Niziny Majów, Mezoameryka

Niziny Majów mapa
Niziny Majów – © P.A. Trześniowski.

Niziny Majów to region kulturowy Mezoameryki, obejmujący geograficznie półwysep Jukatan w swej meksykańskiej, belizeńskiej i gwatemalskiej części, Góry Maya w Belize i Dolinę Copan w Hondurasie. Jak sama nazwa wskazuje jest to obszar nizinny charakteryzujący się wysokością 0-300 m n.p.m., od czego wyjątkiem są Wzgórza Puuc – pasmo niewielkich wzniesień na pograniczu obecnych meksykańskich stanów Yucatan i Campeche w północno-zachodniej części półwyspu i Góry Maya na południowym-wschodzie – wyizolowane pasmo górskie, położone na pograniczu Belize i Gwatemali.

Tikal, południowe Niziny Majów
Tikal (Yax Mutal) w sercu Nizin Majów (fot: P.A. Trześniowski).

Północne i południowe Niziny Majów

Niziny Majów dzieli się czasem na centralne, północne i południowe, jednak problem przy takim podziale tworzy zakotwiczona w mapach mentalnych równoleżnikowa granica między Meksykiem a Gwatemalą na półwyspie Jukatan, przebiegająca przez środek centralnych Nizin Majów. Pod względem kulturowym trudno byłoby nadto znaleźć podział na centralne i południowe Niziny Majów – w przeszłości, szczególnie w epoce klasycznej, złotym wieku Majów tworzyły one zwarty kulturowo obszar miast-państw, zarządzanych przez dziedziczne dynastie k’uhul ajawtak, boskich władców.

Da się natomiast bez problemu uzasadnić podział na północne i południowe Niziny Majów – północ i południe mówiły innymi językami (maaya i choltian – klasyczny język stel), na północnych Nizinach Majów nie było generalnie boskich dynastii, choć północ znała niewątpliwie ten mechanizm, o czym świadczą wyjątki jak np. Coba czy Ek Balam.

Coba, północne Niziny Majów
Piramida Ixmoja w grupie Nohoch Mul w Coba na północnych Nizinach Majów
(fot: P.A. Trześniowski)

Niziny północne – północna część półwyspu Jukatan, obejmująca stan Yucatan (Dzibilchaltun, Izamal, Uxmal, Kabah, Sayil, Labna, Dzilam, Ek Balam, Chichen Itza, Xtambo, Yaxuna, Oxkitnok) oraz północne części meksykańskich stanów Campeche (Edzna, Hochob, Dzibilnocac, Tabasqueno, Santa Rosa de Xtampak) i Quintana Roo (Coba, Kukinan i Riviera Maya: Tulum, Xel Ha, Muyil…).

Copan południowe Niziny Majów
Słynny ołtarz Q w Copan (kopia in situ) na dalekim południu Nizin Majów, przedstawiający linię szesnastu k’uhul ahau – boskich władców, z protoplastą dynastii K’inich Yax K’uk’ Mo’ (fot: P.A. Trześniowski).

Niziny południowe obejmują departament Peten w Gwatemali, Belize (dawniej Honduras Brytyjski), południowo-wschodnie Campeche (Becan, Rio Bec, Calakmul, Yaxnohcah), południowe Quintana Roo (Ixkabal, Dzibanche) i wschodniej części meksykańskich stanów Tabasco i Chiapas (dorzecze rzeki Usumacinta), nizinny region Petexbatun (Cauncen, Ceibal, Aguateca, Dos Pilas) i tak naprawdę nieco już wyżynny krajobraz Gór Maya (Caracol, Lubaantun, Uxbenka, Nim Li Punit, Pusilha, Xnaheb), Doliny Copan (Copan, Quirigua) i Zatoki Honduraskiej. Południowe Niziny Majów to serce preklasycznej (El Mirador, Nakbe, El Tintal, Wakna, Cerro Maya, Yaxnohcah) i klasycznej cywilizacji Majów (Tikal, Rio Azul, Dzibanche, Calakmul, Palenque, Tonina, Yaxchilan, Bonampak).

Pora deszczowa na północnych Nizinach Majów
Pora deszczowa na północy półwyspu Jukatan (fot: P.A. Trześniowski).

Klimat Nizin Majów

Klimat Nizin Majów jest gorący. Pora deszczowa trwa od maja do grudnia, ale tak naprawdę regularnie i mocno pada tylko w graniczących ze sobą: Peten i południowo-wschodnim Campeche. Na nizinach zdarzają się również suche lata, a nawet okresy dłuższej, trwającej kilka lat suszy. W północnej części Jukatanu nie ma rzek, zaś jeziora stanowią rzadkość. Podstawowymi źródłami wody pitnej są cenoty.

Opady na Nizinach Majów od 550 mm do 3000 mm rocznie. W południowej części nizin tworzą się okresowe bajos, które w porze deszczowej wypełniają się wodą o głębokości 1-2 m i sięgają powierzchni od kilku do nawet setek kilometrów kwadratowych (np. rozległe Bajo el Laberinto w okolicach Calakmul). Choć woda z bajos nie jest zdatna do picia, w przeszłości stanowiła podstawę dla majańskich upraw.

Północne Niziny Majów i Flamingi w Ria Lagartos
Flamingi w okresie godowym na Ria Lagartos (fot: P.A. Trześniowski).

Przyroda Nizin Majów

Południowe Niziny Majów porastał niegdyś wysoki tropikalny las deszczowy z tak istotnymi dla Majów gatunkami drzew jak mahoń (Swietenia macrophylla), darzymlecznia (Brosimum alicastrum), pigwica właściwa (Manilkara zapota), awokado (Persea americana) czy kopal (Protium copal). Ogółem, na jednym hektarze lasów można tu znaleźć około stu pięćdziesięciu gatunków drzew. Selwa może mieć nawet do pięciu pięter, a najwyższe egzemplarze drzew kapokowych – puchowców (Ceiba pentandra) dorastają do 70 m. Obecnie lasów takich jest coraz mniej, ale znajdujemy je jeszcze na obszarach chronionych, głównie w Peten (Rezerwat Biosfery Maya), południowo-wschodnim Campeche (Rezerwat Biosfery Calakmul) i w zachodnim Belize.

Z ciekawych gatunków drzew rosną tu jeszcze choćby: korzennik lekarski (Pimienta dioica), którego liście znane są w Europie jako ziele angielskie, chaca (Bursera simaruba), kampeszyn (Haematoxylum campechianum), pieprz (Piper spp.), dorastający 50 m cedr hiszpański (Cedrela mexicana) i palmy, jak (Bactris major), corozo (Scheelea lundelli) i palma królewska (Sabal mexicana), której liście najczęściej pokrywają dachy domostw i palap. W czasach cywilizacji Majów drugim dominującym krajobrazem Peten i południowo-wschodniego Campeche były sawanny.

Przyroda północnych Nizin Majów i modrowronek (Cyanoxorax yucatanicus)
Ch’el – modrowronek (Cyanoxorax yucatanicus) w szacie młodzieżowej
(fot: P.A. Trześniowski)

Północne Niziny Majów, gdzie opadów jest mniej, miejsce tropikalnego lasu deszczowego zajmuje kolczasty i suchy tropikalny las podzwrotnikowy, pełen kserofitów – selva seca. Drzewa nie przekraczają w nim zwykle ośmiu metrów wysokości, choć tu i ówdzie z gąszczu zieleni wybijają się piętnastometrowe olbrzymy. Wśród drzew przeważają akacje, mimozy i chaca.

Drzewa na północy Jukatanu potrafią sobie radzić w zadziwiający sposób, nie tylko wczepiając się korzeniami w skałę, by ustabilizować strukturę przy płytkiej warstwie gleby, ale przebijając się nimi do zalanych jaskiń i stamtąd czerpiąc wodę niezbędną do życia. Drzewa rosnące chętnie przy jaskiniach to chaca, plantan, darzymlecznia, Ehretia mexicana i k’uun che. Figowce rosnące w bliskim sąsiedztwie jaskiń są często dwukrotnie większe, osiągając nawet 20 m wysokości. Ważnym elementem krajobrazu Północnych Nizin Majów są również obszary przybrzeżne: lasy namorzynowe (manglar) i płytkie słonowodne rozlewiska (salinas) – północ słynęła gospodarczo z produkcji soli.

Północne Niziny Majów i salinas - płytkie słonowodne rozlewiska
Słonowodne rozlewiska w północnej części półwyspu Jukatan (fot: P.A. Trześniowski).

Pomimo płytkiej warstwy niezbyt żyznych gleb i problemu ze stałymi źródłami słodkiej wody Niziny Majów, dzięki rozproszonemu osadnictwu, przemyślnemu systemowi kolekcji wody w sztucznych zbiornikach oraz rolnictwu opartemu na pasach przybrzeżnych okresowo zalewanych zbiorników, czy grządek tworzonych na wodzie (chinapmas) pozwoliły na rozkwit cywilizacji z miastami, w których mieszkać mogło nawet 100 tys. mieszkańców (największe znane ośrodki: Izamal, Dzibilchaltun, Coba na północy, Tikal i Calakmul na południu), na północy ważnym źródłem wody pitnej stały się cenoty. Stałe rzeki na Nizinach Majów to biegnące na południu: Usumacinta, Grijalva, San Pedro, Candelaria, La Pasión, Belize, Hondo, Mopan i Motagua; jeziora: Peten Itza, Yaxha i Izabal; oraz laguny Terminos, Nuevo, Bacalar.

Stela 8 i Świątynia Siedmiu Lalek w Dzibilchaltun, na północnych Nizinach Majów
Stela 8 i Świątynia Siedmiu Lalek w Dzibilchaltun, na północnych Nizinach Majów, słynna z niewydarzonych celebracji ekwinokcjów w stylu New Age (w oryginale ten budynek bynajmniej do tego nie służył) (fot: P.A. Trześniowski).

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

47 komentarzy

  1. Pingback: Tikál. Entrada

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *