Półwysep Jukatan

Jukatan, Mezoameryka, Ameryka Środkowa

Płaski półwysep Jukatan, wystrzeliwując na północ, niczym wzniesiony w górę kciuk w południowej części Zatoki Meksykańskiej, niesie sporo problemów geografowi. Niektóre z nich to cenoty lub kawerny, które zawierają jedyne stałe źródła wody […]. Inne to specyficzne sztormy krótkich trzęsień ziemi, które czasem wstrząsają przez kilka dni półwyspem i nadal nie są rozumiane. I jeszcze inne, jak powody, dla których rozwinęła się tu najbardziej zaawansowana cywilizacja w Ameryce przed przybyciem Kolumba, dyskutowane od lat, jednak wciąż nie wyjaśnione w wystarczający sposób. – Ellsworth Huntington.

Jukatan – geografia i enigmatyczne granice półwyspu

Półwysep Jukatan to ogromnych rozmiarów wapienna platforma o powierzchni około 165 000 km². Mieszczą się tutaj meksykańskie stany Campeche, Yucatán, Quintana Roo i częściowo Tabasco, jak również północne części Belize oraz departamentu Peten w Gwatemali. Granicą półwyspu na południowym-zachodzie jest wielka rzeka Usumacinta wraz z siecią swoich dopływów, na południowym wschodzie rzeka Belize. Pomiędzy nimi ciągnie się uskok La Libertad, którego widoczną reprezentacją jest jezioro Peten Itza w Gwatemali. Poza półwyspem, na południu, pozostają Góry Maya i Wyżyny Gwatemali. Półwysep Jukatan bywa mylony z meksykańskim stanem Yucatan, który obejmuje jedynie północną jego część, która przez swych rdzennych mieszkańców jest nazywana Mayab.

Półwysep Jukatan – dawna rafa koralowa

Półwysep Jukatan to dawna rafa koralowa, która wraz z zatopionym szelfem ma powierzchnię około 300 000 km². Warstwa pozostałości dawnej rafy: wapieni i dolomitów, pochodzących głównie z górnej i dolnej kredy, ma około 1,5 km grubości. Poniżej, do głębokości 2 km, zalega warstwa ewaporatów – skał powstających w wyniku odparowania, a to wszystko wznosi się na podłożu zbudowanym ze starszych skał wulkanicznych i metamorficznych, pochodzących jeszcze z triasu. Jukatan leży w pobliżu granicy płyt: amerykańskiej i karaibskiej, był więc wielokrotnie modelowany przez wydarzenia tektoniczne w ciągu swej długiej geologicznej historii.

Najmłodsze skały osadowe znajdują się na północy, na obrzeżach półwyspu, a ich wiek może sięgać zaledwie czwartorzędowego plejstocenu, a nawet holocenu. Depozyty plejstocenowe obejmują margines 10 km od wybrzeża, zalegając warstwą grubości co najmniej 12 m. To właśnie w tej części Jukatanu rozgościły się najdłuższe zalane systemy jaskiniowe Ziemi: Ox Bel Ha, Sac Aktun i Koox Baal. Najstarsze warstwy skał osadowych zalegają tereny dzisiejszej Gwatemali i Belize. W tej również części półwysep jest najwyżej wypiętrzony – około 100-300 m.

Warstwa gleby na półwyspie jest niezwykle płytka, na wypiętrzonych powierzchniach znikoma, nieco grubsza i bardziej hydromorficzna w zagłębieniach terenu. Gleby składają się głównie z materiałów wulkanicznych i pyłu naniesionego przez wiatr, wymieszane ze zwietrzałymi okruchami wapiennego podłoża skalnego.

Półwysep Jukatan i warstwa wodonośna

Krasowa warstwa skał wodonośnych półwyspu Jukatan jest jedną z najbardziej rozległych i imponujących na naszej planecie. Potężne zasoby wód gruntowych utrzymują wysoce zróżnicowane i zależne od nich ekosystemy, jak lasy zwrotnikowe, mokradła i Sian Ka’an, jeden z największych Rezerwatów Biosfery na Ziemi. Wody gruntowe są również na północnym Jukatanie jedynym zasobem wody pitnej, co pozostawało nie bez wpływu na cywilizację Majów. Jak pisał Sylvanus Morley: ”W kraju tak pozbawionym wody, jak północny Jukatan, cenoty były podstawowym czynnikiem lokalizacji antycznych centrów populacji. Tam, gdzie była cenota, tam wkrótce nieuchronnie pojawiała się osada”.

Spora część skał warstwy wodonośnej jest wystawiona na działanie słonej wody morskiej, która wdziera się rozległymi systemami anchialinowych jaskiń na dziesiątki kilometrów w głąb lądu. Na południu półwyspu płynie kilka większych rzek, jak Motagua wypływająca z okolic jeziora Atitlan do Zatoki Honduraskiej, rzeka Belize, powstająca z połączenia rzek Mopan i Macal, Nuevo, wypływająca z laguny obok ruin Lamanai i rozdzielająca dzisiejszy Meksyk od Belize graniczna rzeka Hondo.

