Mezoameryka, Jukatan, Meksyk, archeologia Majów, Wzgórza Puuc, styl Puuc, styl talud-tablero, Oxkintok
Oxkintok to jedno z większych stanowisk archeologicznych na północno-zachodnim Jukatanie. Miasto położone jest w regionie Puuc, na północnym skraju Wzgórz Puuc, ponad 50 km na południowy-zachód od Merida. W IV stuleciu n.e. było potężną regionalną stolicą. Z tego okresu pochodzi też najwięcej architektury w stylu Wczesnego Oxkintok, widocznej dzisiaj tylko częściowo w udostępnionej do zwiedzania części stanowiska. Ośrodek zajmował powierzchnię co najmniej 30 km2.
Oxkitnok to oryginalna nazwa ośrodka cywilizacji Majów, którą znamy z inskrypcji (stanowisko było wcześniej nazywane Tzat Tun Tzat albo Maxacan). Jej znaczenie wymyka się jednak jednoznacznym interpretacjom. Ox kin tok to w maaya t’aan 3 dzień/Słońce krzemień, co można tłumaczyć na różne, czasem dość kuriozalne sposoby, od trzech tnących Słońc po trzydniowy krzemień.
Architektura Oxkitnok
Stanowisko składa się z sześciu większych grup architektury monumentalnej, rozmieszczonych wzdłuż osi północ-południe. Wokół jest jednak sporo ruin budowli drugiego i trzeciego rzędu. W Oxkintok wyróżniamy trzy fazy architektoniczne: Wczesne Oxkintok (400-500 n.e.), Proto-Puuc (500/550-600 n.e.) i Puuc (700-850 n.e.).
Główne kompleksy architektoniczne południowej części miasta: Dzib, Ah May i Ah Canul są częściowo dostępne do zwiedzania przez turystów, podobnie jak Satunsat, trzypiętrowy labirynt architektoniczny, opisany przez Johna L. Stephensa w Incidents of Travel in Yucatan (1843). Dzib i Ah May mają po jednej piramidzie umieszczonej na platformie wraz z budynkami towarzyszącymi. Ah Canul ma trzy piramidy stojące na wspólnej platformie. Wszystkie te piramidy przechodziły przez wiele faz konstrukcyjnych.
Dwa pozostałe z pięciu dużych kompleksów architektonicznych w Okintok to Donato Dzul, znajdujący daleko w północnej części stanowiska i Xanpol, na południe od części turystycznej. Miguel Rivera Dorado, który prowadził wykopaliska archeologiczne w Oxkintok w latach 1990. uważa, że w przeszłości najważniejszą z nich była prawdopodobnie grupa Ah Canul, w której zbudowano aż trzy piramidy (pozostałe mają po jednej) i generalnie południowa część miasta była ważniejsza od północnej (co powiemy wtedy jednak o piramidzie La Danta w El Mirador?). Kompleksy Dzib i Ah Canul zostały połączone późnoklasyczną sacbé.
Historia Oxkintok
Oxkintok było zamieszkane od środkowego preklasyku (ok. 500 p.n.e.) aż po późny postklasyk. Preklasyczne ślady są jednak bardzo skromne. Ośrodek wyraźnie zyskał na znaczeniu w epoce wczesnoklasycznej. Słynie z dość wiekowych inskrypcji glificznych. Nadproże 1 ze struktury 6 w grupie Ah Canul prezentuje datę 9.2.x.y.z (to 475-495 r. n.e.). Jest to najstarsza znana data w Długiej Rachubie na północnych Nizinach Majów. Co może wskazywać na wczesne kontakty z Tikal (Peten, Gwatemala) oraz stronnictwem Wite’ Nah (Nowym Porządkiem).
Oxkintok i …Tikal, a właściwie Wite’ Nah
W depozycie ofiarnym 8, pochodzącym z przełomu epok wczesno- i późnoklasycznej (czas upadku Teotihuacan i wielkiej wolty Węży), znaleziono przedstawiającą postać kobiecą figurkę, wykonaną z kości manata. Bardzo podobną figurkę znaleziono w Tikal , w grobowcu (pochówek 22) pochodzącym z fazy Manik 3A (okres panowania teotihuacańskiej dynastii w Tikal i obnoszenia się tam środkowomeksykańskimi symbolami, co skończyło się po domniemanym przewrocie w Teotihuacan, vide: Tikal III: Od entrady po hiatus – Nowe rozdanie w Teotihuacan), a dość podobną we wczesnoklasycznym grobowcu z Rio Azul (Peten, Gwatemala). Rio Azul, największy w tym okresie sojusznik Tikal w ramach Wite’ Nah, zostało zdemolowane przez Węży z Dzibanche na przełomie epok wczesno- i późnoklasycznej, więc wspomniany pochówek 23 stamtąd jest również wczesnoklasyczny.
Wszystko to kolejne poszlaki, że Oxkintok miało kontakty z kręgiem kulturowym Wite’ Nah. Dawid Freidel, snując swoje szeroko zakrojone spekulacje odnośnie preklasycznego imperium na Nizinach Majów, którego granice sięgały tak daleko jak daleko sięgała triadyczna architektura (domniemane Pierwsze Królestwo Węża ze stolicą w El Mirador), zwraca uwagę na artefakty z Oxkintok znalezione w zbiorowym grobowcu wymordowanej przez Nowy Porządek rodziny królewskiej w Yaxuna. A następnie na pochodzącą prawdopodobnie z Oxkintok ceramikę z grupy Maxcanu znalezioną w ofierze zakładzinowej pod zbudowaną wkrótce później w Yaxuna piramidą 6E-3.
Freidel uważa, że to właśnie z Oxkintok wyprowadzono atak na Yaxuna, tę najdalej na północ wysuniętą placówkę Chi Cha’ (dawnego preklasycznego Imperium vide: Królestwo Węża (Kaanul) V: Największe piramidy Majów), doprowadzając w tym miejscu do przewrotu i zmiany orientacji politycznej i kulturowej. Dodatkowo, mniej więcej zgrywa się to w czasie z pojawieniem się w Oxkintok wyraźnych wpływów kulturowych Teotihuacan…
Oxkintok i Teotihuacan
Jak piszą Geoffrey E. Braswell i Carmen Varela Torrecilla w Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction (2003), w zapisie archeologicznym Oxkintok i północno-zachodniego Jukatanu brak jest dowodów na kolonizację czy choćby na dominację polityczną ze strony Teotihuacan (to publikacja, postulująca dyfuzję kulturową w miejsce entrady w Tikal, pomimo tego co jest tam zapisane w inskrypcjach – vide: Tikal II: Entrada 378 n.e…). Zwracają oni uwagę, że elementy kulturowe Teotihuacan pojawiają się tu w wielkiej obfitości dopiero w fazie Oxkintok Regional (500/550-600/630 n.e.), a więc w okresie, kiedy środkowomeksykańskie wpływy na ziemiach Majów ustały. Ciekawe, że podobne datowanie uzyskano dla piramid 1-sub i 612 w Dzibilchaltun, jedynych budowli w stylu talud-tablero z tego położonego również na północnym-zachodzie półwyspu Jukatan stanowiska…
Talud-tablero w Oxkintok
W Oxkintok był to czas wielkiej architektonicznej aktywności (…w stylu talud-tablero ;)). Drastycznym zmianom uległa ceramika i techniki zdobnicze, nie wywodzące się z poprzedzających faz i lokalnej tradycji. Jak zauważył jeszcze George W. Brainerd w 1958 roku, noszą wyraźne cechy stylistyczne Teotihuacan. Z tego okresu pochodzą również pochówki z najbogatszym wyposażeniem. O ile Braswell uważał to za doskonały przyczynek do badania alternatywnych wyjaśnień interakcji cywilizacji Majów ze środkowym Meksykiem dziś, kiedy wiemy już, że w połowie VI stulecia n.e. nastąpił ostateczny zmierzch Teotihuacan, nasuwa się pytanie, czy uciekinierzy z upadającej od paru dekad i spalonej na koniec metropolii nie znaleźli refugium w miastach tuż po drugiej stronie Zatoki Meksykańskiej?!
Ceramika z nostalgią… za Teotihuacan
Pojawiają się również nowe techniki wypalania, a produkcja ceramiki staje się znacznie bardziej zuniformizowana, co może świadczyć, że była ona zarządzana centralnie. Choć stylistycznie różni się ona nieco w szczegółach od naczyń, które znamy z Teotihuacan, nie istnieje bliższe podobieństwo i artystycznej oraz warsztatowej spuściźnie ze środkowego Meksyku ciężko jest zaprzeczyć.
Ceramika z wykonywanej nowymi metodami i w nowym stylu fazy Oxkintok Regional jest powiązana z architekturą udekorowaną w teotihuacańskim stylu talud-tablero (MA1, CA4, DZ8-sub). Styl ten nazwany został Proto Puuc A (500/550-600 n.e.). Na terenie regionu Puuc styl ten dominuje w tym okresie w jego południowej i zachodniej. Pojawia się jednak również na stanowiskach: Acanceh, T’ho, Dzibilchaltun, Ixil, Uayalceh i Yaxcopoil, położonych na północ od Oxkintok. Budowle te zostały w późniejszych czasach przykryte kolejnymi fazami architektonicznymi w stylach Proto Puuc B i Wczesny Puuc.
Zanik pisma Majów w okresie przemian…
Interesujące, iż w okresie bumu architektonicznego w stylu talud-tablero oraz rozpowszechnienia się nowych metod wyrobu i nowej stylistyki w ceramice, w Oxkintok zanikły inskrypcje, by powrócić dopiero w późniejszych okresach…
Kontakty z Wyżynami i Nizinami Majów
Teotihuacan nie było może jedynym wektorem obcych wpływów kulturowych w tym okresie w Oxkintok. Wchodzące w skład kompleksu Oxkintok Regional typy Chactun Crema Delgado i Chactun Crema Gubiado mocno przypominają wazy typu Ivory z Kaminaljuyu na Wyżynach Majów, ale o wpływach Teotihuacan w Kaminaljuyu nie ma co nawet zaczynać.. O kontaktach Oxkintok z centralnymi Nizinami Majów świadczy natomiast importowana ceramika typów Mudanza i Balanza (południowo-wschodnie Campeche!).
Wszystkie drogi prowadziły do Teotihuacan…
Reasumując, na przełomie wczesnego- i późnego klasyku, kiedy pada odległe Teotihuacan, a Wąż z Dzibanche podnosi łeb, szykując się do zadania paraliżującego ciosu Tikal i Wite’ Nah (vide: Tikal III: Od entrady po hiatus – Nowe rozdanie w Teotihuacan i Tikal IV: Hiatus – historia czasu upadku), w Oxkintok pojawia się ceramika nosząca znamiona teotihuacańskiej stylistyki zaś zanika totalnie lokalna ceramika polichromowana (w późnym klasyku, za czasów stylu Puuc, jedyne przykłady polichromowanej ceramiki w regionie Puuc to importy z regionów Chenes i Rio Bec).
Jednoznaczną interpretację okresu wielkich zmian komplikuje jednak brak w Oxkintok pochodzącego z zamkniętych kontekstów w tym okresie zielonkawego obsydianu ze środkowo-meksykańskich wychodni w Pachuca (Hidalgo, Meksyk), kontrolowanych w epoce wczesnoklasycznej przez Teotihuacan. Niewątpliwie nie było tu inwazji…
Oxkintok w późnym i schyłkowym klasyku – styl architektoniczny Puuc
Późnoklasyczne Oxkintok to rozkwit stylu architetkonicznego Puuc. Styl ten charakteryzuje się stosowaniem kamienia ciosowego zamiast stiuku na elewacjach podobnie, jak ma to miejsce w przypadku dwóch innych późnoklasycznych stylów architektonicznych z centralnych Nizin Majów: Rio Bec i Chenes.
Styl Puuc był wśród nich najbardziej zaawansowany pod względem łukowatego kształtu sklepień kroksztynowych. Pojawia się tu również największa ilość wąskich półkolumn, zdobiących nie tylko dolne gzymsy, ale i całe elewacje budowli.
Zagadkowa inskrypcja z pierścienia boiskowego
Inskrypcja na pierścieniu boiskowym znalezionym na boisku do pitz (pok-ta-pok) w grupie Dzib wymienia władcę o imieniu Walas oraz jego lokalne tytuły (jeden z nich zaczynał się od cyfry 7). Tytuły późnoklasycznych władców Oxkintok nie miały standardowej formy kuhul Oxkintok ahau – nie wiemy również jak to wyglądało we wczesnym klasyku. Z kilkunastu znalezionych w Oxkintok stel nie daje się, niestety, wyczytać wiele więcej, z uwagi na kiepski stan zachowania glifów, choć Walas pojawia się tam w jeszcze kilku miejscach.
Data w Długiej Rachubie umieszczona na pierścieniu jest interpretowana jako 9?.14.2.x.2? (od lewej, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, od godziny 8:00 do 9:15 i dalej przez wyrwę do 11:59 z blokiem uinali w brakującej części). Jest to mapowane na 9.14.2.3.2 8 Ik’ 5 Kumku (713 n.e.) albo 9.14.2.16.2 8 Ik 0 Mak (714 n.e.), bo to jedyne daty w tuunie 9.14.2.x.y, w których występuje widoczny dalej 8 Ik’ w kalendarzu tzolk’in. Problem w tym, że nie zgadzają się one z widoczną dalej datą w kalendarzu haab’ (na 13:30). W tzolk’in wyraźnie widoczna jest data 8 Ik’ (blok na pozycji 12:05), ale dni Ik’ łączą się w kalendarzu haab’ tylko z dniami o numerach 0, 5, 10 i 15. W haab’ tymczasem wyraźnie widać cyfrę 13, która bywa więc kłopotliwie pomijana w publikacjach. Koła czasu tzolk’in i haab’ zgrzytają pomiędzy sobą w niezrozumiały dla nas sposób. Do tego baktun (pierwsza pozycja daty w Długiej Rachubie) wygląda bardziej na 14 niż 9, ale taka data wypadałaby dopiero w latach 2685-2686…
Zmierzch czasów w Oxkintok
Najmłodsza data w Oxkintok pochodzi z 859 r. n.e. (stela 21). Miasto przetrwało kolaps klasycznej cywilizacji Majów i zostało opuszczone dopiero pod koniec okresu postklasycznego, około 1500 n.e. Nie widać jednak żadnych śladów pożaru czy inwazji. Poza sąsiedztwem czasowym konkwisty Jukatanu, przyczyny zatem nie są znane.
Wykopaliska archeologiczne
O ruinach leżących we Wzgórzach Puuc wspominał jeszcze hiszpański mnich Antonio de Ciudad Real w XVI w. Zauważył on również labirynt, który uznał za majańskie więzienie. Dopiero w 1842 roku dotarli tutaj John Lloyd Stephens i Frederick Catherwood. Pierwsze wykopaliska archeologiczne w Oxkintok przeprowadził w 1895 roku Henry Mercer. W latach 1932-1940, w ramach projektów fundowanych przez Carnegie Institution of Washington, pojawili się tutaj H.E.D Pollock, Edwin M. Shook i George W. Brainerd. W latach w latach 1986-1991 Miguel Rivera Dorado prowadził w Oxkintok kilka sezonów badań w ramach Mision Arqueologica de España en Mexico (MAEM). Następnie stanowiskiem zajął się meksykański INAH.
MAEM doprowadził do rekonstrukcji piramid i innych budowli, które można obecnie oglądać w dostępnej do zwiedzania części stanowiska. Pozwolił też zbadać chronologię i założenia stylu architektonicznego Proto Puuc. Pozwolił również zdefiniować lokalną fazę ceramiczną Oxkintok Regional, którą opisał jeszcze w 1958 roku George W. Brainerd, pochodzącą, podobnie jak architektura Proto Puuc A, z VI w. n.e.
Satunsat (Tzat Tun Tzat) – Labirynt
Satunsat to budowla reprezentująca kosmologiczny model uniwersum Majów. Wczesnoklasyczna konstrukcja zbudowana w stylu Wczesnego Oxkintok, składa się z trzech pięter, będąc w istocie sztuczną jaskinią, służącą jako miejsce komunikacji z zaświatami. Architektoniczny labirynt reprezentujący jaskinię został przez Majów częściowo zanurzony w skale macierzystej, w ten sposób symbolicznie otwierając sobie portal w zaświaty. Podobne labirynty znamy z Yaxchilan (struktura 19) i Tonina (Infamundo).
Archeoastronomia w Oxkintok
Ivan Šprajc uważa, że Satunsat to nie tylko portal w zaświaty Majów, ale również obserwatorium astronomiczne. Wykazał, że dwa, a być może nawet trzy otwory ścienne w Satunsat, połączone z seriami korespondujących otworów w wewnętrznych pomieszczeniach labiryntu, mogły służyć do wyznaczania dni ćwiartek roku (24 marca i 20 września) zachodzących przypadkiem po trzy uinale przed pierwszym i trzy uinale po drugim przejściu zenitalnym.
Przejścia zenitalne to zjawisko, które nie występuje na szerokości geograficznej Polski, jedynie między zwrotnikami. Nad Oxkintok przejścia zenitalne w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n.e. zachodziły 23 maja i 22 lipca. W kalendarzach Majów te dwie daty dzieliły zatem wtedy trzy uinale (60 dni).
Pochówek z okresu zmian…
W architektonicznym labiryncie Satunsat zlokalizowano najbogatszy ze znalezionych jak do tej pory na stanowisku grobowców (pochówek 1). Pochodzi on z VI stulecia n.e., czasu wielkich zmian w Oxkintok. Ponieważ w grobowcu nie znaleziono fosfatów, będących świadectwem rozkładu substancji organicznych, wnioskujemy, iż był to pochówek wtórny. Satunsat został w tym okresie przebudowany, być może zmieniono jego funkcję z obserwatorium na rezydencję.
Tajemnicze grobowce z Oxkintok
Trzy pochówki (2-4) odnaleziono pod powierzchnią piramidy znajdującej się wewnątrz struktury MA1 na akropolu Ah May (najwyższa w głębi stanowiska). Zlokalizowano je równolegle do siebie i prostopadle do osi piramidy. Środkowy z nich miał najbogatsze wyposażenie.
Podobnie musiało być w trzech grobowcach z niepozornej struktury CA3 (tam gdzie na koniec obserwowaliśmy kacyki), znajdującej się na skraju akropolu Ah Canul. W środkowym (pochówek 5) znaleziono również bogate dary grobowe, niestety, dwa sąsiednie musiały zostać obrabowane jeszcze w zamierzchłej przeszłości. We wszystkich ciała układano na osi wschód-zachód (podobnie jak Rio Azul, Uaxactun czy umownie pobliskim Dzibilchaltun, ale na południowych Nizinach Majów, pochówki były pierwotne, czyli składano w grobie ciało nie zaś same kości, vide: Calakmul – krypta w Pałacu Lundella, Pakal Wielki – K’inich Janaab’ Pakal I, czy Pani Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel). Kim była Czerwona Królowa z Palenque?).
W grobowcach z Oxkintok, podobnie jak w grobowcach wielkich władców na południowych Nizinach Majów, znaleziono przedmioty wykonane z jadeitu (pochodzącego w tym wypadku ze złoża San Cristobal Acasaguastlan w dolinie Motagua w Gwatemali) i cynober (najbliższe znane złoża w Quetzaltenango na Wyżynach Majów w Gwatemali). Pojemniki na cynober znaleziono również w pochówkach ze stanowiska Chaac II w regionie Puuc. Liczne fragmenty biżuterii znalezionej w grobowcach wykonano z muszli Spondylus americanus, docierającej do Oxkintok z północnego wybrzeża Jukatanu. Tylko dwa wykonane były z muszli Oliva reticularis, pochodzących z wybrzeża Campeche (spondylus miał najwyższy status pośród wszystkich dostępnych Majom muszli).
Epigrafika w Oxkintok
W Oxkintok znaleziono 26 stel i 16 zdobionych inskrypcjami nadproży. Hieroglificzne inskrypcje znaleziono na kolumnach, ołtarzach, kapitelach i zdobieniach w stiuku oraz na jedynym zachowanym boiskowym pierścieniu. Analiza fragmentów dat z nadproży 1 i 2 daje w Długiej Rachubie datę 9.2.x.y.z (lata 475-494 n.e.). Nadproża 11 i 13 datę 9.2.11.16.17 (19 II 487 n.e. zgodnie z korelacją 584286).
Późnoklasyczna wojna z Coba
Zdaniem Steve’a Martina (2019) stela 6 z Coba, ustawiona obecnie w grupie Macanxoc, prezentuje m.in. jeńca z Oxkintok. Do starcia mogło dojść w latach 613-623 n.e., zgodnie z datami umieszczonymi na steli. Coba leży 230 km na wschód od Oxkintok i było najpotężniejszym ośrodkiem na północy Jukatanu, z enigmatycznymi koneksjami z dynastią Węży (Kaanul). Na zachód prowadzi stamtąd prawie stukilometrowej długości droga – sacbé, wybudowana przez jedną z dwóch panujących tam cesarzowych (kaloomte’). Podejmując wizję Freidela odnośnie ataku z Nowego Porządku z Oxkitnok na Yaxuna i doprawiając ją domniemywanym pochodzeniem casarzowych z Coba od Węży z Dzibanche zamykałoby to wielowiekowy konflikt interesującą klamrą przez czas…
Przyroda Oxkintok
Mimo suchego klimatu jaki kojarzy się ze Wzgórzami Puuc, stanowisko archeologiczne Oxkintok jest ostoją ptaków. Ma to miejsce dzięki zachowanym tu drzewom – według najnowszych badań Majowie utrzymywali drzewa owocowe na terenie miast z darzymleczniami (Brosimum alicastrum), jako rezerwą na trudniejsze czasy włącznie.
Uważne oko wypatrzy zatem wśród gałęzi kacyki (Icterus sp.) i modrowronki (Cyanocorax yucatanicus), a nawet toh – piłodzioby. Po ruinach, pośród traw, kamieni i galęzi przemykają lasówki pstre (Setophaga coronata) i lasówki szkarłatne (Setophaga ruticilla).
Jak dostać się do Oxkintok?
Stanowisko archeologiczne Oxkintok zlokalizowane jest między miejscowościami Calcehtok i Maxcanu. Dojazd do ruin wymaga skorzystania z własnego środka transportu lub taksówki z Maxcanu. Droga dojazdowa nie należy do najłatwiejszych, szczególnie od strony Calcehtok. Zwiedzanie stanowiska warto połączyć z wizytacją innych stanowisk na Ruta de Puuc, jak Kabah, Uxmal, Sayil, Labna czy Xlahpak. Słynnych jaskiń Loltun i Xtacumbilxunaan, czy pobliskich
Tekst powstał dzięki wsparciu: Szkoła Nurkowania Lionfish oraz Monika i Robert Rosłaniec 🖖🤠
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Bibliografia:
Martin, Simon (2019) A Northern War: Coba vs. Oxkintok
Rivera Dorado, Miguel et al. (1992) Oxkintok 4: Misión Arqueológica de España en México – Proyecto Oxkintok Año 1990, Ministerio de Cultura
Šprajc, Ivan (1995) El Satunsat de Oxkintok y la estructura 1-sub de Dzibilchaltun: Unos apuntes aqueoastronomicos
Varela Torrecilla, Carmen; Geoffrey E. Braswell (2003) Teotihuacan and Oxkintok: New Perspectives from Yucatan, in: Geoffrey E. Braswell (ed.) Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction, The Linda Schele Series in Maya and Pre-Columbian Studies, University of Texas Press, Austin
Jeden komentarz