Chichen Viejo – nowe możliwości w Chichen Itza

Mezoameryka, Jukatan, Meksyk, Maya, archeologia, architektura Majów, Puuc, Maya-Toltec, Chichen Itza, Chichen Viejo

Chichen Itza to jedno z najbardziej znanych stanowisk archeologicznych Meksyku i jedno z najczęściej odwiedzanych obiektów archeologicznych Ziemi. Jeszcze przed plandemią wizytowało je ponad dwa miliony turystów rocznie. Co dziwne, Chichen Itza nie należy do największych, czy to pod względem obszaru, czy wysokości piramid, ani też do najstarszych. W rzeczywistości jest to jedno z najmłodszych miast zbudowanych przez Majów. Od dawna również nie można się wspinać na szczyty tutejszych piramid. Miejscu zapewnił jednak sławę John L. Stephens i jego przyjaciel Frederick Catherwood – pionierzy eksploracji półwyspu Jukatan i archeologii Majów. Od 1988 r. Chichen Itza znajduje się na liście Światowego Dziedzictwa Ludzkości pod auspicjami UNESCO. W 2007 r. Piramida Kukulkana, centralna budowla miasta w stylu Maya-Toltec, ogłoszona została jednym z Siedmiu Nowych Cudów Świata. Dziś Chichen Itza zgarnia 84% ruchu turystycznego spośród wszystkich stanowisk archeologicznych znajdujących się w meksykańskiej części półwyspu Jukatan. 22 IX 2023 INAH ogłosił udostępnienie do zwiedzania Chichen Viejo – nowej, niedawno i nie do końca jeszcze odrestaurowanej części miasta.

Wycieczka w przeszłość

Cofnijmy się zatem wstecz o jakiś tysiąc lat i przekroczmy wspólnie bramę Chichen Viejo. Przejdźmy przez portal do świata Majów z północy Jukatanu przełomu okresów: klasycznego i postklasycznego. Widać tutaj przeplatające się elementy stylów architektonicznych Puuc oraz Maya-Toltec, co podgrzewa niewyjaśniony od stulecia spór o to, czy była tu inwazja, współistnienie czy tylko inspiracje architektoniczne – owoce mody na środkowo-meksykański sukces? Wybierzmy się na spacer po świeżo odrestaurowanych i udostępnionych do zwiedzania strukturach, a później spróbujemy przyjrzeć się bliżej jednej z nich – Świątyni Sów. W przeciwieństwie do głównej części Chichen Itza, Chichen Viejo położone jest w cieniu kolczastej selwy – tropikalnego lasu podzwrotnikowego. Przy odrobinie szczęścia można tu spotkać jeszcze stada indyków pawich – kutz’, zupełnie jakbyśmy byli gdzieś w południowo-wschodnim Campeche.

Chichen Viejo

Chichen Viejo to zgrupowanie budowli o charakterze świątynnym i rezydencyjnym, położone jakieś 800 m na południe od najbardziej znanych budowli Chichen Itza w stylach Puuc i Chenes – La Iglesia i kompleksu Las Monjas. Przez lata pisano, że w Chichen Viejo również dominuje architektura Puuc. W grupie tej znajdują się wymieniane od lat w publikacjach naukowych budowle, jak Świątynia Serii Początkowej, Świątynia Sów, Dom Małp, Dom Fallusów, oraz Platforma Żółwia. W sumie jest tu jakieś 25 struktur. Pozostałe mają charakter rezydencji lub miejsc spotkań publicznych, pełnymi charakterystycznych kolumnad. Wszystkie budowle w grupie umieszczone są na jednej wspólnej, otoczonej murem platformie. Wydzielony teren zajmuje powierzchnię około 1100 m². Wejście do Chichen Viejo prowadzi przez potężną, zwieńczoną sklepieniem kroksztynowym bramę. Na terenie Chichen Viejo znaleziono najstarszą jak dotąd budowlę w Chichen Itza.

Co możemy zobaczyć w Chichen Viejo?

Brama Chichen Viejo

Pierwszą monumentalną budowlą, jaka rzuca się w oczy po dotarciu do Chichen Viejo, jest ogromna brama (5C35) prowadząca na platformę, na której znajduje się otoczona murem część stanowiska. Majowie nie znali konstrukcji łuku w architekturze, mieli zatem problemy z budowaniem szerokich pomieszczeń. Im bowiem szersze, tym musiały być wyższe. Brama w Chichen Viejo ma wewnątrz aż 4,55 m szerokości przy 5,37 m wysokości. Ma jeszcze większe rozmiary przy gardzieli (droga prowadząca na platformę wspinała się tu po górę): 4,65 m szerokości i 5,82 m wysokości. Jest to jedno z najszerszych sklepionych pomieszczeń Majów.

Po wewnętrznej stronie bramy znajdują się kwadratowo-spiralne zdobienia, przypominające wężowe oczy boga Witz, bardzo popularne jako element dekoracyjny w odległym regionie Rio Bec. Brama Chichen Viejo należy do nielicznych struktur w architekturze Majów, zbudowanych na planie owalu.

Platforma Żółwia

Platforma Żółwia (5C14) należy, podobnie jak brama, do struktur zbudowanych na planie owalu. Ma wysokość 1,2 m i średnice 9,6 x 12,8 m. Znajduje się ona pomiędzy dwoma tronami ofiarnymi Chac Mool. Łeb żółwia spogląda w stronę Chac Mool, który znajdował się na szczycie Świątyni Serii Początkowej, zaś jego ogon w stronę Chac Mool z Domu Chac Mool. W Platformie Żółwia znaleziono bogatą ofiarę zakładzinową. Składała się ona z kilku naczyń fazy ceramicznej Sotuta i 15 krzemiennych grotów. Platforma Żółwia wybudowana została na starszej strukturze, przy której odsłonięto szkielet ludzki.

Platforma Żółwia nie jest jedyną owalną platformą w Chichen Itza. Drugą można zobaczyć u wschodniego podnóża piramidy radialnej El Osario. Jest to jednak prosta okrągła struktura, podczas gdy platforma w Chichen Viejo ma wspaniałe zdobienia w formie głowy i ogona żółwia oraz jego łap wyrzeźbionych na balustradach schodów. Obie platformy pełniły funkcję ołtarzy, jednak Platforma Żółwia musiała pełnić funkcję szczególną. Zgodnie z mitem kreacyjnym Majów, znanym z przekazu Popol Vuh, odradzający się bóg kukurydzy wyłania się z pęknięcia w skorupie żółwia symbolizującego skorupę Ziemi. Dwójka Chac Mool może zatem symbolizować jego synów, parę Bohaterskich Bliźniaków, którzy pomogli mu w powrocie z zaświatów.

Dom Chac Mool

Dom Chac Mool (5C12) to niewielka platforma o wymiarach 6 x 4,2 m z trzyczęściowym gzymsem dookoła. Na platformie stała świątynia o wymiarach 3 x 3 m. Na terenie i wokół struktury odkryto kilka pochówków w tym trzy wczesne z lat 600-800 n.e. i jeden, w którym zidentyfikowano spalone szczątki pięciu osób, pochodzący z okresu 800-1200 n.e. Oznacza to, że na tym terenie odbywały się specyficzne ceremonie pogrzebowe. Przed strukturą znajduje się toltecki ołtarz Chac Mool, jeden z dwóch w Chichen Viejo, a tuż za nim, między ołtarzem a budynkiem, kamienny uchwyt służący do wbijania sztandaru. Architektura Maya-Toltec.

Świątynia Sów (5C7)

W 1913 r. wykopaliska archeologiczne w Chichen Viejo rozpoczął słynny archeolog-szpieg Sylvanus G. Morley z Carnegie Institution of Washington. Odsłonił on częściowo fasadę północną i zachodnią Świątyni Sów, odkrywając pod gruzami wspaniałe malowane inskrypcje. Theodore Willard z Carnegie wykonał zdjęcia tych malowideł, jednak sama kamienna płyta została zniszczona krótko potem w 1922 roku w pożarze w Hacienda Chichen Itza, w której była przechowywana. Świątynię Sów zadokumentował Karl Ruppert (1952) z Carnegie Institution of Washington.

Świątynia Sów wzięła swą nazwę od licznych wizerunków sów na elewacjach budynku, ale przede wszystkim kamiennego reliefu, który był najprawdopodobniej elementem dekoracyjnym schodów. Nie jest znana oryginalna pozycja tego reliefu, ale z pięciu bloków, które tworzą rzeźbę sowy, trzy zostały znalezione przy wejściu do sanktuarium bardzo blisko podłogi.

Nie Puuc a Maya-Toltec

Świątynia Sów, z wewnętrznym sanktuarium, dwiema kwadratowymi kolumnami w wejściu i lekko nachylonymi ścianami na dole reprezentuje architekturę Maya-Toltec. W Chichen Itza, w różnych częściach miasta znajdują się jeszcze trzy podobne budynki: Świątynia Maudslaya (3C11) w pobliżu El Caracol oraz 6B2 i 2B1. Różnią się one drobnymi szczegółami konstrukcyjnymi, np. dwie ostatnie mają okrągłe kolumny.[1] Wszystkie cztery pochodzą jednak z tego samego okresu.

Już w XXI stuleciu, Peter Schmidt przeprowadził wykopaliska i restaurację. Stwierdził on, że ponowne wykorzystanie materiału konstrukcyjnego, noszącego fragmenty elementów dekoracyjnych, zarówno w stylach architektonicznych Puuc, jak i Maya Toltec, wskazuje na bardzo późną konstrukcję tej budowli. Pomimo porzucenia Chichen Itza około 1100-1200 n.e., waląca się budowla była używana do celów ceremonialnych aż do czasów kolonialnych.

Symbolika Świątyni Sów

Na rogach budynku widnieją cztery dość dobrze zachowane maski boga – dawniej utożsamianego z Chaakiem. Tę wersję powtarzają nadal przewodnicy, ale obecnie przyjmuje się, że to Witz.

Górny gzyms Świątyni Sów przedstawia pary postaci rozdzielone węższymi panelami. Gzyms obejmuje dwie listwy, na których wmontowane są figurki żółwi, podobnie jak Witz, reprezentujących żywioł Ziemi. Wśród wyobrażonych na gzymsie postaci przewija się środkowo-meksykański bóg Ehécatl z charakterystyczną maską z dziobem kaczki oraz frontalna reprezentacja sowy z rozpostartymi skrzydłami.

Ehécatl, jako powietrzny aspekt Kukulkana (Quetzalcoatla), jest popularnym motywem w Chichen Viejo. Przewija się na fryzach w Domu Małp (5C6), Domu Ślimaków (5C14-II) i Domu Tańczącego Jaguara (5C14-VI), zaś w centralnej części Chichen Itza na piramidzie Osario. Sowa przedstawiana jest również na filarach, na zmianę z symbolem władzy królewskiej – kanjalab, w formie plecionej maty.

Mit odrodzenia – Popol Vuh

Od przodu na filarach wyrzeźbione są drzewa kakaowca. Wyrastają one ponad jaskiniami, co, z uwagi na szczególną rolę jaskiń w kosmologii Majów, dowodzi, że są to drzewa z mitu kreacyjnego Popol Vuh. U podnóży filarów zamontowane były antropomorficzne rzeźby mężczyzny wyłaniającego się z jaskini, przedstawionego od pasa w górę. Symbol odrodzenia, na bazie zmartwychwstania Hun Nal Ye – boga kukurydzy. Podobna scena wyobrażona jest również w Północnej Świątyni przy stadionie w centralnej części Chichen Itza. Niestety, do naszych czasów zachowała się tylko jedna z rzeźb, zaś na stanowisku pozostały po nich wgłębienia w dolnej części filarów. Wszystkie elementy, podobnie jak i cała budowla, były polichromowane.

Enigmatyczna data

Świątynia Sów to struktura o wspaniałej ikonografii, lecz również wyjątkowym znaczeniu dla archeologii Chichen Itza, z uwagi na datę kalendarzową, która znajdowała się wśród malowideł. Odczytanie inskrypcji jest kluczowe dla wyjaśnienia unikalnej kombinacji cech architektonicznych, ikonograficznych i ceramicznych budynku. Zaprezentowana na wstędze niebios data ma późną formę Północnych Nizin Majów, gdzie pierwszy blok odnosi się do k’atunu (okres wynoszący mniej więcej 20 lat) i sygnowany jest dniem, w którym w kalendarzu tzolk’in wypada jego zakończenie. Dwie kolejne pozycje to daty w kalendarzach tzolk’in i haab’. Niestety, dni zakończenia k’atunów powtarzają się cyklicznie co 256 lat, co utrudnia bardzo korelację dat zapisanych w takiej postaci. K’atun kończący się w dniu 1 Ajaw mógł przypaść w latach 869-889 lub 1125-1145 (jeśli brać pod uwagę przybliżony okres zamieszkiwania Chichen Itza).

Gwiezdne Wojny 😉

Ponieważ inskrypcja wspomina wielki Księżyc, Victoria i Harvey Brickerowie korelują ją z datą 10.15.11.1.5 10 Chicchan 13 Kumku (23 II 1136 n.e. zgodnie z korelacją zaćmieniową 584286), w kilka dni po pełni Księżyca, zaś Michael Grofe 10.15.19.0.5 10 Chikchan 13 Muwan (22 VIII 1144 n.e.) w dniu pełni. Peter J. Schmidt, Péter Bíró i Eduardo Pérez de Heredia zwracają uwagę na stylistykę inskrypcji, bardzo podobną do tej z późnych majańskich kodeksów Paryskiego i Drezdeńskiego. Dodają, że miesiąc Muwan jest związany z sową, a sformułowanie k’ahk’ tun, znajdujące się w dalszej części inskrypcji, może odpowiadać porze roku, w której występuje gorąca przerwa między opadami.

Moim zdaniem może ono równie dobrze oznaczać upadek wyjątkowo dużego meteoru, a sierpień to przecież okres szczytu roju Perseidów. Reasumując, żaden z tych odczytów nie jest dla mnie pewny i widzę potrzebę dalszych prac nad inskrypcją… Ponieważ jednak ich badania archeologiczne wykazały, że Świątynia Sów została zbudowana tuż po zakończeniu fazy ceramicznej Sotuta i na początku środkowopostklasycznej fazy Kulub-Hocabá, proponują, iż budowla powstała w latach 1125-1145 n.e. Naprawdę bardzo późno jak na Chichen Itza!

Najstarsza w Chichen Itza

Najstarszą, jak do tej pory, znaną budowlą Chichen Itza jest pochodzący z VI stulecia n.e. Dom Stiuków. Niestety, trudno ją oglądać, bowiem odkryto ją w fundamentach Świątyni Serii Początkowej (5C4). Fragmenty ścian Domu Stiuków, widoczne przez odsłoniętą podłogę Świątyni Serii Początkowej, prezentują zupełnie inną technologię budowy – z kamienia krytego grubo stiukiem. Ten styl nazwano tutaj Wczesne Chichen. W późniejszych stylach: Puuc, przejściowym i Maya-Toltec do krycia elewacji używano kamieni ciosowych i nie stosowano już w tym celu stiuku.

Świątynia Serii Początkowej

Po badaniach Carnegie Institution of Washington, w pierwszej połowie XX w. Chichen Viejo leżało odłogiem kilka kolejnych dekad, a piękne struktury Majów na powrót porosła dżungla. W latach 1998-2007 INAH zabrało się za ponowne wykopaliska Świątyni Serii Początkowej. Struktura ta zasłynęła wykutą w kamieniu datą 878 n.e., jednak musi ona pochodzić z innego, starszego budynku. Do naszych czasów zachowały się tylko fragmenty olbrzymiego reliefu, który zdobił niegdyś stojącą na szczycie piramidy świątynię. Na jej rogach znajdowały się maski bogów. Sam relief zdobiły symbole Wenus wykonane w stiuku. W przeciwieństwie do Platformy Wenus w centralnej części Chichen Itza, gdzie na reliefach prezentowane jest pół gwiazdy, na reliefie Świątyni Serii Początkowej w Chichen Viejo prezentowana była cała czteroramienna gwiazda.

Zagadki Chichen Viejo

Mimo iż Chichen Viejo od lat przedstawiane było jako zgrupowanie architektury w stylu Puuc, występuje tu wiele elementów o stylistyce bez wątpienia środkowo-meksykańskiej. Sama Świątynia Serii Początkowej to piramida w stylu Maya-Toltec. Została wprawdzie mocno zrujnowana, jednak ściany pochyłe na dole, podobnie jak ołtarz Chac Mool i figury atlantów, które znajdowały się na szczycie nie pozostawiają wątpliwości. Na wielu budynkach pojawia się wąski potrójny gzyms, złożony z elementów przypominających układ talud–tablero–talud. Podobne gzymsy, jako dowód środkowo-meksykańskich wpływów w architekturze Majów, identyfikujemy w epoce późnoklasycznej w Tikal (jedna z nich bywa nawet mylnie nazywana Ambasadą Teotihuacan, choć na to akurat jest o kilka stuleci za młoda).