EIR / CKU – centralna część półwyspu

Centralną część półwyspu Jukatan zajmuje tzw. Wewnętrzny Obszar Wyniesiony o wysokości 40-300 m n.p.m. Obszar ten był platformą spektakularnych okresów rozwoju kulturowego cywilizacji Majów, wyrażanych monumentalną architekturą. Kolejne akty spektaklu rozgrywały się w czasie i przestrzeni od Niecki Mirador w okresach środkowo- i późnopreklasycznym (1000 p.n.e. – 150 n.e.), przez centralne potęgi, jak Tikal i Calakmul we wczesnym i późnym okresie klasycznym (250-800 n.e.), aż po Wzgórza Puuc w późnym i schyłkowym okresie klasycznym (550-1000 n.e.). Był więc teatrem największych sukcesów cywilizacji Majów, ale również i sceną jej ostatecznego upadku. W literaturze anglojęzycznej spotykane są dwa sformułowania: Central Karstic Uplands (CKU) oraz Elevated Interior Region (EIR) które nie są tożsame, choć jedno zawiera się w drugim.

Mezoamerykańska Rafa Barierowa

Półwysep Jukatan rozdziela wody Zatoki Meksykańskiej od Morza Karaibskiego. Wzdłuż wschodniego wybrzeża półwyspu rozciąga się Mezoamerykańska Rafa Barierowa – druga co do długości, po Wielkiej Australijskiej Rafie Barierowej, rafa barierowa Ziemi. Mezoamerykańska Rafa Barierowa ciągnie się aż do Hondurasu. Powierzchnia Jukatanu, szczególnie w północnej części półwyspu jest generalnie płaska.

Wzgórza Puuc

Na północy, jedynym urozmaiceniem rzeźby terenu są Wzgórza Puuc – pasmo niewielkich wziesień na pograniczu obecnych meksykańskich stanów Yucatan i Campeche. Podziemne lustro wody znajduje się tam na głębokości aż 65 m, przetrwanie cywilizacji Majów w tym rejonie wymagało więc adaptacji w postaci wykuwanych w skalnym podłożu cystern w kształcie pękatych butli (maaya: chultun), do których wlewy umieszczane były w centrum zbierających wodę deszczową lejów. Podobne cysterny, poza regionem Puuc, wykorzystywane były zwykle jako jamy zasobowe, albo łaźnie parowe oraz miejsca pochówków. Odkrycie ceramiki z fazy Mamom w zapieczętowanym chultun w Tikal wskazuje, iż były one budowane i używane przez Majów od czasów co najmniej okresu środkowo-preklasycznego (1000-300 p.n.e.).

Krater Chicxulub – kres ery dinozaurów

Pod koniec okresu kredy w Jukatan uderzyła asteroida o średnicy ok. 10 km. W wyniku impaktu w północno-zachodniej części półwyspu powstał krater uderzeniowy => Chicxulub o średnicy około 300 km, dzisiaj ukryty pod kilometrową warstwą skał osadowych, w większej części przykrytych wodami Zatoki Meksykańskiej. Na powierzchni półwyspu Jukatan obecność krateru widoczna jest jako tzw. => Pierścień Cenot, pas o długości łuku około 240 km z epicentrum w Progreso.

Chicxulub to jeden z nielicznych znanych kraterów wielopierścieniowych. Wiązany jest on z poważnymi zmianami klimatycznymi oraz okresem jednego z wielkich wymierań w dziejach Ziemi, które miało miejsce na granicy paleogenu i kredy (K/Pg). Materiał skalny, wyrzucony w wyniku uderzenia meteoru, odnajdywany jest w promieniu kolejnych 360 km, nawet w granicach dzisiejszego Belize. Warstwa irydu pochodzącego z asteroidy jest natomiast obecna wszędzie na Ziemi. To jedyny marker, który pozwala korelować wydarzenia w geologicznej skali czasu na całej planecie.

Północne Niziny Majów

Trzy meksykańskie stany: Campeche, Yucatan i Quintana Roo tworzą obecnie mniej więcej połowę obszaru zamieszkiwanego nadal przez Majów. Północne Niziny Majów, których południowa granica biegnie ze wschodu na zachód na południu Campeche i Quinata Roo mniej więcej na wysokości N 19˚, to za wyjątkiem Wzgórz Puuc rozległa równina porośnięta niewysokim suchym lasem podzwrotnikowym, ze średnimi lub niskimi opadami deszczu, znikomą ilością wód powierzchniowych, subtropikalnym klimatem i bogatą reprezentacją najbardziej spektakularnych miast, jakie kiedykolwiek zostały wybudowane w Nowym Świecie, spośród których Chichen Itza, Tulum, Coba i Uxmal należą do najczęściej odwiedzanych przez turystów na kontynentach Ameryk.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl