Mezoameryka, Niziny Majów , Meksyk, Campeche, archeologia, Maya, Rio Bec
Jukatan, droga do Rio Bec A. Gorący dzień w leśnej głuszy, w selwie… Pot ściekałby po plecach, gdyby nie pęd przez ostępy. Parne powietrze przy prędkości quada, paradoksalnie, przynosi tchnienie ulgi. Przy co głębszych kałużach zresztą naraz robi się chłodno. Ręce drżą, zaciśnięte na uchwytach kierownicy, czarnych od spalin i od pyłu drogi. Rozpędzone kołami porcje błota uderzają o spodnie i o przedramiona. Na szczęście w selwie nie padało już od co najmniej kilku dni, inaczej nawet quady mogłyby ugrzęznąć. Monte…
Drzewo zwalone w poprzek drogi. Szybka decyzja: da się przeciąć pień, czy szybciej wyrąbać ścieżkę dookoła wśród drzew? Zeskakujemy z maszyn, tniemy i wspólnymi siłami odciągamy je na bok. Ręka z ulgą zamienia, niby bardziej wygodny uchwyt kierownicy na rękojeść maczety. Kilka gałęzi, odstających w bok, nadal tarasuje drogę, ale quady przejadą. Ostatni stromy podjazd i wkrótce parkujemy pod ciemniejącą wśród gałęzi wieżą. Mój pierwszy strzał, ale dobrze wiem, na co patrzę: pionowy blok z cegieł wykonanych z równo ciosanego wapienia, zaokrąglony na rogach, lekko zwężający się w górę. Styl Rio Bec jak nic… Tu i ówdzie ze szpar wyrastają pnie drzew oraz inne rośliny. Kiedy próbowałem tu dotrzeć siedem lat temu, też był luty. Wtedy usłyszałem, że do Rio Bec o tej porze roku nie da się dostać nawet konno. Wtedy nie było tu dróg. Świat się zmienia…
Rio Bec – architektoniczny ewenement
Wśród licznych stylów architektonicznych klasycznej cywilizacji Majów Rio Bec należy do zdecydowanie najciekawszych. Wyróżnia się on nie tylko oryginalną formą struktur oraz bogactwem sztukaterii, lecz przede wszystkim unikalnym rozplanowaniem, zwanym przez archeologów grupami. W miejsce monumentalnej architektury publicznej wielkich miast Majów: piramid, boisk, dróg, planetariów i placów mamy tutaj niewielkie, kilku-, kilkunastoizbowe dworki i pałace, rozrzucone bezładnie i bez żadnej hierarchii, po pagórkowatym i urozmaiconym rozlewiskami terenie agrarnym. Zwykle w towarzystwie prostszych, pozbawionych ozdób budynków. Poza stolicą w Becan i trzema zalążkami miast, których geneza jest osobną historią, w Rio Bec brak centrów ceremonialnych, miejsc zgromadzeń publicznych i architektury obronnej. Nic dziwnego, że od czasów odkrycia w XIX stuleciu, region ten budził kontrowersje i rozpalał wyobraźnię badaczy.
Burzliwe dzieje eksploracji Rio Bec A – czasy odkrywców i podróżników
Kto tak naprawdę odkrył Rio Bec A?
Stanowisko Rio Bec A znane jest głównie z rozległego pałacu Ixtinta, odkrytego w 1894 r. przez niemieckiego podróżnika Karla Theodora Sappera. Odbył on ekspedycję do południowo-wschodniego Campeche, docierając tam z Hondurasu Brytyjskiego, dzisiejszego Belize, a następnie umieścił plan budowli, którą nazwał Ixtinta, w raporcie dla Smithsonian Institution. Porównywał w nim boczne wieże dworca i ich zaokrąglone rogi z pałacem w odległym Dzibilnocac, w regionie Chenes na zachodzie półwyspu Jukatan (od 1893 r. Sapper pracował dla Meksyku jako geolog). Wiedza o samym stanowisku Rio Bec A została zapomniana, jednak Teoberto Maler, inspirując się Sapperem, nadał nazwę Rio Bec całemu regionowi (Sapper nazwał w ten sposób swoje obozowisko, leżące przy strumieniu o tej samej nazwie). Ixtinta została zidentyfikowana jako struktura 5N2 w grupie Rio Bec A dopiero na początku XXI stulecia.
Hrabiemu co hrabiowskie…
(fot: Maurice de Perigny 1907)
Tymczasem stanowisko Rio Bec A zostało odkryte ponownie w lutym 1907 r. przez francuskiego arystokratę Maurice de Perigny, członka Société de Géographie – najstarszego towarzystwa geograficznego, które, założone w 1821 r. w Paryżu, poprzedzało o 9 lat słynne Royal Geographical Society z Londynu. Hrabia de Perigny dotarł do Rio Bec w trakcie swojej trzeciej wyprawy. Oczyścił pałac z roślinności i wykonał pierwszą dokumentację fotograficzną ruin. Podobnie jak Sapper, zwrócił uwagę na boczne wieże Rio Bec i ich zaokrąglone rogi, jako elementy architektury nie mające odpowiednika na północy Jukatanu czy w Peten (w przeciwieństwie do Sappera, nie był w Dzibilnocac, czy też wspominanym przez Johna Lloyda Stephensa i Fredericka Catherwooda Santa Rosa de Xtampak). Hrabia de Perigny uchodził za odkrywcę Rio Bec przez kolejne stulecie…
Brak boisk i piramid…
Hrabiego uderzył brak piramid czy jakichkolwiek świątyń w otoczeniu pałacu (przypadkiem, 5N2 to jedyna, poza Becan i Xpuhil I-4, budowla w stylu architektonicznym Rio Bec, która ma wbudowaną w centrum w pełni funkcjonalną piramidę, jednak nie jest to rzeczywiście samodzielny budynek: Michelet et al. 2013:418; de Perigny 1908:75-77; 1909a:476). Brak piramid i boisk, to generalna cecha regionu Rio Bec i jedna z zagadek, które frapowały badaczy, aż do rozszyfrowania pisma Majów i fali odkryć archeologicznych, które pozwoliły rzucić nieco więcej światła na historię i politykę Nizin Majów, szczególnie kwestie ekspansji jadowitej dynastii Węża – Kaanul z pobliskiego Dzibanche.
Rio Bec A ukryte w mroku selwy…
Później Ixtinta i stanowisko Rio Bec A zaginęły na trzy k’atuny (k’atun to cykl w Długiej Rachubie – jednym z majańskich kalendarzy, odpowiadający prawie dwudziestoleciu) i pozostawały ukryte w zielonych mrokach selwy aż do lat 80. XX wieku. Nie były w stanie odnaleźć tego miejsca w latach 1930. kolejne trzy ekspedycje Carnegie Institution of Washington do południowo-wschodniego Campeche podobnie, jak odkrytego w kilka lat później przez Raymonda E. Merwina, słynnego stanowiska Rio Bec B.
Karl Ruppert, kierownik ekspedycji Carnegie, tłumaczył się trudnym terenem, w którym ruiny Majów minąć można przechodząc kilka metrów mimo, jak również tym, że członkowie ekspedycji zorientowali się gdzie dokładnie byli dopiero po powrocie do Chichen Itza, gdzie Carnegie prowadziło wówczas wykopaliska i które było bazą dla ich ekspedycji do regionu Rio Bec czy do
odkrytego w 1931 r. Calakmul. Ruppert na swą obronę miał również pięć stanowisk odkrytych czy znalezionych przez jego ekspedycje, których rzekomo nie zauważyli Merwin, de Perigny czy Sapper, były to grupy Rio Bec I (oznaczona przez Merwina jako dwie grupy F i G), Rio Bec II, III, IV i V.
Historia Rio Bec A – co wiemy dzięki archeologii?
Serce pałacu Ixtinta – dom Założyciela
Rozległy pałac Rio Bec A – Ixtinta / 5N2 zaczynał jako niewielki, ledwie dwuizbowy dom, wzniesiony mniej więcej w latach 700-720 n.e., na przełomie faz Kanlol i Makan. W regionie słabł właśnie wpływ potężnej dynastii Kaanul – pobitej w 695 r. n.e. przez konkurencyjne Yax Mutul (Tikal). Zaznaczyło się to stelami, które wykwitły niczym grzyby po deszczu w Oxpemul, Chactun, Lagunita, w Kajtun Dzibil i w grupach Rio Bec V oraz Rio Bec II, w miastach, dławionych od kilkuset lat butem żołnierzy Węża, najpierw z Dzibanche, a później z Calakmul. Wkrótce (do 730 r. n.e.) opustoszało Becan, będące najwyraźniej lokalnym punktem projekcji wpływów tronu Węża. Południowe Niziny Majów zaczęły znowu oddychać. W regionie Rio Bec poskutkowało to eksplozją rozproszonej architektury, rozrzuconych bezładnie małych dworków, budowanych na szczytach pagórków. Szlachta na zagrodach…
Portal w zaświaty – axis mundi
Dom Założyciela, który stał się zalążkiem późniejszego pałacu, zbudowany został w miejscu dawnego kamieniołomu z fazy Kanlol 1 (550-625 n.e.) – sztuczne otwarcia w ziemi, podobnie jak cenoty i jaskinie, były dla Majów święte, jako portale w zaświaty, więc ulokowanie budynku ponad takim miejscem miało dla nich specjalne kosmologiczne znaczenie (vide: => Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii i świętym krajobrazie Majów).
Te dwie pierwsze komnaty pozostały do końca wewnętrznym sanktuarium pałacu oraz zamieszkującej go społeczności – lokalną axis mundi, mimo późniejszej inwestycji w znacznie bardziej wystawne pomieszczenia czy też świątynię na szczycie wbudowanej w pałac Ixtinta piramidy. Znaleziono w nim sporo śladów kadzideł – pom, pozyskiwanych z żywicy endemicznych drzew copal. Po rozpoczęciu rozbudowy pałacu dawna ława tronowa Założyciela mogła zatem zamienić się w ołtarz. To tu, pod pokrytą niegdyś czerwonym barwnikiem podłogą, archeolodzy odnaleźli grób, jedyny jaki do tej pory udało się znaleźć we dworze. Nie wiadomo kogo w nim położono, jednak pochodząc z początku fazy Xpuhuk 1 (ok. 850 r. n.e.) z pewnością nie mógł należeć do Założyciela.
Ixtinta / 5N2 – pomnik wysiłku kilku generacji
Od lat 830-850 n.e., kiedy dynastia Kaanul była regionie dawno już zatartym wspomnieniem, zaś w Becan rozsiadła się nowa arystokracja – uciekinierzy ze zdruzgotanego przez armię Chichen Itza Acanceh, leżącego po drugiej stronie Jukatanu, nieopodal dzisiejszego San Francisco de Campeche, dwuizbową kamienną chatkę zaczęto przeobrażać w wielki, jak na skalę mikroregionu Rio Bec, pałac o dwóch wieżach, kilkunastu komnatach i półpiramidzie ze świątynią na szczycie. Rozbudowa, rozłożona na 100-150 lat, czyli trzy-cztery pokolenia, jest architektonicznym pomnikiem wielkich planów, a zarazem niespełnionych ambicji żyjących tu niegdyś ludzi – pałac Ixtinta nigdy nie został ukończony, wystawne komnaty po północnej stronie nigdy nie były zamieszkane, zaś budynek porzucono około 950 r. n.e., w czasach ogólnego kolapsu klasycznej cywilizacji Majów. Jednak nie uprzedzajmy faktów…
Niech przemówi architektura
Innowacje budowlane w Rio Bec – cegła licowa zamiast stiuku
Pałac Ixtinta w Rio Bec A charakteryzuje dobrze wykończona i bogato zdobiona północna fasada, pokryta kamieniem ciosowym (ang: ashlar) zamiast stiuku. To kolejna z cech charakterystycznych stylu architektonicznego Rio Bec, spotykana w tutejszych dworcach i pałacach. Bogata, wręcz barokowa ornamentyka to następny z jego atrybutów. Dołem fasady biegnie wysoka listwa ozdobiona osadzonymi trójpółkolumnami – najstarszym ornamentem, będącym wyróżnikiem stylu. Ten motyw zdobniczy spotykamy na wszystkich późnoklasycznych stanowiskach Rio Bec, ale również w mniej i bardziej odległych miastach, które najwyraźniej chciały nawiązywać do tej najbardziej wyszukanej architektury Majów: w Becan, w Dzibanche i jeszcze dalej na północ w Chaacchoben, ale również w Dzibilnocac czy Santa Rosa de Xtampak, we wspomnianym regionie Chenes na zachodzie półwyspu Jukatan.
Fasada 5N2 – specjalny rodzaj billboardu
Fasadę, między portalami prowadzącymi do nigdy nie zamieszkanych komnat północnej części pałacu Ixtinta / 5N2 w grupie Rio Bec A, zdobi sześć blend – wklęsłych paneli. Po dwa panele flankują każde z trzech wejść, prowadzących do przyszłych dworskich komnat, tych nieukończonych. To często spotykany sposób urozmaicania elewacji dworów z architekturą Rio Bec. Zwykle są one puste, bądź zdobi je szachownica – kolejny z elementów zdobniczych tego stylu architektonicznego. Jednak w wypadku Ixtinta wnętrza paneli zdobią skomplikowane płaskorzeźby. Każdy panel dzielony jest w poziomie na trzy części. Umieszczone w nich reliefy, z nieco zagadkową symboliką, można obecnie podziwiać in situ, dzięki pracom konserwatorskim francuskich i meksykańskich archeologów w roku 2008. W górnej części północnej fasady Ixtinta biegł bogato zdobiony fryz, podobnie jak na fasadzie dworca 7N75 w grupie Rio Bec C. Ten niestety się zapadł, podobnie jak dach i nadproża, więc nie można podziwiać jego fragmentów na stanowisku.
Witz, Chaak, Bolon D’zakab i …kakao
Ornamentyka reliefów w panelach na północnej fasadzie pałacu Ixtinta budzi pewną konsternację. Z jednej strony może razić mało starannym wykonaniem, mocno kontrastującym z generalnym poziomem jakości wykonania pałacu (Nondédéo & Patrois 2007, 2010), z drugiej tak bogatej symboliki pewnie nie mieli sąsiedzi… Ikonograficzne przedstawienia oczu Witz – Potwora Ziemi, w formie spiral zamkniętych w kwadratach na panelach wschodnich i zachodnich są rzeczywiście mało symetryczne. Bardziej zagadkową jest jednak widniejąca między oczami Witz roślina. Choć pierwszorzędnym produktem ziemi, przedstawianym zwykle w ikonografii jest kukurydza, rośliny w symbolicznych przestrzeniach między oczami Witz, z uwagi na wyraźną kaulikarpię, czyli zjawisko wyrastania owocu bezpośrednio z gałęzi lub pnia, interpretowane są, jako kakaowce, podobno jednak nigdy nie uprawiane w Rio Bec.
Jeśli nie rosło tu kakao, być może nieporadnie przedstawione drzewo to dzbaniwo kalebasowe (Crescentia cujete), utożsamiane z majańskim mitem kreacyjnym, dzięki skojarzeniu owoców tykwy z głową przyszłego boga kukurydzy – Hun Nal Ye, która wyrosła w zaświatach z gałęzi drzewa posadzonego na jego kościach? A może to nie drzewo, tylko pnącze tykwy? Takie rośliny, najwyraźniej uprawiane w przeszłości, spotkać można do dziś przy aguadach i rozlewiskach w selwie regionu Rio Bec.
Potwór Ziemi z profilu i kwinkunksy
Na środkowych panelach Witz przedstawiony jest z profilu, twarzą w stronę wejścia, odpowiadając kolumnom boskich masek widocznych na rogach budowli w stylach Chenes i Puuc – takich, jak w Dzibilnocac, Kabah, Tabasqueno, Chichen Itza czy Uxmal. To ten sam bóg, którego przez kilka dekad wszyscy nazywali Chaakiem, a przewodnicy oprowadzający po ruinach zwykle robią to nadal. Symbolika środkowych paneli nie jest łatwa do odczytania, m.in. ze względu na brakujące elementy, ale ponieważ zdaniem francuskich archeologów 80% ikonografii mikroregionu Rio Bec to motywy Potwora Ziemi – Witz, przypisuje im się niejako z automatu podobną symbolikę. Trudne do interpretacji są również symbole odzyskane z fragmentów zdobiącego niegdyś górną część fasady fryzu. Obok elementów oczywistych, jak profile Potwora Ziemi, czy kwinkunksy – reprezentacja kardynalnych stron świata z axis mundi w pomiędzy, część z nich jest na razie niemożliwa do zinterpretowania i określona pozostaje tymczasem jako pseudoglify.
Dwie wieże – kanon architektury Rio Bec
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech stylu architektonicznego Rio Bec są dwie spłaszczone wieże dobudowywane po obu bokach dworów, z atrapami schodów i atrapami świątyń na szczytach. Zdaniem archeologów były one modelami wielkich piramid z Peten. Wieże w pałacu Ixtinta zostały wiernie skopiowane z wież dworca 6N1 / The Temple, w odległej o jakieś 600 m i odgrodzonej bagnem grupie Rio Bec B, odkrytej w 1912 r. przez Raymonda E. Merwina. Skopiowane do poziomu szczegółów niewidocznych po ukończeniu budowy. Ponieważ wieże dworca 6N1 są starsze niż te z pałacu Ixtinta / 5N2 prawdopodobieństwo, że w obu inwestycjach byli zaangażowani ci sami inżynierowie jest relatywnie wysokie. Na uwagę zasługuje precyzja wykonania – poziome listwy wież pałacu Ixtinta, znajdujących się w odległości 34 m, zbudowane zostały dokładnie na tej samej wysokości.
(fot: P.A. Trześniowski 2019)
Trzecia wieża czy piramida w Rio Bec A? Ewenement na skalę regionu
Obecność trzeciej wieży w Ixtinta / 5N2 nasuwa naturalne skojarzenia z Pałacem Trzech Wież w Xpuhil I, gdzie występuje trzecia atrapa piramidy, dobudowana w tylnej części w samym środku dworu. Jednak w wypadku Rio Bec A trzecia wieża nie jest atrapą, a w pełni funkcjonalną piramidą, na której szczyt prowadzi jakieś dwadzieścia w pełni funkcjonalnych stopni. W całości funkcjonalna piramida z czterokomorowa świątynią stoi w centrum dworu IV w grupie Xpuhil I, jednak struktura IV nie ma wież, zaś schody do świątyni na szczycie prowadzą od przodu. W Ixtinta schody mamy z tyłu, tak jak w Dzibilnocac w odległym regionie Chenes. Piramida w Ixtinta ozdobiona jest charakterystycznymi dla stylu Rio Bec trójpółkolumnami. Na jej szczycie znajdowała się mająca 1,4 na 7,75 m świątynia.
Dzisiaj rozciąga się stąd widok na ruiny dawnego pałacu: wydłużone komnaty o kroksztynowych sklepieniach, które nie wytrzymały próby czasu, wieże ustawione na osi wschód-zachód, być może celujące w jakiś wschód/zachód Słońca w okolicach dni ćwiartek roku? Stąd widać, że ściany dwóch najstarszych komnat – tych od, których zaczął się niegdyś pałac, stoją pod minimalnie innym kątem niż ściany pozostałych pomieszczeń dworu. Czy to intencjonalne wyrównanie orientacji budowli względem jakiegoś archeoastronomicznego fenomenu?!
Zagadkowa świątynia w Rio Bec A
Pod podłogą świątyni odkryto siedem kadzielnic z resztkami węgla drzewnego. Trzeba zwrócić uwagę, że jest to obok dworca IV w grupie Xpuhil I jedyna funkcjonalna, późnoklasyczna piramida w rozporoszonych dworcach regionu Rio Bec (nie dotyczy to miasta Becan, jedynego miejsca, w którym architektura Rio Bec ma charakter monumentalny), choć jej usytuowanie w prywatnej, południowej, nie zaś publicznie wystawnej, północnej części pałacu Ixtinta nie wskazuje, aby miała to być budowla publiczna, ogniskująca uwagę i przyciągająca rzesze większej społeczności. Jest to w każdym bądź razie kolejny ewenement na skalę regionu Rio Bec.
Być może jednak taki układ ma swoje wyjaśnienie? Ostatnie i pierwsze piramidy w regionie Rio Bec zbudowano jeszcze
w epoce wczesnoklasycznej (250-600 n.e.) w grupach Rio Bec II i Kajtun-Dzibil – zalążkach miast, którym nie dane było się rozwinąć, być może ze względu na rozprzestrzeniające się coraz szerzej po regionie zwoje Węży (Kaanul) z Dzibanche? Skąd w takim razie taka pół-piramida w grupie Rio Bec A?
Piramida w Rio Bec A – powiązania z Chenes?
Istnieje zagadkowe, ze względu na odległość i nieco zaskakujące z uwagi na historyczne konotacje, powiązanie: skojarzony już w 1894 r. przez Karla T. Sappera pałac w Dzibilnocac, znajdującym się po drugiej stronie półwyspu Jukatan. Tamtejszy pałac, dość potężna budowla w porównaniu z największymi nawet dworami regionu Rio Bec (jeszcze raz: nie dotyczy to Becan), ma podobnie jak centralny pałac w Xtampak – największym mieście regionu Chenes, flankujące wieże po bokach. Ich rogi są zaokrąglone tak jak wieże Rio Bec, zaś na ich szczytach tkwią kioski świątyń z maskami bogów na rogach. Na dach pałacu prowadzą wielkie schody – od tyłu, tak jak w Ixtinta w Rio Bec A. Tak jak w Ixtinta na dolnej listwie przedniej fasady budowli można wypatrzeć trójpółkolumny.
Wieże Rio Bec i Chenes różnią się od siebie tym, że te w Chenes nie były spłaszczone, a na ich szczytach budowano w pełni funkcjonalne świątynie, nie zaś ich atrapy. Na razie trudno określić jednak kierunek wymiany inspiracji architektonicznych pomiędzy tymi dwoma konkretnymi i tak odległymi ośrodkami. W nieco późniejszym okresie wpływy stylu Chenes były bardzo wyraźne we wschodniej części regionu Rio Bec, przede wszystkim w formie groteskowych zoomorficznych portali paszczy węża – Potwora Ziemi, na takich stanowiskach jak Hormiguero, Chicanna czy też w samym Becan.
Ixtinta w Rio Bec A – niedokończony sen
Trzynaście komnat w pałacu, włącznie ze świątynną, położoną na szczycie piramidy. Tuzin połączony w pięć par, zawierających zewnętrzną i wewnętrzną, z własnym tronem i o wyższym poziomie podłogi i dwie flankujące komnaty na północy. Północne skrzydło, które nigdy nie zostało ukończone, składające się z trzech apartamentów, rozciągniętych szeroko między dwiema wieżami. Komnaty te, choć z założenia miały pewnie pełnić funkcje reprezentacyjne, nie były nigdy zamieszkane – brak prowadzących do nich stopni mimo, iż różnica w poziomie niewykończonych podłóg wewnątrz a poprzedzającym je patio wynosi 80 cm. Nie ukończono też wschodniej wieży – brak tam atrap schodów i atrapy świątyni na szczycie. Rozciągnięty na kilka generacji sen został przerwany w trakcie…
Region Rio Bec opustoszał w połowie X wieku. Majaniści obecnie zgadzają się co do tego, że przyczyną upadku klasycznej cywilizacji Majów było przewrócenie porządku społecznego. Miało to większy wpływ na opuszczenie wielkich miast na Nizinach Majów niż przeciągające się wieki suszy, które niewątpliwie również dorzuciła swoje do równania. Jak jednak wiemy, w Rio Bec – regionie rolniczym, nie było w tym czasie zhierarchizowanego systemu społecznego z boskimi władcami na szczycie. Jakiś porządek jednak musiał tutaj istnieć, a inwestycja budowlana tak wielka jak pałac Ixtinta, rozciągnięta w czasie na co najmniej trzy albo cztery generacje, musiała być umową więcej niż jednego, zamieszkującego małą dwuizbową chatynkę, rodu.
Rio Bec A…
Grupa Rio Bec A to nie tylko Ixtinta. Wkoło, ukryte w selwie, znajdują się inne opuszczone domy, o konstrukcji podobnej do tego, który stał się zalążkiem przyszłego wielkiego dworca. Położony na południowy-wschód 5N4, skrywający tzw. pochówek tranzycyjny, powstał nieco wcześniej niż przyszłe gniazdo pałacu, ale porzucono go tuż przed rozpoczęciem jego rozbudowy. Wzniesiony na północ dom 5N9 opuszczono w końcowej fazie rozbudowy dworu. Jednak nie wszyscy się przenieśli: 5N5, tuż obok 5N4, kryty dachem z materiałów nietrwałych, był używany dwieście lat, prawie do opuszczenia Ixtinta. Stojący nieopodal 5N15 rozbudowywał się równolegle do dworu i nie został opuszczony aż do końca jego zamieszkiwania. Pytanie, czemu region Rio Bec, zdający się pozostawać na uboczu politycznych zmagań wielkich majańskich rodów, opustoszał, pozostaje bez odpowiedzi…
Xpujil, 13.0.9.10.10 9 Ok 3 Sutz’
Reproducción Autorizada por el Instituto Nacional de Antropología e Historia – materiały fotograficzne z drona uzyskane zostały za pozwoleniem INAH (Instituto Nacional de Antropología e Historia) w ramach projektu realizowanego z moich prywatnych funduszy 
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Skrócona wersja artykułu o grupie Rio Bec A ukazała się na łamach kwartalnika „Archeologia Żywa” 4/2022 pod tytułem: „Rio Bec A – miasto Majów bez placów i boisk„
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne przyłącz się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, publikując w tym czasie ponad 170 artykułów. Jednakże, z roku na rok koszty techniczne rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6 i zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę
Pozostałe artykuły cyklu o Rio Bec:
- Region Rio Bec
- Styl architektoniczny Rio Bec
- Becan, stolica regionu Rio Bec
- Rio Bec B – Temple
- Rio Bec C
- Rio Bec D – Którędy w zaświaty?
- Hormiguero – perfekcyjna mieszanka stylów
- Ceibarico A
- Ramonal
- Xpuhil I
- Xpuhil Kitam
- Powrót do Becan
Bibliografia:
Arnauld Marie-Charlotte, Dominique Michelet, Boris Vannière, Philippe Nondédéo, Éva Lemonnier (2012) Houses, Emulation, and Cooperation Among the Río Bec Groups. (in:) The Neighbourhood as a Social and Spatial Unit in Mesoamerican Cities; Marie-Charlotte Arnauld, Linda R. Mazanilla, Michael E. Smith (eds.), The University of Arizona Press, pp. 203–222
Arnauld Marie-Charlotte, Dominique Michelet, Chloé Andrieu, Alfonso Lacadena, Éva Lemonnier, Boris Vannière, Philippe Nondédéo, Julie Patrois (2014) Río Bec. Des grandes maisons et des récoltes, „Journal de la société des américanistes” 100(2); s. 107-144 DOI: 10.4000/jsa.14042
Bueno Cano, Ricardo (1994) Arqueologia de la region RioBec, Xpujil, Campeche (in:) La Pintura Mural Prehispanica, s. 43-51.
Freer, Stan (2006) Ceramic Analysis of Temple B, Río Bec, Quintana Roo, México, www.famsi.org/research/frer/section03.htm, Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc.
Gendrop, Paul (1983) Los Estilos Rio Bec, Chenes, y Puuc en la Arquitectura Maya. Universidad Nacional Autonoma de Mexico, Mexico City
Gendrop, Paul (1997) Diccionario de arquitectura mesoamericana. Trillas rep. 2001.
Gendrop, Paul; Doris Hayden (1976) Pre-Columbian Architecture of Mesoamerica
Hay, Clarence L. (1935) A Contribution to Maya Architecture, „Natural History” (XXXVI) s. 29-33; American Museum of Natural History, New York
Johnston, Hugh; Suzanne Johnston (1974) Mystery of the Maya, 58” WNET/13, Nowy Jork.
McBirney, Alexander; Volker Lorenz (2003) Karl Sapper: Geologist, Ethnologist, and Naturalist, „Earth Sciences History” 22(1), s. 79-89
Merwin, Keith (2012) Pioneers in Maya Archaeology: Count Maurice de Périgny (1877-ca. 1935), IMS 41(9)
Merwin, Keith (2012) Pioneers in Maya Archaeology: Raymond Merwin: (1881–1928)
Michelet, Dominique; Philippe Nondédéo, Charlotte Arnauld (2005) Río Bec, ¿una excepción? „Arqueología Mexicana” XIII (75), s. 58-63
Michelet, Dominique; Philippe Nondédéo, Julie Patrois, Celine Gillot, Emyly Gonzalez Gomez (2013) Structure 5N2 (Group A): A Rio Bec Paradigmatic Palace? „Ancient Mesoamerica” 24(2); s. 415-431
Nalda, Enrique; Sandra Balanzario (2014) El estilo Río Bec visto desde Dzibanché y Kohunlich, „Journal de la société des américanistes” 100(2), s. 179-209; DOI : 10.4000/jsa.14072
Pereira, Grégory (2013) Ash, Dirt, and Rock: Burial Practices at Río Bec. „Ancient Mesoamerica” 24; s. 449-468
de Périgny, Maurice (1908) Yucatan inconnu. „Journal de la Société des Américanistes” 5, s. 67–84
Potter, David F. (1976) Prehispanic Architecture and Sculpture in Central Yucatan. „American Antiquity” 41(4), s. 430-448
Potter, David F. (1977) Maya Architecture of the Central Yucatan Peninsula. Middle American Research Institute Publication 44, Tulane University, New Orleans
Ruppert, Karl; John H. Denison Jr. (1943) Archaeological Reconnaissance in Campeche, Quintana Roo and Peten, Carnegie Institution of Washington Publication 543
Sapper, Karl T. (1896) The Old Indian Settlements and Architectural Structures in Northern Central America. Smithsonian Report for 1895, pp. 537-555 (with plates XXIX-XXXIV), Washington DC
Taladoire, Eric; Sara Dzul, Philippe Nondédéo, Mélanie Forné (2013) Chronology of the Rio Bec Settlement and Architecture. „Ancient Mesoamerica” 24(2), s. 353-372
Thomas, Prentice M., Jr.; L. Janice Campbell (2008) Excavations at Río Bec Group B, Structure 6N-1, Campeche, México (in:) „Estudios de Cultura Maya” 31; s. 123-148
Thompson, John Eric Sidney (1936) Exploration in Campeche and Quitana Roo and Excavations at San Jose, British Honduras, (in:) Carnegie Institution of Washington Year Book No. 35; s. 125-128
Trześniowski, Przemysław A. (2022) RIO BEC: Archeologia, architektura, region. (prezentacja)
11 komentarzy