Styl architektoniczny Chenes

Architektura Majów, Chenes, Campeche, Jukatan, Meksyk, przewodnik architektoniczny

Zoomorficzne portale

Najbardziej charakterystycznym elementem poźnoklasycznego stylu architektonicznego Chenes są zoomorficzne portale, choć te spotykamy również daleko poza granicami regionu Chenes: w regionie Rio Bec, Puuc, ale także odległym Ek Balam na północnych Nizinach Majów. Portale te mają formę paszczy węża – paszczy Potwora Ziemi, symbolizując otwarte wejścia do jaskiń, będących portalami w Zaświaty. Jaskiń Stworzenia, z których wywodzi się wszelkie życie i woda… Zęby szeroko otwartej paszczy węża, widoczne w tych przedstawieniach architektonicznych to zarazem stalaktyty i stalagmity jaskini.

Oddech jaskini

Jedną z najbardziej uderzających cech zoomorficznych portali w kształcie paszczy węża jest kształt odwróconych glifów IK’, symbolizujących usta z ogromnymi wolutami oddechu węża/jaskini po obu stronach na zewnątrz. W sztuce Majów symbol IK’ symbolizuje oddech i wiatr oraz energię życia. Często pojawia się odwrócony, bez widocznej zmiany znaczenia. W jaskiniach panuje średnia dobowa temperatura na tym ciepłym terenie, więc przy niewielkich ochłodzeniach Majowie musieli zauważyć jak jaskinia oddycha… Paul Gendrop (1983:98) porównuje te późnoklasyczne zoomorficzne portale w kształcie paszcz węża do Monumentu 1 z Chalcatzingo, jeszcze wczesnopreklasycznej zoomorficznej jaskini Olmeków ze wolutami oddechu (Houston, Stuart, Taube 2006:145-149).

Wieże Chenes – miniatury piramid?

Drugą typową cechą były wieże, które mogły symbolizować wielkie piramidy Peten. Na szczytach takich wież umieszczano niewielkie świątynie w formie kiosku z zoomorficznym portalem, czego piękne przykłady mamy w Dzibilnocac, Hochob, czy Santa Rosa Xtampak. W odróżnieniu od stylu Rio Bec, gdzie będące atrapami piramid wieże były bocznie spłaszczone, zaś umieszczone na ich szczytach świątynie były jedynie atrapami z zaślepionymi wejściami, w stylu Chenes wieże budowano na planie kwadratu, a ich świątynie były w pełni funkcjonalne.

Podobieństwa z Rio Bec i Puuc

George F. Andrews, Harry E.D. Pollock, Kubler i Marquina uważają, że Rio Bec, Chenes i Puuc to w pełni odrębne i niezależne style architektoniczne. Inni, jak np. E. W. Andrews twierdzą, że Rio Bec, Chenes i Puuc to lokalne warianty tego samego stylu. George Kubbler uważał region Chenes za północną prowincję regionu Rio Bec. Pomimo licznych podobieństw, regionalne style różnią się jednak między sobą znacznie układami zabudowy.

Styl architektoniczny Chenes ma sporo cech wspólnych: podobnych lub wręcz identycznych jak style Rio Bec i Puuc. Chenes ma jednak również sporo takich, które mogą być uznawane za przejściowe między oboma pozostałymi stylami. Ze stylem Rio Bec łączy Chenes sztukateria, czy to wykonywana z ciętego kamienia czy modelowana w stiuku, zoomorficzne portale i blendy jako atrapy wejść. Wieże Rio Bec różnią się od wież Chenes.

W stylach Chenes i Rio Bec pojawiają się trójpółkolumny na dolnych gzymsach budowli, jednak w Chenes zdarzają się zespoły złożone z większej ilości półkolumn podobnie jak w Puuc, gdzie zwykle na dolnym gzymsie półkolumny używane są w sposób ciągły. Podobieństwa między Chenes i Puuc to podobna konstrukcja sklepień, wykańczanych kamieniem ciosowym, przy czym w Chenes sklepienia te nie są zwykle aż tak zaawansowane jak w Puuc. Zdaniem Alberto Ruz Lhuillier, George’a W. Brainerda czy Sylvanusa G. Morleya Puuc jest najmłodszym spośród trzech wspominanych stylów, podczas gdy Chenes i Rio Bec były sobie współczesne.

Styl Chenes w Rio Bec

Style architektoniczne Chenes i Rio Bec mają wiele cech wspólnych, jak np. użycie kamieni ciosowych na elewacjach oraz wiele podobnych, jak np. wieże, będące modelami piramid ze świątyniami lub modelami świątyń na szczytach. Ewidentnym zapożyczeniem z Chenes w regionie Rio Bec są natomiast zoomorficzne portale, reprezentujące paszczę Potwora Ziemi – Witz. Paszcze Witz zamieniają wejścia do zwykłych budynków mieszkalnych – dworów w regionie Rio Bec w portale do zaświatów, nadając, podobnie jak wieże i grzebienie dachowe, szczególny, wielofunkcyjny charakter tamtejszym budowlom. Zoomorficzne portale w regionie Rio Bec zaczęły pojawiać się relatywnie późno, zaś ich występowanie postępowało z zachodu, od strony Chenes, na wschód.

Najwspanialsze przykłady zoomorficznych portali w stylu architektonicznym Chenes w regionie Rio Bec znajdują się na stanowiskach archeologicznych: Chicanna (struktura II, struktura XX) i Hormiguero (struktura II, struktura V i struktura VI). Struktura V w Hormiguero jest jedynym zachowanym przykładem przeniesienia z Chenes w pełni funkcjonalnej świątyni z zoomorficznym portalem umieszczanej na szczycie atrapy piramidy. Struktura XX w Chicanna to budowla jedyna w swoim rodzaju, gdzie dwie paszcze Potwora Ziemi – Witz umieszczone są jedna nad drugą. Fragmentaryczny portal Witz widać na szczycie piramidy X w Becan.

Styl Chenes w Puuc

Najbardziej znamienitym wystąpieniem elementów stylu architektonicznego Chenes w regionie Puuc są zoomorficzne portale, przedstawiające paszczę Potwora Ziemi – Witz – portal do świętej jaskini wewnątrz Góry Stworzenia. Najbardziej znanym przykładem takiego zapożyczenia jest świątynia znajdująca się tuż pod szczytem tzw. Piramidy Czarnoksiężnika w Uxmal.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Gendrop, Paul (1983) Los Estilos Rio Bec, Chenes, y Puuc en la Arquitectura Maya. Universidad Nacional Autonoma de Mexico, Mexico City

Gendrop, Paul (1997) Diccionario de arquitectura mesoamericana, Trillas, Mexico.

Gendrop, Paul; Doris Hayden (1976) Pre-Columbian Architecture of Mesoamerica, Harry N. Abrams Inc. Publishers, New York

Houston, Stephen; David Stuart, Karl Taube (2006) Memory of Bones: Body, Being, and Experience among the Classic Maya, University of Texas Press

Pollock, Harry E. D. (1965) Architecture of the Maya Lowlands, (in:) Handbook of Middle American Indians vol 2. University Texas Press, Austin, s. 378-440

Proskouriakoff, Tatiana (1946/63/76) An Album of Maya Architecture, Carnegie Institution of Washington Publication 558.

Proskouriakoff, Tatiana (1950) A Study of Classic Maya Sculpture, Carnegie Institution of Washington Publication 593.