Yaxchilan (Pa’ Chan)

Yaxchilan, Usumacinta, Mezoameryka, Chiapas, archeologia, Niziny Majów, Meksyk

yaxchilan meksyk chiapas usumacinta ruiny majów maya ruins mexico structure 19 — Świątynia 19 – wyjście z labiryntu. Yaxchilan, Chiapas, Meksyk. Wysoki dach i ślady grzebienia charakterystyczne dla stylu architektonicznego Usumacinta
(fot: P.A. Trześniowski 2022)

Yaxchilan to jedno z najbardziej malowniczych stanowisk archeologicznych Majów. Położone w prawie zamkniętym w formie podkowy zakolu rzeki Usumacinta, której rwące wody otaczają miasto niemal ze wszystkich stron, zdaje się wyrastać na wyspie. Podobnie jak w Palenque, nie ma tu wielkich piramid – co jest charakterystycznym sposobem zabudowy w stylu architektonicznym Usumacinta.

Yaxchilan Pa'chan ruiny Majów Maya ruins Usumacinta Chiapas Meksyk Mexico — Ruiny Yaxchilan w Chiapas nad Usumacintą (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Jest za to kilka akropoli skonstruowanych przy wykorzystaniu naturalnych nierówności terenu. Niektóre spośród świątyń położone są dzięki temu dość wysoko w stosunku do głównego placu Yaxchilan, nadając miastu wielopoziomowy charakter. Najwyżej z nich położona to świątynia 33, pod którą znajduje się grobowiec niezidentyfikowanego władcy.

yaxchilan meksyk chiapas usumacinta panel glyphs glify mexico maya — Nadproże 14 z Yaxchilan, Chiapas, Meksyk, znajdujące się północno-zachodnim wejściu do struktury 20. Prezentuje rytuał przywołania węża Muwaan Chanal Chak Bay Kaan w dniu 9.15.10.0.1 4 Imix 4 Mol (2 VII 741 n.e.) w wykonaniu pani Ix Chak Joloom i jej brata, sahala Chak Joloom. Z paszczy magicznego węża wyłania się Yaxun Bahlam IV – przyszły władca Yaxchilan (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Yaxchilan, które oglądamy to późnoklasyczne miasto. Większość budowli pochodzi z końca panowania Itzamnaaj Bahlama III (681-742 n.e.), wojowniczego władcy nazywanego Wielkim oraz jednego z jego synów Yaxun Bahlama IV (752-768 n.e.), którego matka mogła być siostrą lub córką Yuknoom Took’ K’awiila, boskiego władcy Węża z Calakmul. W odróżnieniu od innych wężowych księżniczek z dynastii Kaanul, jako trzecia żona musiała jednak pełnić poślednią rolę na dworze. Za życia męża nie była ani razu wymieniona w inskrypcjach, zaś pani Ix K’abal Xook pozostawała kluczową postacią Yaxchilan długo po śmierci Itzamnaaj Bahlama III.

yaxchilan lintel panel 15 british museum — Nadproże 15 ze struktury 21 w Yaxchilan, przedstawiające panią Wak Tuun, jedną z żon Yaxun Bahlama IV, boskiego władcy Pa’ Chan (Yaxchilan) w trakcie rytuału upuszczania krwi i wywołanej tym wizji. Obecnie ekspozycja British Museum w Londynie (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Na stanowisku, na pierwszy rzut oka, rzucają się liczne, zdobiące wysokie dachy świątyń, architektoniczne grzebienie. Cecha charakterystyczna stylu architektonicznego Usumacinta, podobnie jak w Palenque, Bonampak, Lacanja, Plan de Ayutla czy Piedras Negras…

yaxchilan lintel panel 17 british museum — Nadproże 17 ze struktury 21 w Yaxchilan, przedstawiające Yaxun Bahlama IV, boskiego władcę Pa’ Chan (Yaxchilan) i jedną z jego żon, panią B’alam Mut w trakcie rytuału upuszczania krwi. Obecnie ekspozycja British Museum w Londynie (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Zagmatwana historia odkrycia Yaxchilan

