Architektura Majów na tle Mezoameryki

Mezoameryka, architektura Majów, Maya, cywilizacja Majów, style architektoniczne, piramidy, place, obserwatoria, grupy E, czultuny, MFC, MFU, MFG, talud-tablero, talud-tablero-atadura
Casa Blanca, Chalchuapa Salwador Salvador, structure 1, piramida, Architektura Majów
Asymetryczna piramida 1 w Casa Blanca, Chalchuapa, Salwador, późnoopreklasyczne stanowisko archeologiczne na Wyżynach Majów (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Architektura Majów to temat obszerny i dość mocno złożony. Obejmuje kilka okresów, od zarania epoki środkowopreklasycznej (1000 p.n.e.) i początków architektury kamiennej, po epokę późnopostklasyczną i upadek ostatniego miasta Majów – Tayasal w 1697 r. To ponad dwa i pół tysiąca lat. Jak wiele w porównywalnym okresie działo się pod tym względem w Europie? Jak wiele dzieli, a zarazem jak wiele łączy barok, rokoko czy neoklasycyzm z klasyczną architekturą starożytnej Grecji i Cesarstwa Rzymskiego?

teotihuacan ciudadela cytadela model grupy E Architektura Majów
Trzy platformy na tyłach Piramidy Pierzastego Węża tworzące wraz z nią układ grupy E. Model Cytadeli, Teotihuacan (Meksyk) (fot: P.A. Trześniowski 2023)

Architektura Majów również miała swoje korzenie i otoczenie. Nie da się jej rozpatrywać w oderwaniu od architektur innych cywilizacji Mezoameryki: jej najstarszego miasta San Lorenzo Tenochtitlan (Veracruz, Zatoka Meksykańska) z jego wielkim placem z 1750 p.n.e., prototypów pierwszych piramid i obserwatorium w Ojo de Agua (Soconusco, Chiapas) z lat 1150-1000 p.n.e., skomponowanych w specyficzny układ zwany MFC (Middle Formative Chiapas), a wreszcie stylów architektonicznych środkowego Meksyku, jak talud-tablero z wczesnoklasycznego Teotihuacan, czy późnoklasycznego talud-tablero-atadura.

Architektura Majów 5D-43 east-plaza tikal platforma teotihuacan tlaloc gogle talud-tablero-atadura
Platforma 5D-43 w stylu talud-tablero-atadura na Placu Wschodnim Tikal (fot: P.A. Trześniowski 2015)

Cała wstecz: Architektura na szlakach przepływów kulturowych w Mezoameryce

Szlaki przepływów idei architektonicznych we wczesno- i środkowopreklasycznej Mezoameryce śledzimy za pomocą propagacji specyfiicznych zespołów budowli, znanych dziś jako grupy E. Były to obserwatoria astronomiczne, składające się z piramidy, zwykle położonej na zachodzie i rozległej platformy na wschodzie. Samodzielnie grupy E występowały jedynie w architekturze Majów i dłuższy czas uważano je za ich własną inwencję. Później rozpoznano grupy E jako elementy wchodzące w skład starszych i większych zespołów architektonicznych rozwijanych w innych częściach Mezoameryki.

MFC – Middle Formative Chiapas

MFC (Middle Formative Chiapas) to typ organizacji przestrzennej składający się z grupy E na poprzecznej osi wschód-zachód w centrum placu o osi wzdłużnej północ-południe; dużej piramidy, która miała prawdopodobnie uosabiać wulkan, na północnej krawędzi placu oraz mniejszych platform, rozlokowanych wokół. Pierwszy układ MFC zidentyfikowali John Clark i Richard Hansen.

MFC Middle Formative Chiapas
Środkowopreklasyczne układy MFC z zaznaczonymi grupami E w El Mirador, Chiapas (po lewej) i Chiapa de Corzo (z prawej). P.A. Trześniowski przerys na podst. John E. Clark, Richard D. Hansen (2001) Architecture of Early Kingship: Comparative Perspectives on the Origins of the Maya Royal Court (w:) Takeshi Inomata, Stephen D. Houston (reds.) Royal Courts of the Ancient Maya, Volume 2: Data and Case Studies, s. 1-45. Westview Press, Boulder (Fig. 1.4 i 1.3)

Do ważnych elementów MFC należą ofiary zakładzinowe, zakopywane zwykle na osiach grup E. Składały się zwykle z siekierek wotywnych wykonanych z zielonych kamieni (jadeitu, malachitu, serpentynitu), ułożonych w kwinkunks. Jest to jeden z podstawowych symboli w kosmologii Mezoameryki. Kwinkunks reprezentuje pięć biegunów świata: cztery kierunki kardynalne i centralną oś – axis mundi, w symbolice Majów reprezentowaną przez drzewo yaxche (Ceiba pentandra).

ceibal kwinkunks ofiara zakładzinowa dedicatory cache 160
Ofiara zakładzinowa z Ceibal. Pochodzący z fazy Real 3 cache 160, odkryty w strukturze Xa’an – zielone kamienie ułożone w kwinkunks. Ekspozycja MUNAG, Antigua Guatemala (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Za najstarsze stanowisko typu MFC uważa się Ojo de Agua (Chiapas, Meksyk), wydatowane na lata 1150-1000 p.n.e. Tamtejsze piramidy uważa się za najstarsze w Mezoameryce. Następnie układ MFC był powielany wzdłuż wybrzeży Pacyfiku, w dzisiejszej Gwatemali i w Chiapas (np. na stanowiskach San Isidro, Chiapa de Corzo, Tzutzuculi) i na Nizinach Majów.

Ojo de Agua MFC grupa E
Rekonstrukcja najstarszego znanego układu MFC w Ojo de Agua z prototypem grupy E i piramid. Na północy dawne koryto rzeki. P.A. Trześniowski przerys na podst.: John G. Hodgson, John E. Clark and Emiliano Gallaga Murrieta (2010) Ojo de Agua Monument 3: A New Olmec-Style Sculpture from Ojo de Agua, Chiapas, Mexico „Mexicon” XXXII (6). Fig. 1

MFU – Middle Formative Usumacinta

Aguada Fenix
Aguada Fénix – widok od północnego wschodu na główną platformę MFU z grupą E w centrum. Obraz DEM wygenerowany na podstawie danych z LiDARu (©Alfonsobouchot na licencji CC BY-SA 4.0)

MFU (Middle Formative Usumacinta) to rozległy plac albo kilkunastometrowej wysokości platforma o orientacji północ-południe. W centrum kompleksu znajdowała się grupa E. Wzdłuż wschodniej i zachodniej krawędzi platformy lub placu budowano po 10 podłużnych platform. Dwie środkowe platformy po stronie wschodniej wysuwano zwykle nieco dalej na wschód, by formowały wschodnie skrzydło. Poza zachodnią krawędzią umieszczano konstrukcje lub grupy tworzące skrzydło. Wzdłuż północnej i południowej krawędzi umieszczano jeszcze po trzy platformy. W sumie 26…

buenavista macabil
Kompleksy MFU z grupami E, platformami brzegowymi i siatką drugorzędnej architektury w: (A) Buenavista (B) El Macabil (Šprajc et al. 2023: Fig. 1 na licencji CC BY-NC)

Kompleksy MFU miały spore rozmiary. Większość MFU ma 500-1200 m długości. Największa z platform MFU w Aguada Fénix, ma 1413 m długości, 399 m szerokości i do 15 m wysokości. Jest to najbardziej masywna budowla Majów, nawet z uwzględnieniem pewnej ilości materiału zastanego. Wschodnia platforma grupy E w Aguada Fénix ma ponad 400 m długości. Po odkryciu zdetronizowała zatem największą do tej pory grupę E w El Güiro (Wakna, Petén, Gwatemala) w Niecce Mirador-Calakmul. Na szczyt platformy prowadzily pochylnie. Kolejną cechą stanowisk z MFU jest prostokątna siatka drugorzędnych zabudowań i dróg.

MFU Aguada Fenix Buenavista
Schemat kompleksów MFU w Aguada Fenix (po lewej) i Buenavista (po prawej)
(rys. P.A. Trześniowski, licencja CC BY-NC)

Zbadane do tej pory stanowiska archeologiczne z kompleksami architektonicznymi MFU zostały wydatowane  na lata 1050-750 p.n.e. Występują w rejonie środkowego biegu rzeki Usumacinta, z koncentracją w środkowozachodniej części dzisiejszego meksykańskiego stanu Tabasco i północno-zachodniej części Chiapas, ale również na terenach Olmeków nad Zatoką Meksykańską w stanie Veracruz.

MFG – Middle Formative Gulf

MFG (Middle Formative Gulf) to północny wariant MFC. Rozpropagowany został z dwustuletnim poślizgiem wzdłuż Zatoki Meksykańskiej. Istotnym przykładem MFG jest epi-olmeckie stanowisko La Venta (Tabasco, Meksyk), w której pręży się dumnie północna piramida, pomimo iż w tym miejscu nad Zatoką Meksykańską nie ma ani jednego wulkanu.

Niektórzy badacze to w La Venta upatrywali źródła koncepcji MFC: architektonicznego i przede wszystkim ideologicznego wzorca dla współczesnych temu miastu ośrodków w centralnym i południowym Chiapas. Jednakże przeczą temu datowania. Olmeckie La Venta, przeżywające okres świetności między 800 a 400 rokiem p.n.e., okazało się młodsze niż majańskie Ceibal, w którym układ MFC wydatowano na 950 rok p.n.e. Koncepcja MFC spłynęła najpewniej do La Venta z falami rzeki Grijalva. Chronologia MFC i MFG to ogólnie środkowy, końcowy i schyłkowy okres preklasyczny.

