El Mirador, Peten, Gwatemala

Mezoameryka, Niziny Majów, cywilizacja, Maya, preklasyk, Peten, Gwatemala, Jukatan, El Mirador, stanowiska archeologiczne, Pierwsze Królestwo Węża

El Mirador, Peten, Gwatemala – domniemana stolica Chih Cha’ – Pierwszego Królestwa Węża. Centrum pierwszego wielkiego organizmu państwowego na Nizinach Majów, składającego się z co najmniej kilkudziesięciu ośrodków połączonych siecią doskonałych dróg – sacbeob, które widoczne są dziś na zdjęciach satelitarnych. Stanowisko bogate w monumentalną preklasyczną architekturę – głównie kompleksy piramid triadycznych, z których największy, La Danta, jest najbardziej masywną budowlą Jukatanu, a w kolejce do tronu najbardziej masywnej budowli na Ziemi ustępuje tylko piramidzie w Cholula, platformie w Aguada Fenix (wszystkie trzy wybudowano w prekolumbijskiej Mezoameryce) i piramidzie Cheopsa w Gizie.

La Danta jest również jedną z trzech najwyższych prekolumbijskich piramid, wspólnie z wielkim akropolem w Tonina, w stanie Chiapas (Meksyk) oraz Templo IV w Tikal, (Peten, Gwatemala) – ostatnio różne źródła dla wszystkich trzech budowli podają taką samą wysokość 72 m. Wszystkie trzy oczywiście stanowią architektoniczne osiągnięcia cywilizacji Majów, jednak tylko La Danta wybudowana została w epoce preklasycznej (dokładnie późny preklasyk 400 p.n.e. – 150 n.e.).

El Mirador

Stanowisko archeologiczne El Mirador położone jest w Niecce Mirador-Calakmul, na terenie parku narodowego Reserva de Biosfera Maya. W przeciwieństwie do preklasycznych miast w Olmanie, na Wyżynach Majów czy na przesmyku Tehuantepec rozłożone jest na osi wschód-zachód nie zaś północ-południe, co jest dowodem tego, że na Nizinach Majów w epoce preklasycznej rozwinęła się samodzielna kultura. Południkową oś miasta wyznaczają dwa najpotężniejsze kompleksy piramid triadycznych: La Danta (72 m) i El Tigre (55 m) oraz ciągnąca się miedzy nimi sacbe – majańska droga o długości 2 km, która była 2000 lat temu główną arterią miasta.

Piramidy El Mirador – wygasłe wulkany

El Mirador, a właściwie jego dwa potężne kompleksy piramid triadycznych: La Danta i El Tigre znane były już od lat 30. XX stulecia …pilotom samolotów przelatujących nad bezkresnym zielonym oceanem tropikalnych lasów Peten. W trakcie zwiadu lotniczego nad Peten, którego celem było poszukiwanie w selwie nieznanych prekolumbijskich miast, monstrualne piramidy El Mirador zaklasyfikowano jako wygasłe wulkany, gdyż ogromnych porośniętych gęstą roślinnością stromych wzniesień nikt przy zdrowych zmysłach nie mógł brać za piramidy. Ogromne miasto zagubione w selwie odkrył dla świata nauki dopiero w latach 60. XX w. samotny eksplorator Ian Graham, przedostatni z wielkich archeologów polowych Mezoameryki.

Odkrycie El Mirador

Był 1962 r. kiedy Ian Graham, prawdopodobny pierwowzór filmowego Indiany Jonesa (zachował się czarno-biały film z sir Grahamem bardzo sprawnie posługującym się pejczem), wracał samolotem z okolic Rio Azul, stanowiska leżącego na pograniczu dzisiejszego Peten w Gwatemali i Rezerwatu Biosfery Calakmul w meksykańskim stanie Campeche. Czekał go krótki lot do miasta Guatemala – rozliczenia, sprawozdania, raporty… Szczęśliwy los sprawił, że przypadło mu miejsce po prawej stronie awionetki.

Kiedy dostrzegł dwa porośnięte roślinnością stożki, przebijające linię horyzontu, postanowił sprawdzić, czy nie zarejestrowano w tym miejscu jakiegoś stanowiska archeologicznego. W mieście Guatemala przekonał się, że oba zaklasyfikowano jako wygasłe wulkany, jednak Peten to południowa część olbrzymiej wapiennej płyty półwyspu Jukatan, dawnej potężnej rafy koralowej, która narastała kilometrami jeszcze od czasów kredy, więc na wulkany nie ma tam miejsca. Niestrudzony archeolog wkrótce znów ruszył w drogę…

Nazwę El Mirador (hiszp. punkt widokowy) Ian Graham zapożyczył od chicleros, robotników leśnych zbierających w lasach Peten chicle, naturalny surowiec do produkcji gumy do żucia. Chicleros wykorzystywali ogromne piramidy jako wieże obserwacyjne. Na miejscu zdumiały Grahama dwie rzeczy: 1) nigdy do tej pory nie widział tak potężnych piramid, 2) nigdy dotąd nie widział piramid tak starych… wszystko tak szczelnie przykrywała dżungla, że nigdzie nie zachowała się wolnostojąca architektura. Wniosek, że znalazł preklasyczne miasto z piramidami wyższymi od jakichkolwiek klasycznych nie był łatwym kąskiem do przetrawienia dla ówczesnego świata nauki.

Kompleks La Danta pozostaje po dziś dzień najwyższą i najbardziej masywną piramidą na Jukatanie. Ian Graham wykonał pierwszą mapę El Mirador i zaraportował je jako największe majańskie miasto odkryte do tej pory, a co jeszcze dziwniejsze pochodzące z epoki preklasycznej (1000 p.n.e. – 150 n.e.), uznawanej w jego czasach za okres formatywny, czyli taki, w którym nie istniały jeszcze zhierarhizowane społeczności zdolne, aby wznosić monumentalną architekturę. Była to sensacja, której nie zaakceptowano. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły jednak tezę wielkiego odkrywcy. Pierwsze badania archeologiczne w El Mirador rozpoczęły się dopiero w 1978 r.

El Mirador – preklasyczna metropolia

Rdzeń ceremonialnego centrum El Mirador rozciąga się na przestrzeni ponad 2 km na osi wschód-zachód, pomiędzy piramidami triadycznymi La Danta i El Tigre i ponad kilometra na osi północ-południe. W okresie preklasycznym prawdopodobnie cały ten teren był pokryty tynkiem, z którego wyrastały liczne kompleksy świątynne. Największy z nich to kompleks piramid triadycznych La Danta (73 m) piętrzący się u wschodniego końca dwukilometrowej sacbe, majańskiej drogi łączącej go z drugim pod względem rozmiaru kompleksem piramid triadycznych El Tigre (55 m). Trzecim pod względem wielkości jest grupa piramid triadycznych Monos znajdująca się na południu centralnej części El Mirador. W El Mirador znajduje się co najmniej 15 kompleksów piramid triadycznych zorientowanych na osiach wschód-zachód, jak La Danta – El Tigre, czy północ-południe, jak Monos i Tres Micos. Na północ od Centralnego akropolu El Mirador znajduje się grupa Leon, jedna z największych grup E na Nizinach Majów.

El Mirador to nie tylko gigantyczne centrum ceremonialne, to ośrodek czegoś znacznie potężniejszego niż pojedyncze miasto. Zbiegała się tu sieć długodystansowych dróg – sacbeób, łączących El Mirador z innymi miastami Majów, jak choćby odległe o 12 km Nakbe, odległe o 20 km El Tintal i wiele innych majańskich centrów na zachodzie i północy Niecki Mirador-Calakmul. Kilkadziesiąt miast Majów połączonych tą pajęczyną dróg tworzyło pierwszy większy złożony system polityczny jeszcze w okresie preklasycznym (1000 p.n.e. – 150 n.e.), uważanej w poprzednich dekadach dopiero za okres formatywny. El Mirador pozostaje największym nagromadzeniem monumentalnej architektury zbudowanej kiedykolwiek przez Majów.