Świątynia Sów jest przykładem budowli w stylu Maya-Toltec z majańską inskrypcją wewnątrz! Do tego użyte w niej zostały elementy wcześniejszych konstrukcji, zarówno w stylu Puuc, jak i Maya-Toltec. Wydaje się zatem, że ta część Starego Chichen, nie jest bynajmniej tak stara, a całe Chichen Itza wraz z przyległościami, choć zdaje się na wskroś przekopane, potrzebuje nadal rzetelnych i kompleksowych badań, które pozwoliłyby wreszcie wyjaśnić zagadkę wzajemnej koegzystencji Majów i Tolteków.

Jak dostać się do Chichen Viejo?

Wizyta w Chichen Viejo wymaga uprzedniej rejestracji mailem na adres: reservasserieinicial@gmail.com. Zwiedzanie stanowiska odbywa się w zorganizowanych grupach z przewodnikiem INAH wyłącznie w piątki i w soboty, w godzinach: 9:00 – 11:30 i 12:00 – 14:30. W Chichen Viejo nadal prowadzone są prace renowacyjne i wykopaliska, dlatego liczba wizytujących została ograniczona do maksymalnie 50 osób. Wejście na teren stanowiska wymaga zakupu tego samego pakietu biletów jak do Chichen Itza (90 MXN bilet INAH, 524 MXN rząd stanu Yucatan).

Do Chichen Itza z Tulum, Cancun czy Playa del Carmen dostać się można autobusami ADO. Autobusy z Cancun (08:45 / 442 MXN), Playa del Carmen (09:17 / 492 MXN) i Tulum (09:37 / 340 MXN) przyjeżdżają do Chichen Itza na tyle, aby można było jeszcze zakupić bilety w kasach i wejść z grupą na godzinę 12:00. Ten sam komplet biletów umożliwia w tym dniu oczywiście również zwiedzenie głównej części stanowiska. Powrotne autobusy z Chichen Itza odjeżdżają o godzinie 16:00.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
13.0.11.0.6 5 Kimi’ 14 Sak (kor. 584286)

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne przyłącz się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy przez dwa lata utrzymywałem portal własnym sumptem, publikując w tym czasie ponad 130 artykułów. Jednakże, z roku na rok koszty techniczne rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6 i zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat . Wspierajmy polską naukę

Bibliografia:

González de la Mata, María Rocío; Francisco Pérez Ruíz, José Francisco J. Osorio León, Peter J. Schmidt (2014) Exploración y consolidación en el Grupo de la Serie Inicial de Chichen Itza: la preservación de un patrimonio (in:) B. Arroyo, L. Méndez Salinas, A. Rojas (eds.) XXVII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2013, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala, pp. 1037-1048

Ruppert, Karl (1952) Chichén Itzá: Architectural Notes and Plans. Carnegie Institution of Washington Publication 595

Schmidt, Peter J.; Péter Bíró, Eduardo Pérez de Heredia (2018) El Templo de los Búhos de Chichén Itzá y su emplazamiento cronológico: una nueva propuesta The Temple of the Owls at Chichén Itzá and its Chronology: a New Proposal, „Estudios de Cultura Maya” LII:11-49

Taube, Karl (1994) The iconography of Toltec Period Chichén Itzá (in:) Hanns J. Prem (ed.) Hidden Among the Hills: Maya Archaeology of the Northwest Yucatan Peninsula, Mockmohl: Verlag von Flemming „Acta Mesoamericana” 7), pp. 212-246

Thompson, J. Eric (1937) A New System for Deciphering Yukatekan Dates with Special Reference to Chichén Itzá. Carnegie Institution of Washington Publication 438

Volta, Beniamin; Geoffrey E. Braswell (2014) Alternative Narratives and Missing Data: Refining the Chronology of Chichén Itzá” (in:) Geoffrey E. Braswell (ed.) The Maya and their Central American Neighbours: Settlement Patterns, Architecture, Hieroglyphic Texts, and Ceramics, Routledge, pp. 356-403

---

[1] Wewnętrzne sanktuarium i dwie kolumny w wejściu znajdujemy później również w Stylu Wschodniego Wybrzeża, np. w Muyil. Tam jednak mogą pojawiać się również boczne wejścia, a filary z przodu rzadko występują. W Stylu Wschodniego Wybrzeża układ taki, nazwany przez Nikolaia Grubbe pib, powstał najprawdopodobniej poprzez obudowywanie starszych sanktuariów nowymi świątyniami, co spostrzegł już Michel Peissel w 1959 r.