Jako pierwszy z odkrywców do Yaxchilan dotarł w 1833 r. Juan Galindo (vel John Gallagher), znany z odkryć w Palenque i Copan. Galindo wspomniał o Yaxchilan w raporcie dla Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (Royal Geographical Society) w Londynie. W 1881. r ruiny wizytował Edwin Rockstoh z Colegio Nacional de Guatemala. W 1882 r. do Yaxchilan dotarł Alfred P. Maudslay, który nazwał to stanowisko Menche i wysłał stąd kilka pięknych nadproży do South Kensington Museum.

yaxchilan lintel panel 16 british museum — Nadproże 16 ze struktury 21 w Yaxchilan, przedstawia Yaxun Bahlama IV, boskiego władcę Pa’ Chan (Yaxchilan) i jeńca, którego wziął w 752 r. n.e. Obecnie ekspozycja British Museum w Londynie (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Słynne panele z Yaxchilan można podziwiać obecnie w British Museum w Londynie. W dwa dni po Maudslayu do Yaxchilan dotarł Claude-Joseph le Desire Charnay, kóry nazwał ruiny Ville Lorillard, od nazwiska swego sponsora, jednak i ta nazwa się nie przyjęła. Współczesną nazwę nadał ruinom austriacki eksplorator Teobert Maler, który dokumentował stanowisko w latach 1897-1900.

Yaxchilan Lintel 24 nadrpoże British Museum — Itzamnaaj Bahlam III *k’uhul Pa’chan ahau* i jego żona, pani K’abal Xook w trakcie cesarskiej ofiary z krwi (nosiła tytuł *ix kaloomte’*). Nadproże 24 ze struktury 23 Yaxchilan, konsekrowane 9.13.17.15.12 5 Eb’ 15 Mak (28 X 709 n.e.). W 1882 Alfred P. Maudslay odciął je i wysłał do Anglii, gdzie pozostaje po dziś dzień. Ekspozycja British Museum (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Teobert Maler po raz pierwszy pojawił się w Yaxchilan 14 i 15 VII 1895 r., nie miał jednak wtedy środków na dokumentowanie ruin. Powrócił tu 30 VI 1897 r. Z odległego o jakieś 13 km Anaite płynął wtedy łodzią pod wartki prąd przez półtora dnia. Obozował w strukturze 19, zwanej dziś Labiryntem (jest to tzw. architektoniczna jaskinia, podobnie jak Satunsat w Oxkintok czy Inframundo w Tonina), a prócz obszernej dokumentacji ówczesnego stanu ruin, wykonanej dla Peabody Museum Uniwersytetu Harvarda, dokonał ważnej obserwacji z perspektywy paradygmatu centralnej roli jaskiń w kosmologii Majów, jaki ukształtował się w archeologii Majów dopiero ponad sto lat później…

Yaxchilan Lintel 25 nadrpoże British Museum — Pani K’abal Xook *ix kaloomte* w trakcie magicznej wizji. W lewej ręce trzyma utensylia służące do rytuału upuszczania krwii, w prawej czaszkę przodka. Misa z papierem nasączonym krwią ukazana jest również w dolnej części przedstawienia. Wydobywa się z niej dym, w którym pojawia się wąż. Z rozwartej paszczy węża wyłania się przyszły mąż królowej – Itzamnaj Bahlam III, który wstąpił na tron 9.12.9.8.1 5 Imix 4 Mak (23 X 681 n.e.). Inskrypcja z tą datą, umieszczona w górnej części panelu jest napisana wspak. Nadproże 25 ze struktury 23 Yaxchilan, które w 1882 r. Alfred P. Maudslay wysłał do Anglii. Ekspozycja British Museum (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Stela z majańskich zaświatów

Natknąłem się na podobne stalaktyty przed innymi budynkami, co nasuwa przypuszczenie, że w pobliżu Yaxchilan musi być niemała jaskinia, skąd starożytni pozyskiwali swoje monumenty – Teobert Maler (1903:158)

yaxchilan meksyk chiapas usumacinta ruiny majów maya ruins mexico temple templo 33 — Świątynia 33 i słynna stela 31 opisana przez Teoberto Malera. Yaxchilan, Chiapas, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Jedną z najsłynniejszych budowli w Yaxchilan jest świątynia 33, ponieważ ma przed sobą wyjątkową w swoim rodzaju stelę 31, wykonaną ze speleotemu. Wykorzystywanie elementów wyniesionych z jaskiń – majańskich portali w zaświaty, wiąże w oczywisty sposób architekturę dworską i świątynną z innymi planami egzystencji. Jest to dość często spotykane w architekturze Majów. Na terenie stanowiska archeologicznego speleotemy znaleźć można jeszcze przy strukturach 36, 41 oraz świątyni 3.

Najwyżej położona świątynia w Yaxchilan wybudowana została przez Yaxun Bahlama IV (choć być może została dokończona przez jego syna Itzamnaaj Bahlama IV). Pod świątynią 33 znajduje się grobowiec niezidentyfikowanego władcy, choć najprawdopodobniej jest to Yaxun Bahlam IV. Seria umieszczonych przed świątynią scen na tzw. schodach hieroglificznych 2 przedstawia go w trakcie różnych rozgrywek w rytualną grę w pitz (pok-ta-pok), w tym również ze swymi przodkami.

Pod Rozdartym Niebem

yaxchilan meksyk chiapas usumacinta panel glyphs glify mexico maya pitz pok-ta-pok ballgame pelota — Jeden ze znalezionych przed świątynią 33 w Yaxchilan paneli prezentujących boskiego władcę Yaxun Bahlam IV w trakcie rytualnej gry w piłkę – *pitz* (pok-ta-pok) na tle schodów piramidy symbolizującej świętą Górę Stworzenia. Blok glificzny odczytywany *k’uhul Pa’ Chan ajaw* widoczny jest jako ostatni po prawej stronie na dole
(fot: P.A. Trześniowski 2022)

Toponim Pa’Chan (Yaxchilan) był jednym z ośmiu, jakie zidentyfikował pierwotnie w 1958 r. Heinrich Berlin. Królestwo używało w rzeczywistości dwóch różnych emblematów, którym Berlin nadał kody Y1 i Y2. Stanowisko kojarzone jest jednak poprzez blok glifów Y1, ponieważ występuje on częściej i również jako jedyny pojawia się w inskrypcjach z innych miast świata Majów. Jego centralny element prezentuje rozszczepiony logogram CHAN symbolizujący niebo. Epigrafika Majów to dynamicznie ewoluująca dziedzina – kombinację Y1 dość długo odczytywaną jako Sihyaj Chan (Zrodzony z Nieba) w 2004 r., na podstawie interpretacji Nikolaia Grube, Simon Martin rozszyfrował jako Pa’Chan – Rozszczepione / Rozdarte Niebo.

Inskrypcje – oręż propagandy dynastycznej

Blok glificzny Y2 pozostaje do dziś nieodszyfrowany. Choć w inskrypcjach pojawia się on dość późno, bo dopiero za panowania Itzamnaaj Bahlama III (681-742 n.e.). Inskrypcje te zawierają jednak często dość długie odniesienia wstecz, aż do założyciela królewskiej dynastii Pa’Chan (Yaxchilan) – Yoopat Bahlama I, który mógł wstąpić na tron w 359 r. n.e. Prawdopodobnie był to element politycznej propagandy Yaxun Bahlama IV, który nie był synem najbardziej wpływowej z żon Itzamnaaj Bahlama III – Ix K’abal Xoc kaloomte’ i jako taki musiał wkładać wiele wysiłku w legitymizację swej władzy, z wymazaniem z historii swego poprzednika Yopaat Bahlama II włącznie.

yaxchilan chiapas meksyk mezoameryka ruiny majów maya ruins — Jedna ze struktur na głównym placu Yaxchilan, Chiapas, Meksyk
(fot: P.A. Trześniowski 2022)

Ponieważ matka Yaxun Bahlama IV, pani Ix Uh Chan pochodziła z cesarskiej dynastii Kaanul, istnieją przypuszczenia, że tron Węża mógł wspierać dążenia Yaxun Bahlama IV w objęciu władzy w Pa’Chan (Yaxchilan). Jednak gdy wkładał on koronę w 752 r. n.e., na tronie Chiiknahb’ w Uxte’tuun siedziały ponownie Nietoperze (Suutz’)…

Yaxchilan Lintel 35 nadrpoże British Museum — Nadproże 35 ze struktury 12 w Yaxchilan wymienia 10 władców Pa’chan aż do K’inich Tatbu Jol II, który wstąpił na tron 9.4.11.8.16 2 Kib 19 Pax (13 II 526 n.e.) i zmarł 9.5.2.10.6 1 Kimi’ 14 Muwan (16 I 537 n.e.). Ekspozycja British Museum (fot: P.A. Trześniowski 2024)

––– Uwaga, spekulacja na użytek własny:

Ciekawe, że ponad dwa wieki wcześniej, w 537 r. n.e. K’inich Tatb’u Jol II, władca Pa’Chan (Yaxchilan), pojmał i złożył w ofierze Nawkal Tipina – hetmana Tuun K’ab Hixa (Martin & Grube 2008:121), władcy Węża z Dzibanche (Quintana Roo, Meksyk), który najwyraźniej ogniem i mieczem próbował wtedy poszerzyć strefę wpływów dynastii Kaanul o region Usumacinty.

Obrotny K’inich Tatbu Jol II brał również jeńców z położonych znacznie bliżej niż Dzibanche, Palenque i Bonampak. Pa’Chan (Yaxchilan) prowadziło najwyraźniej własną politykę i nie po drodze mu było ani z Wężami (Kaanul) ani z Nowym Porządkiem: 9.3.13.12.19 1 Kawak 7 Yaxk’in (9 VIII 508) siły zbrojne Yaxchilan pojmały Aj B’ahlama z Yax Mutul (Tikal), o czym wspomina tutejsze nadproże 37. Graf zależności był tu tak zagmatwany, że najwyraźniej nie sprawdza się przypisywane Majom w serialu Stargate SG-1 powiedzenie „Wróg mego wroga jest moim przyjacielem”.

––– finis.

jaszczurka kolcogwan sceloporus serrifer lizard Yaxchilan — Kolcogwan (*Sceloporus serrifer*) wśród zakamarków wczesnoklasycznej struktury 6 – najstarszej zachowanej budowli w Yaxchilan (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Kolekcja barwnych szkiców Yaxchilan autorstwa Steve’a Radziwiłowicza:

http://www.mayavision.com/yaxchilan.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-a.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-b.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-c.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-d.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-e.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-f.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-g.html

http://www.mayavision.com/yaxchilan-h.html

W jaki sposób dostać się do Yaxchilan?

Rio Usumacinta archeowyprawy wyprawy Yaxchilan Chiapas Meksyk Mexico łódź boat łódka — Rejs przez potężną Rio Usumacinta, rozdzielającą dzisiejszą Gwatemalę i Chiapas w trakcie archeowyprawy do Yaxchilan (fot: P.A Trześniowski 2022)

Wyprawa do Yaxchilan jest sama w sobie przygodą. Do stanowiska archeologicznego płynie się jakieś dwie godziny motorową łodzią, ponieważ prąd granicznej Rio Usumacinta jest wyjątkowo mocny. Wartkie wody tej rzeki są potężnym żywiołem, co widać po jej rzeźbionych zmiennym poziomem wody brzegach. Nad wodą wylegują się wielkie krokodyle. Chyba najbardziej imponujące rozmiarowo spośród tych możliwych do spotkania w Meksyku czy Gwatemali na dziko.

krokodyl usumacinta moreleta moreleti chiapas crocodylus mexico meksyk — Potężny krokodyl Moreleta w zakolu rzeki Usumacinta, Chiapas, Meksyk, choć tamten brzeg to już właściwie Gwatemala… (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Najpierw jednak drogą federalną 307 trzeba dostać się do miasteczka Frontera Corozal w strefie pogranicznej pomiędzy Chiapas a Gwatemalą i tam wynająć łódź. Ważne, by z góry ustalić czas, jaki chce się spędzić w ruinach, gdyż właściciele łodzi są przyzwyczajeni do biur podróży, które zrzucają turystów na 40 minut, bo „przecież zaraz trzeba jechać dalej”.

Yaxchilan ruiny majów Maya ruins Chiapas Meksyk Mexico — Archeowyprawy do Yaxchilan wymagają przemyślanej logistyki i zabezpieczenia sobie odpowiedniej ilości czasu, wystarczającej do obejrzenia całości stanowiska (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Stanowisko archeologiczne da się przebiec w ciągu dwóch godzin, ale praktycznie bez zatrzymywania i często będzie to bieg pod górę, po długich schodach, a warto… Na spokojne zwiedzanie stanowiska trzeba przeznaczyć minimum cztery godziny, a nawet przeznaczyć cały dostępny dzień, bo docierając do tak odległego i wspaniałego miejsca warto się nim nasycić.

archeowyprawy meksyk chiapas yaxchilan usumacinta selva lacandona selwa lakandonów ceiba — W objęciach *yaxche’* – drzewa świata. Potężny puchowiec pięciopręcikowy (*Ceiba pentandra*) na stanowisku archeologicznym Yaxchilan. Zdjęcie w trakcie Archeowyprawy (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Tekst powtał dzięki wsparciu Agnieszki, Iwony i Emila w trakcie Archeowyprawy do Yaxchilan w 2022 r. Materiały pozyskane w trakcie prywatnych kwerend do British Museum w Londynie, Museo Nacional de Arqueología y Etnología w Ciudad de Guatemala i Museo Nacional de Antropología w Meksyku w latach 2019-2024.

Wsparcie dla portalu Mezoameryka

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie około 200 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę

Mezoameryka archeologia.edu.pl popularyzacja nauki — Kwesta na utrzymanie techniczne portalu archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Graham, Ian; Eric von Euw (1977) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Volume 3, Part 1: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Graham, Ian (1979) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Volume 3, Part 2: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Graham, Ian (1982) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Volume 3, Part 3: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Helmke, Christophe G. B. (2017) A Carved Speleothem Monument at Yaxchilan, Mexico, „The PARI Journal”, Pre-Columbian Art Research Institute, s. 16-43

Maler, Teobert (1901) Researches in the central portion of the Usumatsintla Valley: report of explorations for the Museum, 1898-1900. Cambridge: Peabody Museum

Maler, Teobert (1903) Researches in the central portion of the Usumatsintla Valley : report of explorations for the Museum, 1901-1903. Cambridge: Peabody Museum

Maler, Teobert (1908) Explorations of the upper Usumatsintla and adjacent region: Altar de Sacrificos, Seibal, Itsimté-Sácluk, Cankuen: report of explorations for the Museum. Cambridge: Peabody Museum

Martin, Simon (2004) A Broken Sky: The Ancient Name of Yaxchilan as Pa’ Chan, „The PARI Journal” vol. 5(1), Pre-Columbian Art Research Institute, s. 1-7

Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames & Hudson

Sánchez Gamboa, Ángel A.; Guido Krempel (2007) Monuments of Yaxchilan: Lintel 14, Mesoweb

Tate, Carolyn E. (1992) Yaxchilan: The Design of a Ceremonial City. University of Texas Press, Austin

Trześniowski, Przemek A. (2023) Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii i świętym krajobrazie Majów. „Mezoameryka” I. DOI: 10.13140/RG.2.2.35580.76165

Trześniowski, Przemek A. (2018) Podwodne jaskinie południowej Mezoameryki jako przejścia do Zaświatów. Problematyka metodologii i interpretacji w jaskiniowej archeologii podwodnej. (thesis) Uniwersytet Warszawski.

Zender, Marc (2007) Inscriptions of Yaxchilan Lintel 14. Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions

Post Views: 6 926