Pierwsze Królestwo Węża

Po odkryciu El Mirador przez Iana Grahama długo nie dawano wiary potężnym rozmiarom ani preklasycznemu datowaniu piramid. Ogromne kompleksy triadyczne La Danta i El Tigre w trakcie analizy zdjęć pochodzących ze zwiadów lotnicznych Lindbergha (1929) i Masona (1930) nad Jukatanem zostały zaklasyfikowane jako wygasłe wulkany. Ku zaskoczeniu świata nauki odważne datowania Iana Grahama jednak się potwierdziły. Później było już tylko coraz trudniej. W przepastnych lasach Peten Graham odkrył nie jedno, a całą sieć preklasycznych miast, do tego połączonych pajęczyną doskonałych dróg, jakich z jednym czy może dwoma wyjątkami nie budowano między miastami w późniejszej okresie klasycznym (250-909 n.e.), złotym wieku cywilizacji Majów. Do sieci preklasycznych miast odkrytych przez Iana Grahama: El Mirador, Nakbe, El Tintal i El Guiro (Wakna) połączonych siecią sacbeób, dołączyły później kolejne, również te położone po drugiej stronie granicy Meksyku i Gwatemali, jak Uxul, Calakmul czy Yaxnohcah.

Zgodnie z teorią Pierwszego Imperium, postawioną przez Davida Freidela, granice Chih Cha’ – Pierwszego Królestwa Węża sięgały tak daleko jak daleko występowała preklasyczna triadyczna architektura. Zgodnie z tą hipotezą w skład dawnego dominium ze stolicą w El Mirador wchodziłyby tak odległe preklasyczne ośrodki Majów jak Cerros (Cerro Maya) na wybrzeżu Morza Karaibskiego w Belize, Yaxuna na północy Półwyspu Jukatan w Meksyku (ledwie 20 km na południe od Chichen Itza), czy Ichkabal i Dzibanche w stanie Quintana Roo – późniejsza kolebka Drugiego Królestwa Węża, hegemonii klasycznej dynastii Kaanul. Na terenie Niecki El Mirador-Calakmul odkrywane są wciąż nowe preklasyczne miasta z triadyczną architekturą, w tym potężne Yaxnohcah, starsze niż El Mirador i większe niż Nakbe.

Popol Vuh – majański mit stworzenia w El Mirador

Jednym z najwspanialszych zabytków preklasycznej sztuki na Nizinach Majów jest słynny relief z El Mirador, przedstawiający m.in. scenę z mitu kreacyjnego Majów, znanego z Popol Vuh – Księgi Rady Narodu K’iche, postkolonialnej już relacji (XVI w. n.e.). Uwiarygodnienia mitu dokonano po odkryciu przez Michaela D. Coe jego licznych reprezentacji w majańskiej ikonografii okresu klasycznego (250-909 n.e.), a następnie również w preklasycznych przedstawieniach, m.in. w El Mirador, Uaxactun i San Bartolo. Relief, zdaniem odkrywcy, Richarda D. Hansena, przedstawia scenę ucieczki z zalanych wodą zaświatów Bohaterskich Bliźniaków: Hun Ahau i Yax Bahlam z odciętą głową ojca, który odrodzi się później jako Bóg Kukurydzy / Hun Nal Ye. Mity Bohaterskich Bliźniaków oraz odrodzenia Boga Kukurydzy były głównym filarem kulturowym cywilizacji Majów epoki preklasycznej (2000 p.n.e. – 250 n.e.) i klasycznej (250-909 n.e.).

Słynny relief z El Mirador przedstawia również inne niezwykle ważne kosmologicznie postacie dla mieszkańców miasta: Boga Stwórcę – Itzamna oraz potężny łeb węża, utożsamiany przez archeologa Richarda D. Hansena z Pierwszym Królestwem Węża i preklasycznym prototypem glifu głowy węża, używanym w późniejszym okresie klasycznym (250-909 n.e.) jako glif herbowy m.in przez dynastię Kaanul z Dzibanche i Calakmul. Relief zdobił w przeszłości ścianę kolektora wody na akropolu w El Mirador. O ile krytycy Hansena: James Doyle Brown i Stephen D. Houston upatrują w przedstawieniu Bohaterskich Bliźniaków raczej impersonifikatorów boga Chaaka (vide: A Watery Tableau at El Mirador, Guatemala), częściowe zanurzenie reliefu w wodzie dodatkowo uwiarygadnia tezę Richarda Hansena.

O najnowszych odkryciach archeologicznych w El Mirador: Chacté, Gwatemala – preklasyczny maszkaron ze struktury 3 (tłumaczenie artykułu naukowego z „Journal de la Société des américanistes” z 2022 r.)

UWAGA: Strona ma charakter roboczych notatek i znajduje się rozbudowie.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Freidel, David (2018) Maya and the Idea of Empire, (in:) Katherine Brown i George Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, University Press of Florida

Hansen, Richard D. (2014) The Origins & Collapse of the Preclassic Maya in the Mirador Basin, Guatemala, Library of Congress

Hansen, Richard D. (2013) The Beginning of the End: Conspicuous Consumption and Environmental Impact of the Preclassic Lowland Maya, (w:) Deanne G. Matheny, Joel C. Janetski y Glenna Nielsen (eds.) An Archaeological Legacy: Essays in Honor of Ray T. Matheny, Museum of Peoples and Cultures Occasional Papers 18. Brigham Young University, Provo, Utah, s. 241-285

Hansen, Richard D. (1998) Continuity and Disjunction: The Pre-Classic Antecedents of Classic Maya Architecture, (w:) Stephen D. Houston (ed.) Function and Meaning in Classic Maya Architecture, Dumbarton Oaks, Washington, s. 49-122

Hansen, Richard D. (1992) The Archaeology of Ideology: A Study of Maya Preclassic Architectural Sculpture at Nakbe, Peten, Guatemala, (disertation), University of California, Los Angeles

Hansen, Richard D. (1990) Excavations in the Tigre Complex, El Mirador, Petén, Guatemala, El Mirador Series, Part. 3. Papers of the New World Archaeological Foundation n° 62. Brigham Young University, Provo, Utah

Hansen, Richard D., Carlos Morales-Aguilar, Josephine
Thompson, Ross Ensley, Enrique Hernández, Thomas Schreiner, Edgar SuyucLey, and Gustavo Martínez (2022) LiDAR analyses in the contiguous MiradorCalakmul Karst Basin, Guatemala: an introduction to new perspectives on regional early Maya socioeconomic and political organization. „Ancient Mesoamerica” s. 1-40.
https://doi.org/10.1017/S0956536122000244

Hansen, Richard D.; Edgar Suyuc-Ley (2015) Investigaciones regionales en la Cuenca Mirador, 2013 (in:) B. Arroyo, L. Méndez Salinas, L. Paiz (eds.) XXVIII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2014, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala s. 95-104

Hansen, Richard D., Wayne K. Howell y Stanley P. Guenter (2008) Forgotten structures, haunted houses, and occupied hearts. Ancient perspectives and contemporary interpretations of abandoned sites and buildings in the Mirador Basin, Guatemala , (w:) Travis W. Stanton & Aline Magnoni (eds.) Ruins of the Past. The use and perception of abandoned structures in the Maya Lowlands, University Press of Colorado, Boulder, s. 25-64

Suyuc-Ley, Edgar; Beatriz Balcárcel, Francisco López i Silvia Alvarado
(2003) Excavations at the Site of La Muerta, Mirador Basin, Peten

Hansen, Richard D.; Steven Bozarth, John Jacob, David Wahl y Thomas Schreiner (2002) Climatic and environmental variability in the rise of Maya civilization: a preliminary perspective from northern Peten , „Ancient Mesoamerica” 13(2), s. 273-295