Mazoameryka, preklasyczna architektura Majów, Maya, cywilizacja Majów, style architektoniczne, piramidy, place, boiska, obserwatoria, grupy E, czultuny, piramidy triadyczne, architektura triadyczna, przesunięcie triadyczne
Architektura jako nośnik wartości kulturowych

Preklasyczna architektura Majów ma początki u zarania epoki środkowo-preklasycznej (1000 p.n.e.), lub nawet pod koniec okresu wczesnopreklasycznego (2000-1000 p.n.e.). Pierwsze trwałe budowle Majów to niewysokie platformy z utwardzanej ziemi i kamieni, piramidy z gliny i podziemne komory – czultuny. W platformach zachowały się otwory posłupowe, świadczące o nadbudowie z materiałów nietrwałych. Na poźno-wczesnopreklasycznym stanowisku Blackmann Eddy (Belize) zachowały się ślady świadczące o kryciu konstrukcji drewniannych stiukiem oraz polichromią.

Obserwatoria słoneczne – grupy E

Grupy E, wbrew wcześniejszym przypuszczeniom, nie zostały wymyślone przez Majów. Zapożyczono je z zespołów MFC, które powstały na wybrzeżu Pacyfiku w Chiapas pod koniec epoki wczesnopreklasycznej. Najstarszy układ MFC na Nizinach Majów wybudowano około 950 p.n.e. w Ceibal (Peten, Gwatemala). Samodzielne grupy E, pojawiły się około 800-700 roku p.n.e. w dolinie Rio Belize, następnie mniej więcej w 800-600 roku p.n.e. w Cival i około 700 roku p.n.e. na Mundo Perdido w Tikal, w Cenote czy w Nakbe. Około 650-600 p.n.e. w Nakum.

Propagacja grup E na południowych Nizinach Majów w epoce środkowopreklasycznej świadczy o wykształceniu się tam spójnego obszaru kulturowego w tym okresie. Grupy E, jako praktyczne narzędzia do strojenia 260-dniowych kalendarzy agrarnych (maaya: tzolk’in), spełniały również funkcję ogniskowania aktywności ceremonialnej danej populacji, zaś z jej pomocą do budowy shierarchizowanych społeczeństw. Choć były przebudowywane w późniejszych okresach i z czasem traciły swoje archeoastronomiczne funkcje, pozostawały istotnymi elementami kosmologicznych przestrzeni swoich miast.
Boiska – pęknięcia w skorupie Żółwia Ziemi

Architekturę jako nośnik wartości kulturowych bardzo wyraźnie uwidacznia kolejny układ, jaki zrobił karierę na Nizinach Majów w epoce środkowopreklasycznej. Były to boiska do pok-ta-pok (maaya: pitz), które, podobnie jak wcześniej grupy E, rozprzestrzeniły się, pojawiając się zarówno w większych ośrodkach miejskich, jak i w niewielkich osadach, choć nie wszędzie. I właśnie to 'nie wszędzie’ obrazuje w najlepszy sposób istotę sprawy.

Na terenie położonych względnie blisko siebie stanowisk archeologicznych na północnym Jukatanie, które różnią się od siebie posiadaniem boisk lub nie, znajdowana jest również odmienna ceramika. Ceramika pozostaje spójna dla ośrodków z boiskami. To wyraźna granica obszarów kulturowych się w epoce środkowopreklasycznej. Boiska, stanowiące miejsca inscenizacji epizodów z mitu kreacyjnego Majów, implementowały ważny ładunek kosmologiczny w architekturze Majów.

Architektura triadyczna

W epoce późnopreklasycznej na Nizinach Majów wykwitły nagle potężne piramidy. Nie były to jednakże budowle jednobryłowe, zgodne z zakodowanym w umysłach obrazem egipskiej piramidy. Piramidom triadycznym bliżej jest do fraktali niż do ostrosłupów foremnych. W najbardziej podstawowej wersji piramida była budowana tylko do pewnej wysokości, przeistaczając się w platformę, na szczycie której wznoszono kolejną piramidę wraz z dwiema mniejszymi, towarzyszącymi jej po bokach. Algorytm ten mógł powtarzać się przez kilka kolejnych iteracji.

Najpotężniejsze piramidy triadyczne zbudowano w ośrodku El Mirador. Są to kompleksy La Danta (72 m przy podstawie o bokach 200 x 600 m) i El Tigre (55 m). Nigdy w kolejnych wiekach Majowie nie wznosili równie masywnych piramid, choć udawało im się zbliżyć do wysokości 72 m jednobryłowymi piramidami w Tikal i Tonina z epoki późnoklasycznej (550-830 n.e.), zaś najbardziej masywną budowlą Majów pozostaje środkowopreklasyczna platforma MFU z Aguada Fenix, która ma 1413 m długości przy tylko 15 m wysokości. Miasta z piramidami triadycznymi miały orientację na linii wschód-zachód, nie zaś północ-południe, jak w pozostałych częściach Mezoameryki.
Niecka Mirador-Calakmul

Piramidy triadyczne wzniesiono przede wszystkim w kilkudziesięciu ośrodkach połączonych imponującą siecią międzymiastowych arterii komunikacyjnych na terenie Niecki Mirador-Calakmul. Abstrachując od tego czy geograficzne istnienie Niecki ma uzasadnienie hydrologiczne (niektórzy wykazują, że prócz granicy administracyjnej między Meksykiem a Gwatemalą istnieją tam też dwa różne działy wodne), z pewnością jest to obszar połączony kulturowo monumentalną architekturą, zaś fizycznie drogami – sacbeób, które w świecie, gdzie handel odbywał się głównie po liniach cieków wodnych, mają jedyne sensowne wyjaśnienie: szybki przerzut wojsk, tak jak w Cesarstwie Rzymskim.
Sacbeób

Sacbeób (l. poj. sacbe) to prostoliniowe wały budowane z kamienia. Ich nawierzchnia była wylewana stiukiem. Drogi te ciągną się dziesiątkami kilometrów przez bagniste tereny niwelując przeszkody i nierówności gruntu. Spajając pajęczyną z centrum w El Mirador kilkadziesiąt preklasycznych miast. Mając 20-30 m szerokości i często kilkanaście metrów wysokości, przypominają wały przeciwpowodziowe. Droga z El Mirador do El Tintal ma 20 km długości. Między El Mirador a Nakbe jest 12 km.

Preklasyczna architektura Majów i preklasyczne imperium – hipoteza Freidela
Majowie w późniejszych erach, również w okresie klasycznym (250-909 n.e.), uznawanym za złoty wiek ich cywilizacji nie budowali już takich międzymiastowych arterii. Wyjątki to dwudziestokilometrowa sacbé łącząca Kabah i Uxmal – dwa największe ośrodki w regionie Puuc, które być może były jego równorzędnymi stolicami i… stukilometrowa sacbé z Coba do Yaxuna, która służyła ewidentnie cesarzowej Coba do militarnej presji na zachodnią część półwyspu Jukatan.
Architektura triadyczna poza wielkimi i średnimi centrami cywilizacji Majów w Niecce Mirador-Calakmul, jak: El Mirador, El Tintal, Nakbe, Yaxnohcach, El Güiro (Wakna), Balamnal czy Calakmul pojawiła się też w znacznie dalej położonych ośrodkach. To Yaxuna na dalekiej północy półwyspu Jukatan (20 km na południe od Chichen Itza), Cerro Maya (dawniej Cerros) w Zatoce Corozal na wybrzeżu Morza Karaibskiego w Belize czy Ichkabal na południu meksykańskiego stanu Quintana Roo.
Podobnie jak w wypadku cywilizacji łacińskiej i Europy, której granice sięgały tak daleko na wschód, jak daleko sięga barokowa architektura, w odniesieniu do terenów wyróżniających się architekturą triadyczną ukuto wizję preklasycznego imperium, którego limens leżał tam, gdzie stoją dumne triadyczne piramidy.
Kosmologia w architekturze Majów i triadyczne przesunięcie
Podobnie jak w wypadku obserwatoriów – grup E i boisk, piramidy triadyczne również przedstawiały sobą wyraźne kosmologiczne znaczenie. Symbolizowały Pierwotne Palenisko – miejsce stworzenia uniwersum, widoczne na niebie jako asteryzm w południowej części gwiazdozbioru Oriona. Odnosiły się do bohaterów mitu kreacyjnego: Hun Nal Ye – odrodzonego boga kukurydzy i jego dwóch synów – Bohaterskich Bliźniaków.

W epoce późnopreklasycznej, około roku 300 p.n.e. w wielu miastach piramidy triadyczne przejęły kosmologiczne znaczenie budowli ogniskujących wokół siebie ceremonialną aktywność lokalnych społeczności związaną z kalendarzem od grup E. Widać to w Nixtun Ch’ich’, gdzie dwie grupy E utraciły widok wschodniego horyzontu, przesłoniętego przez piramidę triadyczną, w Cival czy w grupie La Danta w El Mirador. W San Bartolo około 250-100 p.n.e. piramida triadyczna została zbudowana na grupie E. Preklasyczna architektura Majów była jednym z podstawowych narzędzi budowy złożonej cywilizacji Majów.

Wsparcie dla portalu Mezoameryka
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie około 200 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę

UWAGA: podstrona w rozbudowie
Bibliografia:
Szymański, Jan (2013) Between Death and Divinity: Rethinking the Significance of Triadic Groups in Ancient Maya Culture, Estudios de Cultura Maya 44, s.119-166
Jeden komentarz