Orion – Pierwotne Palenisko

Mezoameryka, cywilizacja Majów, archeoastronomia, Orion, Pas Oriona, Pierwotne Palenisko, Żółw Ziemi

Gwiazdozbiór Oriona

Orion to jedna z najbardziej charakterystycznych konstelacji mezoamerykańskiego nieba. Oczywiście prekolumbijskie cywilizacje Mezoameryki nie miały wglądu w grecką mitologię, w której Orion to łowca, czy astronomię Starego Świata, w której konstelacja Oriona rozpoznawana była w mniej więcej podobnym, co dzisiejszy, kształcie od czasów Babilonu (Pasterz Niebios) i Egiptu (Sah to Orion z częścią Zająca umiejscowionego poniżej i innych okolicznych gwiazd), rysowały zatem na swoim niebie własne asteryzmy. Jak wywnioskowała archeoastronomia, cywilizacja Majów na terenie gwiazdozbioru Oriona wyróżniała dwa asteryzmy: Pierwotne Palenisko i Żółwia Ziemi.

Palenisko, Pierwotne Palenisko

Pierwotne Palenisko to asteryzm kojarzony z jednym z najbardziej podstawowych pojęć w kosmologii Majów. Pierwotne Palenisko, ma związek z majańską wizją stworzenia uniwersum. W Mezoameryce do dziś w paleniskach używa się trzech kamieni do podparcia naczynia, np. comal – obecnie wykonywanego już najczęściej z metalu, ale nadal służącego do wyrobu ciasta na tortille. Jest to w gruncie rzeczy najprostsza tego typu konstrukcja (trzy punkty dają wystarczająco stabilne podparcie dla naczynia).

W gwiazdozbiorze Oriona asteryzm ten reprezentowany jest zatem przez trzy gwiazdy tworzące trójkąt: Alnitak, Rigel i Saiph oraz symbolizujące pierwotny boski ogień zgrupowanie gwiazd i mgławic w centrum tego trójkąta (m.in: M42 – Mgławica Oriona, M43 – Mgławica de Mairana, Hatysa) – znane w europejskiej astronomii jako asteryzm Miecz Oriona.

Pierwotne Palenisko to w klasycznym języku Majów Uxte’ Tuun (Trzy Kamienie). Układ ten w symbolice Majów był bardzo często odzwierciedlany, np. w monumentalnej preklasycznej architekturze – piramidach triadycznych, czy nazwach geograficznych odnoszących się do mitologicznych miejsc, np. Uxte’tuun – potężne państwo Majów epoki klasycznej ze stolicą w Chiik Nahb (Calakmul), czy Uxwitik’ (Copan). W obu tych miejscach Pierwotne Palenisko reprezentowane było przez trzy kamienne ołtarze.

Pas Oriona – Żółw Ziemi

^{Asteryzmy Pasa oraz Miecza Oriona (fot: P.A. Trześniowski 2023)}

Żółw Ziemi to kosmologiczna reprezentacja skorupy ziemskiej, również powiązana z majańskim mitem kreacyjnym, znanym z relacji Popol Vuh (odrodzony bóg kukurydzy wynurzył się z jaskini – szczelinie w skorupie Żółwia, reprezentowanej w architekturze Majów przez boiska do pitz). Na niebie Żółw Ziemi reprezentowany był przez asteryzm Pasa Oriona: gwiazdy Alnitak, Alnilam i Mintaka. Trzy gwiazdy Pasa Oriona widoczne są na diademie jednej z majańskich kobiet witających z darami powracającego na świat boga kukurydzy na słynnym preklasycznym fresku z San Bartolo.

Na Wyspie Wielkanocnej Pas Oriona, znany tam jako Tautori, to jeden z najważniejszych asteryzmów w mitologii Rapa Nui. Skierowany mniej więcej prostopadle do linii horyzontu Tautori wskazywał nie tylko na Syriusza ale i na moai’e. W Mezoameryce konstelacja Oriona najczęściej również widziana jest na nocnym niebie „na boku”.

Orion nad polskim niebem

Orion jest dobrze widoczny w Polsce, zimą na zachodnim, latem zaś na wschodnim niebie – w porze żniw towarzyszył żniwiarzom, aż do samego wschodu Słońca. Dlatego w wiekach średnich, w polskiej astronomii Pas Oriona zwyczajowo był nazywany Kosiarze, zaś Miecz Oriona – Kosiarki.

Bibliografia:

Anthony Aveni (2002) Schody do gwiazd, Zysk i S-ka

Efrosyni Boutsikas, Stephen C. McCluskey, John Steele (eds.) Advancing Cultural Astronomy – Studies In Honour of Clive Ruggles, Springer