Jukatan, półwysep Jukatan

Jukatan, Mezoameryka, Ameryka Środkowa, Yucatan Peninsula

Płaski półwysep Jukatan, wystrzeliwując na północ, niczym wzniesiony w górę kciuk w południowej części Zatoki Meksykańskiej, niesie sporo problemów geografowi. Niektóre z nich to cenoty lub kawerny, które zawierają jedyne stałe źródła wody […]. Inne to specyficzne sztormy krótkich trzęsień ziemi, które czasem wstrząsają przez kilka dni półwyspem i nadal nie są rozumiane. I jeszcze inne, jak powody, dla których rozwinęła się tu najbardziej zaawansowana cywilizacja w Ameryce przed przybyciem Kolumba, dyskutowane od lat, jednak wciąż nie wyjaśnione w wystarczający sposób. – Ellsworth Huntington.

Jukatan – geografia i enigmatyczne granice półwyspu

Półwysep Jukatan to ogromnych rozmiarów wapienna platforma o powierzchni od około 181 300 km². Mieszczą się tutaj meksykańskie stany Campeche, Yucatán i Quintana Roo oraz częściowo Tabasco, jak również północne części Belize (dystrykty: Corozal i Orange Walk oraz północna część Cayo i połowa dystryktu Belize) i departamentu Peten w Gwatemali. Granicą półwyspu na południowym-zachodzie jest wielka rzeka Usumacinta wraz z siecią swych dopływów. Na południowym wschodzie rzeka Belize. Pomiędzy nimi, na południu, ciągnie się uskok tektoniczny La Libertad. Jego widoczną reprezentacją na powierzchni globu jest jezioro Peten Itza w Gwatemali. Poza półwyspem, na południu, pozostają Góry Maya i Wyżyny Gwatemali. Półwysep Jukatan bywa mylony z meksykańskim stanem Yucatan, który obejmuje jedynie północną jego część. Ta część półwyspu przez swych rdzennych mieszkańców jest nazywana Mayab.

Jukatan, dawna rafa koralowa – geologia półwyspu

Półwysep Jukatan to dawna rafa koralowa, która wraz z zatopionym szelfem ma powierzchnię około 300 000 km². Warstwa pozostałości dawnej rafy: wapieni i dolomitów, pochodzących głównie z górnej i dolnej kredy, ma około 1,5 km grubości. Poniżej, do głębokości 2 km, zalega warstwa ewaporatów – skał powstających w wyniku procesu odparowania morskiej wody. To wszystko (skały osadowe) wznosi się na podłożu zbudowanym ze starszych skał wulkanicznych i metamorficznych, pochodzących jeszcze z triasu.

Jukatan leży w pobliżu granicy płyt: północnoamerykańskiej i karaibskiej, był więc wielokrotnie modelowany przez wydarzenia tektoniczne w ciągu swej długiej geologicznej historii. Najstarsze warstwy skał osadowych zalegają tereny dzisiejszej Gwatemali i Belize. W tej również części półwysep jest najwyżej wypiętrzony – około 100-300 m.

Jukatan, kropla drąży skałę – najdłuższe zalane jaskinie Ziemi

Najmłodsze skały osadowe Jukatanu znajdują się na północy, na obrzeżach półwyspu. Ich wiek może sięgać zaledwie czwartorzędowego plejstocenu, a nawet holocenu. Depozyty plejstocenowe obejmują margines 10 km od wybrzeża, zalegając warstwą grubości co najmniej 12 m. To właśnie w tej części Jukatanu rozgościły się najdłuższe zalane systemy jaskiniowe Ziemi: Ox Bel Ha (435 805 m łącznej długości korytarzy), Sac Aktun (376 101 m) i Koox Baal (102 901 m) – podziemne rzeki, które słyną ze wspaniałych dekoracji krasowych.

Wejścia do tych rozległych jaskiń mają formę studni krasowych, nazywanych na Jukatanie cenoty (shispanizowana forma majańskiego ts’onot). To jedna z najwspanialszych warstw wodonośnych na Ziemi.

Cenoty – geologiczne skarby półwyspu Jukatan

Cenoty przyciągają na Jukatan rocznie tysiące amatorów ekstremalnych sportów wodnych, jak nurkowanie jaskiniowe i nurkowanie kawernowe. Oprócz wspaniałych dekoracji krasowych słyną z krystalicznie czystej wody o przejrzystości sięgającej nadal ponad 60 m oraz efektów świetlnych związanych z halokliną.

Cenote Dreamgate została uwieczniona w odcinku „Jaskinie” wielokrotnie nagradzanego materiału filmowego telewizji BBC Planet Earth z 2006 roku. Cenoty Dos Ojos i korytarz prowadzący z nich obok cenoty Taak Bi Ha w kierunku cenoty The Pit znalazły się na filmie Journey into Amazing Caves nakręconym w 2001 r. przez MacGillivray Freeman w systemie IMAX.

Półwysep Jukatan i warstwa wodonośna

Krasowa warstwa skał wodonośnych półwyspu Jukatan jest jedną z najbardziej rozległych i imponujących na naszej planecie. Zajmuje ona powierzchnię około 165 000 km². Potężne zasoby wód gruntowych utrzymują wysoce zróżnicowane i zależne od nich ekosystemy, jak lasy zwrotnikowe, mokradła i Sian Ka’an, jeden z największych rezerwatów biosfery na Ziemi.

Wody gruntowe są również na północnym Jukatanie jedynym zasobem wody pitnej, co pozostawało nie bez wpływu na cywilizację Majów. Jak pisał Sylvanus Morley: ”W kraju tak pozbawionym wody, jak północny Jukatan, cenoty były podstawowym czynnikiem lokalizacji antycznych centrów populacji. Tam, gdzie była cenota, tam wkrótce nieuchronnie pojawiała się osada”.

Spora część skał warstwy wodonośnej jest wystawiona na działanie słonej wody morskiej. Wdziera się ona rozległymi systemami anchialinowych jaskiń na dziesiątki kilometrów w głąb lądu. Na południu półwyspu Jukatan płynie kilka większych rzek, jak Motagua wypływająca z okolic jeziora Atitlan do Zatoki Honduraskiej, rzeka Belize, powstająca z połączenia rzek Mopan i Macal, Nuevo, wypływająca z laguny obok ruin Lamanai i rozdzielająca dzisiejszy Meksyk od Belize graniczna rzeka Hondo.

Znikoma warstwa gleb…

Warstwa gleby na półwyspie Jukatan jest niezwykle płytka. Na wypiętrzonych powierzchniach znikoma, nieco grubsza i bardziej hydromorficzna w zagłębieniach terenu. Gleby składają się głównie z materiałów wulkanicznych i pyłu naniesionego przez wiatr, wymieszanych ze zwietrzałymi okruchami wapiennego podłoża skalnego. Średnia miąższość gleby to tylko 30 cm.

EIR / CKU – centralna część półwyspu

Centralną część półwyspu Jukatan zajmuje tzw. Wewnętrzny Obszar Wyniesiony o wysokości 40-300 m n.p.m. Obszar ten był platformą spektakularnych okresów rozwoju kulturowego cywilizacji Majów, wyrażanych monumentalną architekturą. Kolejne akty spektaklu rozgrywały się w czasie i przestrzeni od Niecki Mirador w okresach środkowo- i późnopreklasycznym (1000 p.n.e. – 150 n.e.), przez centralne potęgi, jak Tikal i Calakmul we wczesnym i późnym okresie klasycznym (250-830 n.e.), aż po Wzgórza Puuc w późnym i schyłkowym okresie klasycznym (550-1000 n.e.).

Był więc Jukatan teatrem największych sukcesów cywilizacji Majów, ale również i sceną jej ostatecznego upadku. W literaturze anglojęzycznej spotykane są dwa sformułowania: Central Karstic Uplands (CKU) oraz Elevated Interior Region (EIR) które nie są tożsame, choć jedno zawiera się w drugim.

Mezoamerykańska Rafa Barierowa

Półwysep Jukatan rozdziela wody Zatoki Meksykańskiej od Morza Karaibskiego. Wzdłuż wschodniego wybrzeża półwyspu rozciąga się Mezoamerykańska Rafa Barierowa – mająca ponad 1120 km długości od wyspy Contoy na północy po wyspy Bay na południu, druga co do długości, po Wielkiej Australijskiej Rafie Barierowej, rafa barierowa Ziemi. Mezoamerykańska Rafa Barierowa ciągnie się aż do Hondurasu.

Wzgórza Puuc

Powierzchnia Jukatanu, szczególnie w północnej części półwyspu jest generalnie płaska. Na północy, jedynym urozmaiceniem rzeźby terenu są Wzgórza Puuc – pasmo niewielkich wzniesień na pograniczu obecnych meksykańskich stanów Yucatan i Campeche. Podziemne lustro wody znajduje się tam na głębokości aż 65 m, przetrwanie cywilizacji Majów w tym rejonie wymagało więc adaptacji w postaci wykuwanych w skalnym podłożu cystern w kształcie pękatych butli (maaya t’aan: chultun, l.mn. chultunób). Wlewy do tych skalnych cystern umieszczane były w centrum zbierających wodę deszczową lejów, które były w tym celu wyłożone stiukiem.

Podobne cysterny, poza regionem Puuc, wykorzystywane były zwykle jako sztuczne jaskinie, służąc do związanych z zaświatami ceremonii. Eksperymenty wykazały, że nie nadawały się one do przechowywania żywności. Odkrycie ceramiki z fazy Mamom w zapieczętowanym chultun w Tikal wskazuje, iż były one budowane i używane przez Majów w celach ceremonialnych już co najmniej od epoki środkowopreklasycznej (1000-300 p.n.e.).

Krater Chicxulub – kres ery dinozaurów

Pod koniec okresu kredy w Jukatan uderzyła asteroida o średnicy ok. 10 km. W wyniku impaktu w północno-zachodniej części półwyspu powstał krater uderzeniowy => Chicxulub o średnicy około 300 km, dzisiaj ukryty pod kilometrową warstwą skał osadowych, w większej części przykrytych wodami Zatoki Meksykańskiej. Na powierzchni półwyspu Jukatan obecność krateru widoczna jest jako tzw. => Pierścień Cenot, pas o długości łuku około 240 km z epicentrum w Progreso.

Chicxulub – krater wielopierścieniowy

Chicxulub to jeden z nielicznych znanych kraterów wielopierścieniowych. Wiązany jest on z poważnymi zmianami klimatycznymi oraz okresem jednego z wielkich wymierań w dziejach Ziemi, które miało miejsce na granicy paleogenu i kredy (K/Pg). Materiał skalny, wyrzucony w wyniku uderzenia meteoru, odnajdywany jest w promieniu kolejnych 360 km, nawet w granicach dzisiejszego Belize. Warstwa irydu pochodzącego z asteroidy jest natomiast obecna wszędzie na Ziemi. To jedyny uniwersalny marker, który pozwala korelować wydarzenia w geologicznej skali czasu na całej planecie.

Północne Niziny Majów

Trzy meksykańskie stany: Campeche, Yucatan i Quintana Roo tworzą obecnie mniej więcej połowę obszaru zamieszkiwanego nadal przez Majów. Północne Niziny Majów, których południowa granica biegnie ze wschodu na zachód na południu stanów Campeche i Quinata Roo mniej więcej na wysokości N 19˚, to za wyjątkiem Wzgórz Puuc rozległa równina porośnięta niewysokim suchym lasem podzwrotnikowym, ze średnimi lub niskimi opadami deszczu, znikomą ilością wód powierzchniowych, subtropikalnym klimatem i bogatą reprezentacją najbardziej spektakularnych miast, jakie kiedykolwiek zostały wybudowane w Nowym Świecie, spośród których Chichen Itza, Tulum, Coba i Uxmal należą do najczęściej odwiedzanych przez turystów atrakcji na kontynentach Ameryk.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Bauer-Gottwein, Peter; Bibi R. N. Gondwe; Guillaume Charvet; Luis E. Marin; Mario; Rebolledo-Vieyra; Gonzalo Merediz-Alonso (2011) The Yucatán Peninsula karst aquifer, Mexico, „Hydrogeology Journal” 19:507-524, Springer. https://doi.org/10.1007/s10040-010-0699-5

Beddows, Patricia A. (2003) Yucatán Phreas, Mexico (w:) Encyclopedia of Cave and Karst Science, John Gunn (red.), pp. 1677-1682. Routledge, New York

Blanchon, Paul (2004) Comments on “Corrected western Atlantic sea-level curve for the last 11,000 years based on calibrated 14C dates from Acropora palmata framework and intertidal mangrove peat” by Toscano and Macintyre. Coral Reefs 22:257–270 (2003), and their response in Coral Reefs 24:187–190 (2005), „Coral Reefs” 24 (2004), pp. 183-186

Blanchon, Paul; John Shaw (1995) Reef drowing during the last deglaciation: Evidence for catastrophic sea-level rise ans ice-sheet collapse, „Geology” 23(1), pp. 4-8.  The Geological Society of America

Brainerd, George Walton (1953) Archeological Findings, Faunal and archeological researches in Yucatan caves

Dunning, Nicholas P.; Timothy Beach; Liwy Grasiozo Sierra; John G. Jones; David L. Lentz; Sheryl Luzzadder-Beach; Vernon L. Scarborough; Michael P. Smyth (2013) A Tale of Two Collapses: Environmental Variability and Cultural Disruption in the Maya Lowlands, „Diálogo Andino” 41:171-183. Departamento de Ciencias Históricas y Geográficas, Universidad de Tarapacá, Arica, Chile

R.W. Mc Coll (ed.) (2005) Encyclopedia of World Geography, Golson Books, Ltd., Nowy Jork

Global Volcanism Program Smithsonian Institution

(Blanchon 2004; Blanchon i Shaw 1995; Fairbanks 1989; Gabriel et al. 2009:201; Lighty et al. 1982; Toscano i Macintyre 2003)