Okres klasyczny (250 – 909 n.e.)

Mezoameryka, archeologia, chronologia, Majów, Mezoameryki, klasyk, okres klasyczny, epoka wczesnoklasyczna, epoka późnoklasycza, epoka schyłkowoklasyczna

Okres klasyczny (250-909 n.e.) – złoty wiek Majów

Okres klasyczny (klasyk) przypada na lata 250 – 909 n.e. To era zwana złotym wiekiem Majów, era k’uhul ajawtak – boskich władców, sprawujących absolutną kontrolę nad lokalną instancją wszechświata z axis mundi, przechodzącą przez centrum ich miasta-państwa, świętą jaskinię, z której wyszli na świat ich przodkowie (jaskinia pochodzenia). To czas największych dokonań, lecz również wielkich napięć, wielowiekowej walki o dominację nad południowymi Nizinami Majów, toczącej się z cyklicznym szczęściem, niczym obroty wielkich kół Fortuny, między dwiema przeciwstawnymi potęgami: sprzymierzonym początkowo ze środkowomeksykańskim Teotihuacan państwem Mutul/Mutal (brzmienie nazwy niepewne) w Tikal (obecnie w Peten w Gwatemali), utożsamianym z Wite’ Naah – Nowym Porządkiem oraz dynastią Węża – Kaanul, z kolejnymi stolicami w Dzibanche i Calakmul (odpowiednio stany Quintana Roo i Campeche w Meksyku), czerpiącą być może z tradycji preklasycznego imperium Majów z centrum w El Mirador.^[1]

W okresie klasycznym rozwinęło się pismo Majów w swej najwspanialszej formie oraz rozbudowane zapisy kalendaryczne w Długiej Rachubie – specyficznym kalendarzu liczącym dni od stworzenia obecnej wersji świata 13.0.0.0.0 4 Ahau 8 K’umku (13 VIII 3114 r. p.n.e. zgodnie z korelacją 584285).^[2] Powstały też najwspanialsze zabytki majańskiej architektury i sztuki.

Okres klasyczny (250-909 n.e.) dzieli się na wczesny (250-550 n.e.) i późny (550-830 n.e.), przedzielone orientacyjną datą upadku Teotihuacan^[3] – odległej środkowomeksykańskiej potęgi, która wywierała z zewnątrz przemożny wpływ na Niziny Majów, z ekspedycjami militarnymi włącznie^[4] oraz schyłkowy (830-909 n.e.), kiedy klasyczna cywilizacja przygasała.

Epoka wczesnoklasyczna (250-550 n.e.)

Epoka wczesnoklasyczna na południowych Nizinach Majów to czas rozpowszechniania nowej kultury i nowych idei, których centralnym ośrodkiem było Tikal. To czas boskich władców, którzy zajęli miejsce bogów na kamiennych stelach. Ich wizerunki, wraz z datami w Długiej Rachubie zaczynają się pojawiać najpierw w bezpośrednim sąsiedztwie, a następnie w odległości kilku dni marszu od Tikal. W architekturze przewijają się elementy teotihuacańskiego talud-tablero.

Epoka późnoklasyczna (550-830 n.e.)

Epoka późnoklasyczna to apogeum cywilizacji na Nizinach Majów. Niektórzy badacze zaczynają już dzielić ją na okres przed oraz po upadku dynastii Kaanul (695 r. n.e.), wyróżniając w ten sposób również epokę środkowoklasyczną. Pierwsza część, która przypadałaby właśnie na ten okres, to czas dominacji dynastii Węża (Kaanul) z kolejnymi stolicami w Dzibanche i Calakmul, gdy w Tikal nie podejmowano praktycznie żadnych inwestycji budowlanych (zauważalny 135 letni hiatus po klęsce zadanej przez Kaanul i Uxwitza – Caracol w 562 r. n.e.). Druga to zmierzch Calakmul i okres architektonicznego rozkwitu Tikal, po militarnej klęsce Kaanul w roku 695 n.e.

Epoka późnoklasyczna zakończyła się dwudziestoletnim okresem intensywnych wojen „wszystkich przeciwko wszystkim”. Musiały one wyczerpać południowe Niziny Majów zarówno gospodarczo jak duchowo – działania wojenne, tak chętnie wcześniej opiewane w inskrypcjach nagle znikają z przestrzeni publicznej, urywając się w zapisie epigraficznym. Niezwykle interesującym reportażem z k’atunu intensywnych walk pod koniec epoki późnoklasycznej jest słynna Waza Komkom, która, stanowiąc odpis z niezachowanego majańskiego kodeksu, jest przykładem najdłuższej znanej inskrypcji na ceramice Majów.

Epoka schyłkowoklasyczna (830-909 n.e.)

Epoka schyłkowoklasyczna (830-909 n.e.) rozpoczęła się wraz z zakończeniem dwudziestolecia intensywnych walk na południowych Nizinach Majów. Potęga boskich władców ulegała odtąd postępującej dewaluacji. Wyraźnie wzrosły też wpływy kultury środkowomeksykańskiej, co widać w ikonografii i epigrafice: strojach oraz imionach władców.

W północno-wschodniej części południowych Nizin Majów miał swoje apogeum styl architektoniczny Rio Bec, którego elementy znajdujemy wtedy daleko poza zwyczajowym obszarem jego występowania: zarówno dalej na północ, w Dzibanche, nieopodal w Calakmul, daleko na zachodzie w centrach stylu Chenes, jak Dzibilnocac i Xtampak, czy daleko na południe aż po Cancuen. Jednocześnie w regionie Rio Bec widać mocne wpływy z północy, w formie zapisu dat na stelach w Skróconej Rachubie, jak i z zachodu, w postaci zoomorficznych portali zapożyczonych ze stylu Chenes, czy przejść pod schodami zapożyczonych ze stylu Puuc.

Okres klasyczny zakończył się formalnie ostatnią datami zapisaną w pełnej Długiej Rachubie,^[5] w późniejszej epoce używało się już jedynie jej skróconej wersji, co później mocno utrudniło korelację dat.^[6] Wielkie miasta na południowych Nizinach Majów zostały jedno po drugim porzucone, choć proces ten rozciągał się od IX aż po XI stulecie.^[7] Nastał wielki upadek klasycznej cywilizacji Majów.

Nieco odmienna kulturowo cywilizacja trwała jednak na północnych Nizinach oraz na Wyżynach Majów. Dynastie boskich władców na północy półwyspu Jukatan, należały do wyjątków, jak w Ek Balam czy Coba. To jednak tu zbudowano najdłuższą kiedykolwiek, bo mającą aż prawie sto kilometrów sacbé, drogę łączącą Coba ze swym klasycznym posterunkiem w leżącym aż obok Chichen Itza Yaxuna.^[8] Izamal, przykryte dziś prawie szczelnie postkolonialną zabudową, mieści w centrum jedną z najbardziej masywnych piramid, a w czasach swej potęgi zbudowanej na kontroli produkcji i handlu solą, mogło deklasować powierzchnią największe z ośrodków na południowych Nizinach Majów.^[9]

Okres klasyczny (250-909 n.e.) podzielony jest zatem na epoki:

• epoka wczesnoklasyczna (250-550 n.e.)
• epoka późnoklasyczna (550-830 n.e.)
• epoka schyłkowoklasyczna (830-909 n.e.)

W niektórych ośrodkach wyróżnia się dodatkowo wcześniejszą epokę protoklasyczną (150-250 n.e.), o ile był to ośrodek, w którym nie doszło do wyludnienia z końca okresu preklasycznego, a zaczynała się rozwijać klasyczna kultura (np. Tikal, Rio Azul, Nakum, Naachtun) zamiast schyłkowopreklasycznej tam gdzie wielkie miasta zostały porzucone, bądź usiłowano kontynuować kulturę preklasyczną (np. El Mirador, Nakbe, El Tintal, Uaxactun, Cerro Maya, Ichkabal).

Gdzieniegdzie wyróżnia się także epokę środkowoklasyczną, wiązaną z okresem szczególnego rozkwitu po upadku Teotihuacan (np. w Tikal miała ona miejsce nieco wcześniej niż gdzie indziej i wiązała się z odwrotem od kultury Teotihuacan, spowodowanej przewrotem i zmianą dynastii w Teotihuacan, a zakończyła hiatusem. Epokę tę widać tam wyraźnie w ikonografii, która powraca do majańskiego stylu, odrzucając wszelkie, jakże powszechne we wcześniejszych latach teotihuacańskie wpływy).

---

[1] Dyskurs tyczący się pochodzenia dynastii Kaanul zasługuje na swą odrębną książkę, która powinna jednak zaczekać na jego ewentualne zakończenie. Spór między majanistami osiąga tymczasem zbyt wysoką temperaturę, tracąc momentami swój naukowy charakter i przypominając niechlubne, toczące się dekadami batalie odnośnie horyzontu Clovis. Biegunami dyskusji są teraz dwie koncepcje: z korzeniami dynastii Węża w Nakbe > El Mirador > El Tintal (Stanley P. Guenter i Richard D. Hansen) lub w Ichkabal > Dzibanche (Steve Martin czy Sergei Vepretskii z armią). Pojawiają się również nowi pretendenci do tronu Węża na stanowisku Yaxnohcach, nadal brak jednak jednoznacznych i niepodważalnych danych, pozwalających na rozstrzygnięcie problemu.

[2] Zgodnie z korelacją między Długą Rachubą a kalendarzem gregoriańskim opartą na zaćmieniu Słońca, zarejestrowanym w inskrypcji na steli 3 z Poco Uinic (tzw. GMT+3 lub 584286), którą lansują Steve Martin i Joel Skidmore (2012) Exploring the 584286 Correlation between the Maya and European Calendars, „Mesoweb” byłby to 14 VIII 3114 p.n.e. Istnieją jednak poważne zastrzeżenia co do tej korelacji, wynikające z rozregulowania narzędzia do przewidywania zaćmień. Część badaczy pozostaje zatem wierna tradycyjnym korelacjom GMT (Goodman-Martínez-Thompson), przede wszystkim GMT+2, czyli 584285. Poza rodziną GMT istnieje kilka tuzinów innych mniej lub jeszcze mnie prawdopodobnych propozycji.

[3] George Cowgill (2015) Ancient Teotihuacan: Early Urbanism in Central Mexico twierdzi, iż Teotihuacan zaczęło gasnąć jeszcze przed 550 r. n.e., poczynając od przedmieść, jakość lokalnej produkcji spadła wręcz karykaturalnie, gromadzące się śmieci zatykały odpływy na ulicach, zaś populacja mogła zmniejszyć się ponad o połowę. Około 600/650 r .n.e. główne świątynie zostały podpalone, a dogorywające miasto opuszczono w pośpiechu.

[4] Bitwa na Schodach El Tigre miała miejsce na stopniach jednego z wielkich kompleksów piramid triadycznych w El Mirador pod koniec okresu schyłkowopreklasycznego (150-250 n.e.) lub na początku wczesnoklasycznego. Richard D. Hansen (1984) Excavations on Structure 34 and the Tigre Area, El Mirador, Petén, Guatemala: A New Look at the Preclassic Lowland Maya odnalazł wśród szkieletów dwieście obsydianowych grotów, pochodzących z kontrolowanych przez Teotihuacan wychodni w okolicy Pachuca. Preklasyczne monumenty w Nakbe i El Mirador: Mary Elizabeth Chambers i Richard D. Hansen (1996) Monumento 18 de El Mirador: El contexto arqueológico y la iconografía. w: J.P. Laporte i H. Escobedo (eds.) IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995, zostały wzbogacone kulturowo podobizną boga ponad tysiąc lat później nazywanego przez Azteków Tlalokiem. W samym Teotihuacan musiało dojść następnie do poważnych zmian – tamtejsza Cytadela (Świątynia Quetzalcoatla, jakiej kopię odkryto niedawno za pomocą lidaru w Tikal) została sprofanowana pod koniec IV stulecia n.e. i wpływ miasta na Niziny Majów przygasł, pozwalając być może na pewien odwrót od Nowego Porządku (spekuluje się nawet, że dwóch kolejnych boskich władców Tikal w II poł. IV stulecia było uzurpatorami). Jednakże już w 378 r. n.e. miała miejsce entrada – wojskowy przewrót w centrum Nizin Majów reżyserowany przez Teotihuacan: David Stuart (2000) The Arrival of Strangers: Teotihuacan and Tollan in Classic Maya History w: David Carrasco, Lindsay Jones, Scott Sessions (eds.) Mesoamerica’s Classic Heritage: From Teotihuacan to the Aztecs.

[5] Ostatni k’altuun – ceremonię zakończenia cyklu k’atun 10.4.0.0.0 12 Ahau 3 Uo (20 I 909 n.e., przy korelacji 584285) zarejestrowano w Długiej Rachubie tylko na steli Popo’/Tonina (Chiapas). W Chiiknahb’ (Calakmul) została ona zarejestrowana już w Krótkiej Rachubie (12 Ahau), podobnie jak w Chichen Itza. Młodsze daty w Peten, jak np. 10.4.1.0.0 z Itzimte, są zapisywane jukatecką metodą (w tym wypadku jako pierwszy tun cyklu k’atun kończącego się w dniu 10 Ahau kalendarza tzolk’in).

[6] Najprostsze porównanie z uproszczeniem dat w kalendarzu gregoriańskim z zapisem lat dwucyfrowo: data 20.05.05 przy założeniu, że kończymy na roku (choć brak założenia dodatkowo tę kwestię skomplikuje), za kilkaset lat będzie problem, czy był to 20.05.1905, 20.05.2005, czy 20.05.2105 w naszym odpowiedniku Długiej Rachuby, liczącej dni od początku ery, czyli obliczonej niegdyś z kilkuletnim błędem daty narodzin Chrystusa.

[7] Becan – stolica regionu Rio Bec, porzucone po klęsce Kaanul w I poł. VIII w. i zasiedlone ponownie na początku IX w. przez uciekinierów Acanmul po drugiej stronie półwyspu Jukatan, było zamieszkane co najmniej do końca XI stulecia: David Webster i Józef W. Ball (2021) Rehabilitating Becan, „Ancient Mesoamerica”.

[8] Sacbéob między miastami, tak charakterystyczne dla wielkiego późnopreklasycznego organizmu z centrum w El Mirador, z którego rozchodziła się wtedy pajęczyna dróg łącząc kilkadziesiąt miast, w okresie klasycznym należały do wyjątków. Międzymiastowe arterie łączyły Kabah i Uxmal czy satelity z Coba, w tym z odległym Yaxuna.

[9] Badający Izamal Miguel Covarrubias Reyna (kontakt osobisty) twierdzi, że mogło mieć nawet ponad 75 km²,  Jak pokazały ostatnie lata, póki cały Jukatan nie zostanie szczelnie przebadany lidarem, a dane przeanalizowane, warto uważać jednak z deklaracjami odnośnie rozmiarów miast położonych na porośniętych dziś gęsto lasem zwrotnikowym południowych Nizinach Majów.

Chcesz wiedzieć więcej?

• => Okres preklasyczny (2000 p.n.e. – 250 n.e.)
• => Chronologia Mezoameryki
• => Okres postklasyczny (909/1100 – 1528/1697 n.e.)

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl