Yaxchilan (Pa’ Chan)

Yaxchilan, Usumacinta, Mezoameryka, Chiapas, archeologia, Niziny Majów, Meksyk

Yaxchilan to jedno z najbardziej malowniczych stanowisk archeologicznych Majów. Położone w prawie zamkniętym w formie podkowy zakolu rzeki Usumacinta, której rwące wody otaczają miasto niemal ze wszystkich stron, zdaje się wyrastać na wyspie. Podobnie jak w Palenque, nie ma tu wielkich piramid – co jest charakterystycznym sposobem zabudowy w stylu architektonicznym Usumacinta.

Jest za to kilka akropoli skonstruowanych przy wykorzystaniu naturalnych nierówności terenu. Niektóre spośród świątyń położone są dzięki temu dość wysoko w stosunku do głównego placu Yaxchilan, nadając miastu wielopoziomowy charakter. Najwyżej z nich położona to świątynia 33, pod którą znajduje się grobowiec niezidentyfikowanego władcy.

Yaxchilan, które oglądamy to późnoklasyczne miasto. Większość budowli pochodzi z końca panowania Itzamnaaj Bahlam III (681-742 n.e.), wojowniczego władcy nazywanego Wielkim oraz jednego z jego synów Yaxun Bahlam IV (752-768 n.e.), którego matka mogła być siostrą lub córką Yuknoom Took’ K’awiil, boskiego władcy Węża z Calakmul. W odróżnieniu od innych wężowych księżniczek z dynastii Kaanul, jako trzecia żona musiała jednak pełnić poślednią rolę na dworze. Za życia męża nie była ani razu wymieniona w inskrypcjach, zaś pani Ix K’abal Xook pozostała kluczową postacią Yaxchilan długo po śmierci Itzamnaaj Bahlam III. W oczy – na pierwszy rzut oka –rzucają się liczne, zdobiące wysokie dachy świątyń, grzebienie. Cecha charakterystyczna stylu architektonicznego Usumacinta, podobnie jak w Palenque, Bonampak, Lacanja, Plan de Ayutla czy Piedras Negras…

Zagmatwana historia odkrycia Yaxchilan

Jako pierwszy z odkrywców do Yaxchilan dotarł w 1833 r. Juan Galindo, znany z odkryć w Palenque. Galindo wspomniał o Yaxchilan w raporcie dla Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (Royal Geographical Society) w Londynie. W 1881. r ruiny wizytował Edwin Rockstoh z Colegio Nacional de Guatemala. W 1882 r. do Yaxchilan dotarł Alfred P. Maudslay, który nazwał to stanowisko Menche i wysłał stąd kilka pięknych paneli do South Kensington Museum. Słynne panele z Yaxchilan można podziwiać obecnie w British Museum w Londynie. W dwa dni po Maudslayu do Yaxchilan dotarł Claude-Joseph le Desire Charnay, kóry nazwał ruiny Ville Lorillard, od nazwiska swego sponsora, jednak i ta nazwa się nie przyjęła. Współczesną nazwę Yaxchilan nadał ruinom austriacki eksplorator Teobert Maler, który dokumentował stanowisko w latach 1897-1900.

Teobert Maler po raz pierwszy pojawił się w Yaxchilan 14 i 15 VII 1895 r., nie miał wtedy jednak środków na dokumentowanie ruin. Do Yaxchilan powrócił 30 VI 1897 r. Z odległego o jakieś 13 km Anaite płynął wtedy łodzią przez półtora dnia. Obozował strukturze 19, zwanej dziś Labiryntem, a prócz obszernej dokumentacji ówczesnego stanu ruin, wykonanej dla Peabody Museum Uniwersytetu Harvarda, dokonał ważnej obserwacji z perspektywy paradygmatu centralnej roli jaskiń w kosmologii Majów, jaki ukształtował się w archeologii Majów dopiero ponad sto lat później…

Stela z majańskich zaświatów

Natknąłem się na podobne stalaktyty przed innymi budynkami, co nasuwa przypuszczenie, że w pobliżu Yaxchilan musi być niemała jaskinia, skąd starożytni pozyskiwali swoje monumenty – Teobert Maler (1903:158)

Jedną z najsłynniejszych budowli w Yaxchilan jest świątynia 33 z wyjątkową w swoim rodzaju stelą 31, wykonaną ze speleotemu. Wykorzystywanie elementów wyniesionych z jaskiń – majańskich portali w zaświaty, wiąże w oczywisty sposób architekturę dworską i świątynną z innymi planami egzystencji. Jest to dość często spotykane w architekturze Majów. W samym Yaxchilan speleotemy znaleźć można jeszcze przy strukturach 36, 41 oraz świątyni 3. Najwyżej położona świątynia w Yaxchilan wybudowana została przez Yaxun Bahlam IV (choć być może została dokończona przez jego syna Itzamnaaj Bahlam IV). Pod świątynią 33 znajduje się grobowiec niezidentyfikowanego władcy, choć najprawdopodobniej jest to Yaxun Bahlam IV. Seria umieszczonych przed świątynią scen na tzw. schodach hieroglificznych 2 przedstawia go w trakcie różnych rozgrywek w rytualną grę w pitz, w tym również z przodkami.

Pod Rozdartym Niebem

Toponim Yaxchilan był jednym z ośmiu, jakie zidentyfikował pierwotnie w 1958 r. Heinrich Berlin. Królestwo używało w rzeczywistości dwóch różnych emblematów, którym Berlin nadał kody Y1 i Y2. Blok glifów Y1 występuje częściej, również jako jedyny pojawia się w inskrypcjach z innych miast świata Majów. Jego centralna część prezentuje rozszczepiony logogram CHAN symbolizujący niebo. Epigrafika Majów to dynamicznie ewoluująca dziedzina – kombinację Y1 dość długo odczytywaną jako Sihyaj Chan (Zrodzony z Nieba) w 2004 r., na podstawie interpretacji Nikolaia Grube, Simon Martin rozszyfrował jako Pa’ Chan – Rozszczepione / Rozdarte Niebo.

Inskrypcje – oręż propagandy dynastycznej

Blok glificzny Y2 pozostaje do dziś nieodszyfrowany. Choć w inskrypcjach z Yaxchilan pojawia się on dość późno, bo dopiero za panowania Itzamnaaj Bahlam III (681-742 n.e.). Inskrypcje te zawierają jednak często dość długie odniesienia wstecz, aż do założyciela królewskiej dynastii Yaxchilan – Yoopat Bahlam I, który mógł wstąpić na tron w 359 r. n.e. Prawdopodobnie był to element politycznej propagandy Yaxun Bahlam IV, który nie był synem najbardziej wpływowej z żon Itzamnaaj Bahlam III i jako taki musiał wkładać wiele wysiłku w legitymizację swej władzy, z wymazaniem z historii swego poprzednika Yopaat Bahlam II włącznie.

Ponieważ matka Yaxun Bahlam IV, pani Ix Uh Chan pochodziła z cesarskiej dynastii Kaanul, istnieją przypuszczenia, że tron Węża mógł wspierać dążenia Yaxun Bahlam IV w objęciu władzy w Yaxchilan, jednak gdy wkładał on koronę w 752 r. n.e., na tronie Chiiknahb’ w Uxte’tuun siedziały już znów Nietoperze (Suutz’)…

Ciekawe, że ponad dwa wieki wcześniej, w 537 r. n.e., K’inich Tatbu Skull II, władca Yaxchilan pojmał Nawkal Tipina, wojownika Węży z Dzibanche, hetmana Tuun K’ab Hixa, który najwyraźniej ogniem i mieczem próbował wtedy poszerzyć strefę wpływów dynastii Kaanul o Yaxchilan. Obrotny K’inich Tatbu Skull II pojmał również jeńców z Palenque i Bonampak.

Kolekcja barwnych szkiców Yaxchilan autorstwa Steve’a Radziwiłowicza:

http://www.mayavision.com/yaxchilan.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-a.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-b.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-c.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-d.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-e.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-f.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-g.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-h.html

Wyprawa do Yaxchilan jest sama w sobie przygodą. Wartkie wody tej rzeki są potężnym żywiołem, co widać po jej rzeźbionych zmiennym poziomem wody brzegach. Nad wodą wylegują się krokodyle. Chyba najbardziej imponujące rozmiarowo spośród tych możliwych do spotkania w Meksyku czy Gwatemali na dziko…

Bibliografia:

Graham, Ian; Eric von Euw (1977) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Volume 3, Part 1: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Graham, Ian (1979) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Volume 3, Part 2: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Graham, Ian (1982) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Volume 3, Part 3: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Helmke, Christophe G. B. (2017) A Carved Speleothem Monument at Yaxchilan, Mexico, „The PARI Journal”, Pre-Columbian Art Research Institute, s. 16-43

Maler, Teobert (1901) Researches in the central portion of the Usumatsintla Valley: report of explorations for the Museum, 1898-1900. Cambridge: Peabody Museum

Maler, Teobert (1903) Researches in the central portion of the Usumatsintla Valley : report of explorations for the Museum, 1901-1903. Cambridge: Peabody Museum

Maler, Teobert (1908) Explorations of the upper Usumatsintla and adjacent region: Altar de Sacrificos, Seibal, Itsimté-Sácluk, Cankuen: report of explorations for the Museum. Cambridge: Peabody Museum

Martin, Simon (2004) A Broken Sky: The Ancient Name of Yaxchilan as Pa’ Chan, „The PARI Journal” vol. 5(1), Pre-Columbian Art Research Institute, s. 1-7

Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames & Hudson

Sánchez Gamboa, Ángel A.; Guido Krempel (2007) Monuments of Yaxchilan: Lintel 14, Mesoweb

Tate, Carolyn E. (1992) Yaxchilan: The Design of a Ceremonial City. University of Texas Press, Austin

Trześniowski, Przemek A. (2018) Podwodne jaskinie południowej Mezoameryki jako przejścia do Zaświatów. Problematyka metodologii i interpretacji w jaskiniowej archeologii podwodnej. (thesis) Uniwersytet Warszawski.

Zender, Marc (2007) Inscriptions of Yaxchilan Lintel 14. Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions