Jaskinie w kosmologii Mezoameryki

Mezoameryka, jaskinie, kosmologia, religia, cenoty, jeziora, Metnal, Xibalba, Zaświaty Majów, jaskinia pochodzenia

„Nie ma aspektu życia w Mezoameryce, który nie byłby powiązany z wierzeniami w ożywioną ziemię, której centralnym elementem są góry, jaskinie i woda” – Keith Malcolm Prüfer, 2002

catherwood bolonchen xtacumbilxunan gruta cave jaskinia jaskinie — Gruta de Xtacumbilxunan, Bolonchen, Campeche, Meksyk (Frederick Catherwood)

Jaskinie Mezoameryki

Jaskinie były od początku obecne w archeologii Mezoameryki. Już John Llloyd Stephens i Frederick Catherwood, uznawani za prekursorów mezoamerykańskiej archeologii, natknęli się w 1840 r. w Tonina na zbudowany przez Majów labirynt, który, według zapewnień miejscowych przewodników, miał im o kilka dni skrócić drogę do Palenque. W 1843 r. przekazali oni światu opisy majańskich jaskiń Chac i Xtacunbilxunan w regionie Puuc w Meksyku oraz kolejnego, naśladującego jaskinie, architektonicznego labiryntu w Oxktintok. Jednak, choć Stephens zauważył, że wszędzie na Jukatanie po wodę do jaskiń mogli udawać się wyłącznie mężczyźni, przez prawie sto sześćdziesiąt lat nie rozumiano ich szczególnego znaczenia w wizji wszechświata Majów.

Tonina Inframundo — Architektoniczny labirynt Inframundo w Tonina, Chiapas, Meksyk. Sztuczna jaskinia, będąca w przeszłości miejscem ważnych majańskich obrzędów. To tędy Stephens i Catherwood mieli w 1840 r. dotrzeć na skróty do Palenque (fot: P.A. Trześniowski 2017)

Paradygmat jaskiniowy

Dzięki połączeniu rezultatów badań archeologicznych, ikonograficznych i epigraficznych, na przełomie XX i XXI w. doszło do wypracowania nowego paradygmatu w archeologii Mezoameryki. Jaskinie usytuowano w nim jako element sacrum, znajdujący się w centrum lokalnego majańskiego Uniwersum. To tędy przechodziła oś lokalnej instancji wszechświata. Axis Mundi małego majańskiego uniwersum.

Mayapan Jukatan Meksyk Cenote Ch’en Mul — Cenote Ch’en Mul usytuowana w samym sercu Mayapan. Miejsce, przez które przechodzi lokalna *Axis Mundi*. W 1870 r. zauważył to Charles Étienne Brasseur de Bourbourg (fot: P.A. Trześniowski 2016)

Kamieniem węgielnym pod nowy paradygmat okazały się badania archeologicznej w jaskini Naj Tunich, na płaskowyżu Vaca w Gwatemali. Jego filarami dwie zbiorcze prace: In the Maw of the Earth Monster: Mesoamerican Ritual Cave Use i Stone Houses and Earth Lords: Maya religion in the cave context, które zredagowali James E. Brady i Keith M. Prüfer.

Images from the Underworld - Andrea Stone 1995 — Pierwsze kompleksowe badania mezoamerykańskich jaskiń pod kątem ich rytualnego wykorzystania i znaczenia w kosmologii Majów przeprowadzono w Naj Tunich (Gwatemala). Ich rezultaty, zebrane m.in w dysertacji Jamesa E. Brady’ego (1989), stały się podwaliną obecnego postrzegania jaskiń w archeologii Majów. Andrea Stone (1995) wzbogaciła korpus epigraficzny i ikonograficzny Majów o malowidła z jaskiń

Jaskinie w nowym paradygmacie archeologii Majów były zatem portalami w Zaświaty, kluczowym komponentem świętego krajobrazu. Centralną składową systemu: święta góra – jaskinie – woda, emanującego mocą ożywionej Ziemi. Z atrakcyjnych stanowisk archeologicznych, z uwagi na stan zachowania zabytków, a zwłaszcza organicznych, stały się centrum zainteresowania jako jedne z najbardziej istotnych elementów kosmologii Majów i innych kultur Mezoameryki.

In the Maw of the Earth Monster, Stone Houses and Earth Lords — *In the Maw of the Earth Monster* oraz *Stone Houses and Earth Lords* – dwie kluczowe pozycje paradygmatu jaskiniowego w archeologii Majów, podsumowujące dotychczasowy dorobek mezoamerykańskiej archeologii jaskiniowej w połączeniu z przełomowymi badaniami etnograficznymi, epigraficznymi i etnohistorycznymi, dotyczącymi jaskiń w Mezoameryce. Obie zgromadziły plejadę uznanych autorów

Rola jaskiń w kosmologii Mezoameryki

Ożywiona ziemia jest największą potęgą w majańskim uniwersum. Nasyca elementy świętego krajobrazu, jak góry i jaskinie, z mocą i znaczeniem, które nie mają odpowiednika w judeochrześcijańskich systemach religijnych. W jaskiniach mieszkały istoty boskie, których potęga manifestowana była przez kontrolę nad deszczem, chmurami, piorunami, wiatrem, ziemią, dzikimi zwierzętami, zbiorami, zdrowiem, płodnością i dobrobytem. Jaskinie wypełnione były wodą, kukurydzą, zwierzętami i innymi skarbami. Wierzyło się, że Słońce wstając wynurzało się z jaskini i w jaskini kończyło swój dzień.

Jaskinia Chechem Ha Belize stela — Stela w centrum najgłębszej komory jaskini Chechem Ha w Belize
(fot: P.A. Trześniowski 2020)

Majowie legitymizowali prawo do zamieszkiwanych przez siebie terenów jaskiniami pochodzenia, z których niegdyś wyszli na świat ich przodkowie. Jaskinie były zatem jednym z najważniejszych elementów ich sakralnego krajobrazu. Jako przejścia w Zaświaty czy miejsca, w których powstaje święta woda, pełniły ważną rolę w ich religijnym życiu. Jaskinie to interfejs do całego kosmologicznego systemu – portale do światów ponadnaturalnych, miejsca, w których człowiek układa się z mocami napędzającymi Wszechświat. Na północy Jukatanu stanowiły też zwykle jedyne źródła wody pitnej.

jaskinie jako miejsca współczesnego kultu Majów — Miejsce odprawiania współczesnych majańskich obrzędów powiązanych z kultem jaskiń jako portali do światów ponadnaturalnych. Cenote Taak Bil Ha, Riviera Maya, Quintana Roo, Jukatan, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2020)

Ciągłość ceremonialnych praktyk związanych z jaskiniami rdzennej ludności Mezoameryki trwa po dzień dzisiejszy. Rytualnego oczyszczenia wymagają zwykle od jaskiniowych archeologów podwodnych h’meni lokalnych społeczności, przed rozpoczęciem jakichkolwiek badań podwodnych. Archeolodzy podwodni przekraczają bowiem granicę prowadzącą w Zaświaty…

Kult luster wody jako granic między światami

Chichen Itza Święta Cenota — Święta Cenota w Chichen Itza – najsłynniejsze podwodne stanowisko archeologiczne cywilizacji Majów (fot: P.A. Trześniowski 2010)

Kult luster wodnych, powszechnie utożsamianych z Zaświatami w tradycji Majów okresu klasycznego (250-909 r. n.e.), jest bardzo dobrze opisany. Dawnym Majom zbiorniki wodne, zarówno w jaskiniach i na powierzchni ziemi, służyły jako miejsca szczególnych rytualnych aktywności. Zbiorniki wody stojącej, takie jak cenoty i jeziora, były traktowane tak samo jak jaskinie, ponieważ jedne i drugie stanowią otwory w żywej Ziemi. Tym samym jedne i drugie były portalami w Zaświaty, zaś lustro wody było symbolem granicy pomiędzy światami.

Cenote Am Tuun water mirrror portal — Portal i granica światów. Cenote Am Tuun, Quintana Roo, Jukatan, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2019)

To szczególne znaczenie zbiorników wodnych jako otworów w ożywionej ziemi jest często spotykane w ikonografii Majów z okresu klasycznego (250-909 r. n.e.), gdzie Zaświaty wyobrażano sobie jako zalane wodą. Przykłady ceremonialnej aktywności w cenotach, jak w Chichen Itza, Dzibilchaltun, Mayapan, Chinkultic (Meksyk) lub Cara Blanca (Belize) oraz jeziorach, jak Amatitlan, Atitlan, Peten-Itza (Gwatemala) lub Güija (Salwador) w okresie klasycznym są bardzo dobrze udokumentowane.

Chinkultic Cenote Azul Chiapas Meksyk Mexico — Cenote Azul – podobno najbardziej wysunięta na zachód. Zdjęcie z perspektywy wodnej świątyni, zbudowanej na wysokim klifie. Stanowisko archeologiczne Chinkultic, Chiapas, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2020)

Kult jaskiń w preklasyku

El Rey Chalcatzingo — Szkic słynnego panelu El Rey z Chalcatzingo przedstawiający władcę zasiadającego na tronie w jaskini. Woluty symbolizują wydobywający się z niej wiatr – oddech jaskini, stanowiący dowód na to, iż jest to żywy byt. Krople deszczu o kształcie fallicznym mają związek z fertylizacją gleby (Brady & Ashmore 1999 – licencja CC BY 4.0)

W miarę postępu badań coraz więcej dowodów wskazuje na to, że wyobrażenie to można wywieść wstecz do okresu preklasycznego (2000 p.n.e. – 250 n.e.) i czasów Olmeków – zespołu kultur uważanych za proto-cywilizację Mezoameryki (teoria cultura madre). Koronnym przykładem, często cytowanym w literaturze przedmiotu, jest olmecki monument El Rey z Chalcatzingo (Morelos, Meksyk). Przedstawia on jaskinię jako kluczowy element złożonego systemu: święta góra – jaskinia – woda, gwarantującego płodność natury, z władcą zasiadającym wewnątrz, zarządzającego urodzajem.

San Bartolo fresk — Preklasyczny fresk z San Bartolo (kopia) przedstawiający scenę z odrodzonym Bogiem Kukurydzy, stojącym w wyjściu z jaskini, które jest reprezentowane przez widoczną w dolnej części i po prawej stronie obrazu barwną wstęgę (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Przedstawienia jaskiń jako portali w Zaświaty oraz ich zalanych wodą korytarzy są jeszcze bardziej bezpośrednio widoczne w późnopreklasycznej ikonografii Majów. Wspaniałe reliefy z El Mirador i Uaxactun ukazują sceny z mezoamerykańskiego mitu kreacyjnego Popol Vuh – Bohaterskich Bliźniaków uciekających przez zalane wodą Zaświaty z odzyskaną, odciętą wcześniej przez bogów Podziemi głową ojca. Legendarny fresk z San Bartolo, jego odrodzenie jako Boga Kukurydzy (Hun Nal Ye), przyjmującego hołdy i ofiary w wyjściu z jaskini. W El Mirador przedstawienie braci płynących z odciętą głową ojca, który później odrodzi się jako Bóg Kukurydzy, zdobi ścianę kolektora systemu dystrybucji wody na centralnym akropolu i fizycznie prawdopodobnie znajdowało się poniżej lub tuż ponad powierzchnią wody. Zarówno woda jak i kukurydza przyszły na świat z jaskiń…

El Mirador Popol Vuh relief — Preklasyczny relief z El Mirador przestawiający w dolnej części scenę ucieczki Bohaterskich Bliźniaków przez zalane wodą Zaświaty (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Chultunób – małe prywatne jaskinie

Chultunób (l.poj. chultun) to wykute w skale cysterny z wąskim tunelowatym wejściem w sklepieniu, wystarczającym ledwie na przeciśnięcie bioder. Czultuny powstawały często, jako modyfikacja niewielkich jaskiń. Ponieważ większość czultunów spotyka się na peryferiach, nie zaś w centrach miast, naukowcy przez 50 lat odmawiali im funkcji rytualnych. W zamian trzymali się uparcie tezy, że były to cysterny do przechowywania żywności, obalonej tak naprawdę jeszcze przed półwieczem na drodze eksperymentu i nigdy nie potwierdzonej danymi archeologicznymi. Paradygmat jaskiniowy w archeologii Majów pozwolił ujrzeć w chultunób prywatne jaskinie, służące do odprawiania obrzędów głównie przez zwykłych ludzi.

xtampak santa rosa chultun Campeche Meskyk Mexico — Wejście do *chultunu* na stanowisku Santa Rosa de Xtampak, w Campeche, Meksyk
(fot: P.A. Trześniowski 2022)

Przemek Trześniowski (fot: Marcin Pająk 2015)

Bibliografia:

Brady, James E.; Keith M. Prüfer (2005) In the Maw of the Earth Monster: Mesoamerican Ritual Cave Use. Austin: University of Texas Press

Brady, Jame E. & Wendy Ashmore (1999) Mountains, Caves, Water: Ideational Landscapes of the Ancient Maya (in:) W. Ashmore & A. B. Knapp (eds.) Archaeologies of Landscape: Contemporary Perspectives, Blackwell Publishers, pp. 124-145.

Chládek, Stanislav (2011) Exploring Maya Ritual Caves: Dark Secrets from the Maya Underworld, Altamira Press, Plymouth

Hansen, Richard D., Edgar Suyuc Ley, Héctor E. Mejía (2009) Resultados de la temporada de investigaciones 2009. Proyecto Cuenca Mirador, (edytowany przez: B. Arroyo, L. Paiz, A. Linares, A. Arroyave), Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala, pp. 174-191

Healy, Paul F. (2007) The Anthropology of Mesoamerican Caves, „Reviews in Anthropology” 36, Taylor & Francis, pp. 245–278

Kováč, Milan (2022) First Stucco Friezes in Uaxactun: Dawn of Maya Political Propaganda, (prezentacja konferencyjna) 11^th Bratislava Maya Meeting: Origins – Birth and Beginnings in Maya Culture and History

Prüfer, Keith M.; James E. Brady (2005) Stone Houses and Earth Lords: Maya religion in the cave context, University Press of Colorado, Boulder

Russ, Jon; Mary D. Pohl, Christopher L. von Nagy, Karen L. Steelman, Heather Hurst, Leonard Ashby, Paul Schmidt, Eliseo F. Padilla Gutiérrez, Marvin W. Rowe (2017) Strategies for 14C Dating the Oxtotitlán Cave Paintings, Guerrero, Mexico. „Advances in Archaeological Practice” 5(2), s. 170-183. doi:10.1017/aap.2016.10

Saturno, William A.; Taube Karl A., Stuart David (2005) The Murals of San Bartolo, El Petén, Guatemala, Part 1: The North Wall, „Ancient America” 7, Center for Ancient American Studies

Woodfill Brent K. (2011) The Central Role of Cave Archaeology in the Reconstruction of Classic Maya Culture History and Highland-Lowland Interaction. „Ancient Mesoamerica” 22(2), pp. 213-227 doi:10.1017/S0956536111000307

Trześniowski, Przemek A. (2018) Podwodne jaskinie południowej Mezoameryki jako przejścia do Zaświatów. Problematyka metodologii i interpretacji w jaskiniowej archeologii podwodnej. (thesis) Uniwersytet Warszawski

Post Views: 235