Architektura Majów i Mezoameryki – preklasyczne wektory przepływów

Grupy E były elementami większych układów architektonicznych: wpierw MFC na wybrzeżu Pacyfiku, później MFU na przesmyku Tehuantepec, gdzie w II dekadzie XXI w. znaleziono LiDARem kilkaset tego typu stanowisk. Zakłada się, że MFU były złożeniem koncepcji MFC i wielkiego placu z olmeckiego San Lorenzo Tenochtitlan. Plac ten miał 20 platform wzdłuż krawędzi. W całym tym grafie propagacji widnieje jednak poważna, niewyjaśniona zagadka – niewydatowana po dziś dzień grupa E w centrum niewydatowanego MFU we wczesnoklasycznym San Lorenzo Tenochtitlan, na południe od wielkiego placu.

cival kwinkunks ofiara zakładzinowa dedicatory cache
Ofiara zakładzinowa z Cival, Peten, Gwatemala – zielone kamienie ułożone w formę kwinkunksu. Ekspozycja MUNAG, Antigua Guatemala (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Na Nizinach Majów MFC pojawił się ok. 950 r. p.n.e. w Ceibal. Niewiele później – w Komchén, na odległej północy półwyspu Jukatan (brak tam wyraźnej grupy E) oraz w Cival w Petén. W Komchén znaleziono być może jeszcze wczesnopreklasyczną ceramikę (faza Ek’), podobną do ceramiki z faz Real Xe 1 i Real Xe 2 z odległego Ceibal (Petén, Gwatemala). Nie ma, niestety, bezpośrednich datowań fazy Ek’ w Komchén, chronologię ustala się przez analogię do odległego o 114 km Kiuic. Prawdopodobnie z Ceibal na Nizinach Majów grupy E trafiły ok. 800 p.n.e. nad Zatokę Meksykańską do epi-olmeckiego La Venta i układów MFG.

Grupy E na Nizinach Majów

Przez lata grupy E uważano za najstarsze zespoły architektoniczne przypisywane Majom, jako ich inwencja. Nazwane zostały od pierwszego tego typu zespołu, odkrytego, jako grupa struktur oznaczona literą E, w Uaxactun (Peten, Gwatemala). Grupy E rozpowszechniły się nagle na Nizinach Majów w epoce środkowoprekasycznej (1000-400 p.n.e.) wraz z ich pierwszą i najstarszą monumentalną architekturą z kamienia. Trafiły jednak tutaj wraz z pierwszym układem MFC w Ceibal (Peten, Gwatemala), skopiowanym około 950 r. p.n.e. z wybrzeża Pacyfiku w Chiapas.

La Venta, Tabasco, ołtarz olmecki, epi-olmec altar 5
Symbolizujący władcę wynurzającego się z jaskini ołtarz 5 (kopia in situ) z epi-olmeckiego stanowiska La Venta, Tabasco, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2010)

Czultuny – podziemna architektura Majów

chultun czultun Nakbe El Mirador Gwatemala Guatemala 2012
Zejście do wewnątrza czultunu w Nakbe. Jeden z czultunów w Niecce Mirador, w Peten, w Gwatemali (fot: P.A. Trześniowski 2012)

Jeżeli chcemy przypisać preklasycznej cywilizacji Majów jakąś unikalną architektoniczną inwencję, będą to bez wątpienia czultuny – podziemne konstrukcje, składające się w tamtych czasach zwykle z kilku komór, do których prowadziło jedno wspólne i bardzo wąskie wejście w formie pionowego tunelu na szerokość bioder, zamykanego z góry okrągłą kamienną płytą.

Funkcja czultunów pozostaje po dziś dzień zagadką dla archeologii Majów. Niektóre mogły być wykorzystywane jako cysterny na wodę. Konstrukcja większości z nich wyklucza jednak takie rozwiązanie. Podobnie, na bazie eksperymentów upadła teoria o podziemnych magazynach na żywność – w gorących i wilgotnych komorach, podobnie jak w jaskiniach Ameryki Środkowej jedzenie szybko gnije.

Z pewnością czultuny miały jednak kosmologiczne znaczenie – jako otwarcia w skorupie ziemskiej, musiały stanowić dla Majów małe portale w zaświaty. Były macicami ziemi, z których wywodziło się życie. Najstarszy znany czultun z wczesnoklasycznego stanowiska Blackman Eddy w Belize znajdował się w axis mundi tego założenia, zaś prominentna budowla w kolejnych fazach konstrukcji nasuwała się nad niego, by nabrać w symboliczny sposób tej kosmologicznej wartości.

=> Preklasyczna architektura Majów

=> Klasyczna architektura Majów

=> Postklasyczna architektura Majów

Tulum Zama Maya ruins ruiny Majów archeowyprawy Meksyk
Styl Wschodniego Wybrzeża (Costa Orriental), Tulum (Zama – Miasto Świtu) najpiękniej położone ruiny Majów na wybrzeżu Morza Karaibskiego w Meksyku

Przemek A. Trześniowski

przemek trzesniowski tikal peten gwatemala guatemala
Autor w Tikal, Peten Gwatemala 2022 (fot: Grzegorz Krzątała)

Wsparcie dla portalu Mezoameryka

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie około 200 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 🖖🤠

Chichen Itza
Kwesta na utrzymanie techniczne portalu archeologia.edu.pl

2 komentarze

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *