Okres klasyczny (250 – 909 n.e.)

Mezoameryka, archeologia, chronologia, klasyk

Okres klasyczny (250-909 n.e.) – złoty wiek Majów

Okres klasyczny (klasyk) przypada na lata 250 – 909 n.e. To era zwana złotym wiekiem Majów, era k’uhul ajawtak – boskich władców, sprawujących absolutną kontrolę nad lokalną instancją wszechświata z axis mundi, przechodzącą przez centrum ich miasta-państwa, świętą jaskinię, z której wyszli na świat ich przodkowie (jaskinia pochodzenia). To czas największych dokonań, lecz również wielkich napięć, wielowiekowej walki o dominację nad południowymi Nizinami Majów, toczącej się z cyklicznym szczęściem, niczym obroty wielkich kół Fortuny, między dwiema przeciwstawnymi potęgami: sprzymierzoną ze środkowomeksykańskim Teotihuacan dynastią Kukul/ Mutal (brzmienie nazwy niepewne) z Tikal (obecnie w Peten w Gwatemali), zwaną też Nowym Porządkiem, oraz dynastią Węża – Kaanul, z kolejnymi stolicami w Dzibanche i Calakmul (odpowiednio stany Quintana Roo i Campeche w Meksyku), czerpiącą być może z tradycji preklasycznej hegemonii Majów z centrum w El Mirador.^[1]

W okresie klasycznym rozpowszechniło się pismo Majów w swej najwspanialszej formie oraz rozbudowane zapisy kalendaryczne w Długiej Rachubie – specyficznym kalendarzu liczącym dni od stworzenia obecnej wersji świata 0.0.0.0.0 4 Ahau 8 Kumku (14 VIII 3114 r. p.n.e.).^[2] Powstały też najwspanialsze zabytki majańskiej architektury i sztuki. Okres ten dzieli się na wczesny (250-550 n.e.) i późny (550-830 n.e.), przedzielone orientacyjną datą niewyjaśnionego upadku Teotihuacan^[3] – potęgi, która wywierała z zewnątrz przemożny wpływ na Niziny Majów, z ekspedycjami militarnymi włącznie.^[4]

Epoka późnoklasyczna to apogeum cywilizacji na Nizinach Majów, a niektórzy badacze zaczynają już dzielić ją na okres przed oraz po upadku dynastii Kaanul (695 r. n.e.). Pierwsza część to czas dominacji Calakmul, gdy w Tikal nie podejmowano praktycznie żadnych inwestycji budowlanych (135 letni hiatus po klęsce zadanej przez Kaanul w 562 r. n.e.), druga to zmierzch Calakmul i okres architektonicznego rozkwitu Tikal. Epoka schyłkowoklasyczna (830-909 n.e.) rozpoczęła się wraz z zakończeniem dwudziestolecia intensywnych walk na południowych Nizinach Majów. Potęga boskich władców ulegała odtąd postępującej dewaluacji, wyraźnie wzrosły też wpływy kultury środkowomeksykańskiej, co widać w ikonografii i epigrafice: strojach oraz imionach władców.

Okres klasyczny zakończył się formalnie ostatnimi datami zapisanymi w pełnej Długiej Rachubie,^[5] w późniejszej epoce używało się już jedynie jej skróconej wersji, co później mocno utrudniło korelację dat.^[6] Wielkie miasta na południowych Nizinach Majów zostały jedno po drugim porzucone, choć proces ten rozciągał się od IX aż po XI stulecie.^[7] Nastał wielki upadek klasycznej cywilizacji Majów.

Nieco odmienna kulturowo cywilizacja trwała jednak na północnych Nizinach oraz na Wyżynach Majów. Dynastie boskich władców na północy półwyspu Jukatan, należały do wyjątków, jak w Ek Balam czy Coba. To jednak tu zbudowano najdłuższą, bo mającą jakieś sto kilometrów sacbé, drogę łączącą Coba ze swym klasycznym posterunkiem w leżącym aż obok Chichen Itza Yaxuna.^[8] Izamal, przykryte dziś prawie szczelnie postkolonialną zabudową, mieści w centrum jedną z najbardziej masywnych piramid, a w czasach swej potęgi zbudowanej na kontroli produkcji i handlu solą, mogło deklasować powierzchnią największe z ośrodków na południowych Nizinach Majów.^[9]

---

[1] Dyskurs tyczący się pochodzenia dynastii Kaanul zasługuje na swą odrębną książkę, która powinna jednak zaczekać na jego ewentualne zakończenie. Spór między majanistami osiąga tymczasem zbyt wysoką temperaturę, tracąc momentami swój naukowy charakter i przypominając niechlubne, toczące się dekadami batalie odnośnie horyzontu Clovis. Biegunami dyskusji są teraz dwie koncepcje: z korzeniami dynastii Węża w Nakbe > El Mirador > El Tintal (Stanley P. Guenter i Richard D. Hansen) lub w Ichkabal > Dzibanche (Steve Martin czy Sergei Vepretskii z armią). Pojawiają się również nowi pretendenci do tronu Węża na stanowisku Yaxnohcach, nadal brak jednak jednoznacznych i niepodważalnych danych, pozwalających na rozstrzygnięcie problemu.

[2] Zgodnie z korelacją między Długą Rachubą a kalendarzem gregoriańskim opartą na zaćmieniu Słońca, zarejestrowanym w inskrypcji na steli 3 z Poco Uinic (tzw. GMT+3 lub 584286), którą lansują Steve Martin i Joel Skidmore (2012) Exploring the 584286 Correlation between the Maya and European Calendars, „Mesoweb”. Część badaczy pozostaje wierna tradycyjnym korelacjom GMT (Goodman-Martínez-Thompson), czyli 584283 czy GMT+2, czyli 584285. Poza rodziną GMT istnieje kilka tuzinów innych propozycji.

[3] George Cowgill (2015) Ancient Teotihuacan: Early Urbanism in Central Mexico twierdzi, iż Teotihuacan zaczęło gasnąć jeszcze przed 550 r. n.e., poczynając od przedmieść, jakość lokalnej produkcji spadła wręcz karykaturalnie, gromadzące się śmieci zatykały odpływy na ulicach, zaś populacja mogła zmniejszyć się ponad o połowę. Około 600/650 r .n.e. główne świątynie zostały podpalone, a dogorywające miasto opuszczono w pośpiechu.

[4] Bitwa na Schodach El Tigre miała miejsce na stopniach jednego z wielkich kompleksów piramid triadycznych w El Mirador pod koniec okresu schyłkowopreklasycznego (150-250 n.e.) lub na początku wczesnoklasycznego. Richard D. Hansen (1984) Excavations on Structure 34 and the Tigre Area, El Mirador, Petén, Guatemala: A New Look at the Preclassic Lowland Maya odnalazł wśród szkieletów dwieście obsydianowych grotów, pochodzących z kontrolowanych przez Teotihuacan wychodni w okolicy Pachuca. Preklasyczne monumenty w Nakbe i być może El Mirador: Mary Elizabeth Chambers i Richard D. Hansen (1996) Monumento 18 de El Mirador: El contexto arqueológico y la iconografía. w: J.P. Laporte i H. Escobedo (eds.) IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995, zostały wzbogacone kulturowo podobizną boga ponad tysiąc lat później nazywanego przez Azteków Tlalokiem. W samym Teotihuacan musiało dojść następnie do poważnych zmian – tamtejsza Cytadela (Świątynia Quetzalcoatla, jakiej kopię odkryto niedawno za pomocą lidaru w Tikal) została sprofanowana popd koniec IV stulecia n.e. i wpływ miasta na Niziny Majów przygasł, pozwalając być może na pewien odwrót od Nowego Porządku (spekuluje się nawet, że dwóch kolejnych boskich władców Tikal w II poł. IV stulecia było uzurpatorami). Jednakże już w 378 r. n.e. miała miejsce entrada – wojskowy przewrót w centrum Nizin Majów reżyserowany przez Teotihuacan: David Stuart (2000) The Arrival of Strangers: Teotihuacan and Tollan in Classic Maya History w: David Carrasco, Lindsay Jones, Scott Sessions (eds.) Mesoamerica’s Classic Heritage: From Teotihuacan to the Aztecs.

[5] Ostatni k’altuun – ceremonię zakończenia cyklu k’atun 10.4.0.0.0 12 Ajaw 3 Wo (21 I 909, przy korelacji 584286) zarejestrowano w Długiej Rachubie na stelach w Chiiknahb/Calakmul (Campeche) oraz w Popo’/Tonina (Chiapas). Młodsze daty z Peten, jak np. 10.4.1.0.0 z Itzimte, są już zapisywane jukatecką metodą (w tym wypadku jako pierwszy tun cyklu k’atun kończącego się w dniu 10 Ajaw kalendarza tzolk’in).

[6] Najprostsze porównanie z uproszczeniem dat w kalendarzu gregoriańskim z zapisem lat dwucyfrowo: data 20.05.05 przy założeniu, że kończymy na roku (choć brak założenia dodatkowo tę kwestię skomplikuje), za kilkaset lat będzie problem, czy był to 20.05.1905, 20.05.2005, czy 20.05.2105 w naszym odpowiedniku Długiej Rachuby, liczącej dni od początku ery, czyli obliczonej niegdyś z kilkuletnim błędem daty narodzin Chrystusa.

[7] Becan – stolica regionu Rio Bec, porzucone po klęsce Kaanul w I poł. VIII w. i zasiedlone ponownie na początku IX w. przez uciekinierów Acanmul po drugiej stronie półwyspu Jukatan, było zamieszkane co najmniej do końca XI stulecia: David Webster i Józef W. Ball (2021) Rehabilitating Becan, „Ancient Mesoamerica”.

[8] Sacbéob między miastami, tak charakterystyczne dla wielkiego późnopreklasycznego organizmu z centrum w El Mirador, z którego rozchodziła się wtedy pajęczyna dróg łącząc kilkadziesiąt miast, w okresie klasycznym należały do wyjątków. Międzymiastowe arterie łączyły Kabah i Uxmal czy satelity z Coba, w tym z odległym Yaxuna.

[9] Badający Izamal Miguel Covarrubias Reyna (kontakt osobisty) twierdzi, że mogło mieć nawet ponad 75 km²,  Jak pokazały ostatnie lata, póki cały Jukatan nie zostanie szczelnie przebadany lidarem, a dane przeanalizowane, warto uważać jednak z deklaracjami odnośnie rozmiarów miast położonych na porośniętych dziś gęsto lasem zwrotnikowym południowych Nizinach Majów.

Chcesz wiedzieć więcej?

• => Okres preklasyczny (2000 p.n.e. – 250 n.e.)
• => Chronologia Mezoameryki
• => Okres postklasyczny (909/1100 – 1528/1697 n.e.)

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl