Mezoameryka, Teotihuacan, Meksyk, cywilizacje, Piramida Słońca, Piramida Księżyca, Piramida Pierzastego Węża, Cytadela, Miccaotli, Majowie, El Mirador, Tikal, Palenque, Copan, Piedras Negras
Teotihuacan, najpotężniejsze z miast Mezoameryki, pozostaje nadal tajemniczym miejscem. Naukowcy po dziś dzień nie wiedzą, jakim językiem tam mówiono, a teotihuacańskie glify pozostają nieme. W ten sposób jedyne źródła historyczne odnoszące do przeszłości miasta to inskrypcje pochodzące z Nizin Majów. Majowie nazywali je Ho’ Noh Witz (Pięć Gór) albo Puj (Miejsce Trzcin). W okresie apogeum Teotihuacan mogło zamieszkiwać nawet 200 tys. osób.
Aleja Umarłych – Miccaotli
Odwiedzającym Teotihuacan miasto kojarzy się zwykle z dwiema ogromnymi piramidami: Słońca i Księżyca oraz niegdyś ponadpięciokilometrowej długości drogą, centralną arterią miasta nazwaną przez Azteków Aleją Umarłych – Miccaotli. Aztekowie odkryli ruiny miasta w XII-XIII w. n.e. i uczynili je w swojej mitologii miejscem narodzin bogów. Na Aztekach, społeczności nomadów z północnoamerykańskiego stanu Utah, Miccaotli musiała wywrzeć niesamowite wrażenie. Wzięli oni ciągnące się wzdłuż ogromnej drogi platformy za grobowce dawnych władców, stąd nazwa, jaką jej nadali.
(fot: P.A. Trześniowski 2010)
Główna aleja Teotihuacan jest zorientowana zgodnie z majańską północą, odchyloną o 15 stopni i 5 minut od kierunku geograficznej północy (tzw. mezoamerykańskie odchylenie). W układzie urbanistycznym Teotihuacan, poza ciągnącą się kilometrami Miccaotli, uwagę zwraca prostokątna siatka ulic i budynków. To rozwiązanie nie jest spotykane nigdzie indziej w Mezoameryce.
(fot: P.A. Trześniowski 2010)
Wielkie Piramidy Teotihuacan
Wielkie piramidy Teotihuacan, znane obecnie jako: Piramida Słońca i Piramida Księżyca zostały wzniesione kilkuetapowo w krótkim okresie, od 100 r. n.e. Ich współczesne nazwy również nadane zostały im przez Mexików (Azteków).
Piramida Słońca w Teotihuacan
Piramida Słońca jest zorientowana tak, by jej główna fasada celowała w zachód Słońca w dniach 12 sierpnia oraz 29 kwietnia. Daty te dzielą rok na okresy po 105 i 260 dni. 260 dni to cykl rytualnego kalendarza Mezoameryki, zwanego przez Majów tzolk’in. Data 12 sierpnia leży blisko początku obecnej wersji świata zgodnie z Długą Rachubą (według najbardziej popularnych korelacji: 11 lub 13 sierpnia 3114 p.n.e.).
Kilka słów o rekordach piramid
Piramida Słońca ma wymiary około 225 metrów przy podstawie oraz obecnie około 65-75 m wysokości (różne źródła podają sprzeczne informacje na ten temat). W przeszłości na jej szczycie musiała znajdować się świątynia. Jest jedną z największych, ale raczej nie największą piramidą w Mezoameryce. Starsza od niej piramida La Danta w El Mirador (Peten, Gwatemala) ma dzisiaj pewne 72 m wysokości, a w przeszłości ne jej szczycie również musiała znajdować się świątynia. La Danta jest też bardziej masywna do Piramidy Słońca w Teotihuacan. Najbardziej masywną piramidą Mezoameryki jest natomiast wielka piramida w Cholula.
Piramida Księżyca w Teotihuacan
Piramida Księżyca zbudowana została na samym szczycie Miccaotli z łańcuchem Cerro Gordo (Tenan) w tle, którą prawdopodobnie naśladuje kształtem. Ma 147 m długości przy podstawie na osi wschód-zachód i 130 m na linii północ-południe. Wysokość 43 m jest wynikiem siedmiu faz rozbudowy. Jej pierwsza faza, pochodząca z około 100 r. p.n.e. była najstarszą piramidą w Teotihuacan (nie jest, jak chciałaby polska wikipedia, jedną z najstarszych piramid Mezoameryki). Miała ona wtedy ledwie około 23,5 m długości przy podstawie i nieco inną orientację, ale od początku reprezentowała wczesną architekturę talud-tablero. Najmłodsza faza pochodzi z około 400 r. n.e.
Piramida Księżyca była przekopywana przez archeologów w latach 1990. oraz 2000. W trzewiach piramidy odkryto masowe depozyty ofiarne, głównie w formie szczątków ludzkich i zwierzęcych, głównie pum, jaguarów oraz ptaków drapieżnych. Analiza szczątków pozwala wnioskować, że większość zwierząt była długo trzymana w niewoli przed wykorzystaniem ich jako ofiary. Niektóre były preparowane i prawdopodobnie trzymane jako ozdoby. Wśród przedmiotów wyróźniają się ostrza z obsydianu o płomiennym, pofalowanym kształcie z rękojeściami w kształcie głów węży oraz figurki z obsydianu i jadeitu o charakterystycznie spłaszczonych głowach na teotihuakańską modłę.
Tajemniczy pochówek z Piramidy Księżyca
Ofiary składane w piramidach Taotihuacan noszą zwykle ślady okrutnego traktowania przed śmiercią. Ich ręce są z reguły związane, ich głowy bywają odcięte. Jakże inaczej wygląda na tym tle zagadkowy pochówek 5 z Piramidy Księżyca?! Podobnie jak inne pochówki ofiarne w Piramidzie Księżyca umiejscowiony jest na jej głównej osi północ-południe. W odróżnieniu od zwykłych ofiar mamy tu jednak do czynienia z trójką arystokratów ułożonych w pozycji siedzącej ze skrzyżowanymi nogami i rękoma skrzyżowanymi z przodu.
Bogata biżuteria z jadeitu, muszli i innych zielonych kamieni nie pozostawia wątpliwości, że mamy do czynienia z dostojnikami Majów. Najstarszemu (50-70 lat) złożono w ofierze orła, dwóm pozostałym pumę. Poza tym wśród niezwykle bohatej wyprawy grobowej znalazł się szkielet grzechotnika. Z którego miasta pochodzili? Jaki konkretnie zwrot w burzliwych stosunkach Majów i Teotihuacan kryje się za ich śmiercią?! To pytania, które nadal zostają bez odpowiedzi. Pochówek na pewno poprzedza jednak entradę Sihyaj K’ahka w Tikal w 378 r. n.e.
Cytadela Teotihuacan
Najbardziej charakterystycznym kompleksem architektonicznym Teotihuacan jest jednak Cytadela, często prezentowana na zdjęciach dzięki groteskowym podobiznom węży, umieszczonych na elewacjach znajdującej się tam piramidy, trzeciej pod względem wielkości w mieście.
Cytadela to architektoniczny kompleks o boku 400 m, z niezwykle charakterystyczną piramidą w swej zachodniej części, wzniesioną z andezytowych bloków. Na jej wewnętrznym placu zmieściłoby się spokojnie sto tysięcy ludzi.
Cytadela wnosiła nową jakość w architektonicznym i kosmologicznym spektrum Teotihuacan. By ją wznieść zrównano z ziemią znajdujące się tam wcześniej budowle (Cowgill 2015:158,173-198,203; Sugiyama 1989:90). Wcześniej znajdowały się tu m.in. piramida i wielkie boisko o długości 137 m.
Wyniki badań archeologicznych sugerują, że Cytadelę wzniesiono w latach 250-300 n.e., we wczesnej fazie Tamimilolpa (170-350 n.e.). Do terminacji Cytadeli musiało dojść z kolei w latach 350-450 n.e., wcześniej we wczesnej fazie Xolalpan (350-550 n.e.) (Murakami & Garcia-Des Lauriers 2021).
Świątynia Pierzastego Węża
Świątynia Pierzastego Węża była jedną z pierwszych teotihuacańskich budowli w pełnym stylu talud-tablero. Jatz’oom Kuy (Sowa Miotacz Oszczepów), który najprawdopodobniej sponsorował entradę z 378 r. n.e. na Nizinach Majów, wszedł na tron w 374 r. n.e. i tytułował się czwartym władcą Teotihuacan, co wiemy z inskrypcji na tzw. Marcadorze w Tikal. Był on najwyraźniej czwartym władcą dynastii, która pobudowała Cytadelę około 250-300 n.e. (Guenter 2002:14; Laporte 2004:215; Murakami & Garcia-Des Lauriers 2021), lub jeszcze około 220 r. n.e. (Gómez-Chávez et al. 2017:546).
(fot: P.A. Trześniowski 2010)
Piramida Pierzastego Węża, trzecia pod względem wielkości w Teotihuacan, ma wymiary zaledwie 65 x 65 x 20 m, ale do budowy całej Cytadeli użyto więcej materiału niż na ogromną Piramidę Księżyca. Elewację Piramidy Pierzastego Węża pokrywają dobrze zachowane podobizny Pierzastych Węży oraz Wojennych Węży Teotihuacan.
(fot: P.A. Trześniowski 2010)
Sztukateria Piramidy Pierzastego Węża, pomiędzy podobiznami Pierzastych i Wojennych Węży Teotihuacan, wiąże świątynię z pierwotnym oceanem, z którego najwyraźniej wystawała jako góra stworzenia w porze deszczowej, kiedy plac Cytadeli był zalewany przez wodę.
Na wiecznej służbie Teotihuacan…
W trzewiach Piramidy Pierzastego Węża znaleziono szczątki około dwustu ofiar, przeważnie zdrowych i dobrze ubranych mężczyzn z rękoma związanymi na plecach. Niektórzy z nich mieli inkrustowane zęby i modnie deformowane czaszki.
Cowgill uważa, że byli to żołnierze elitarnej gwardii, zaciągniętej, niczym Waregowie, gdzieś daleko poza Teotihuacan. Być może wszyscy zostali pochowani żywcem. Makabrycznym składnikiem image’u gwardzistów są naszyjniki z ludzkich szczęk, imitowanych i prawdziwych. Badania izotopowe zębów wskazują na ich pochodzenie z Teotihaucan. Niektóre z ofiar złożonych na terenie pozostałej części Cytadeli również pochodziły z miasta.
Tunel pod Cytadelą
W 2003 r. w wyniku potężnej ulewy odsłoniło się po środku Cytadeli wejście do szybu o średnicy ~83 cm, który na głębokości 12-17 metrów zamienia się w poziomy tunel. Tunel ten prowadzi pod poprzedniczkę Piramidy Pierzastego Węża, ciągnąc się na tej głębokości przez jakieś 120 metrów. W przeciwiestwie od systemu korytarzy pod Piramidą Słońca, który powstał bazując na naturalnej jaskini, tunel pod Cytadelą wydaje się całkowicie sztuczny. Ściany tunelu Cytadeli pokryte były błyszczącymi minerałami, jak piryt, hematyt i magnetyt (Gómez-Chávez et al. 2017).
Do roku 2017, w ramach projektu Tlalocan, w tunelu pod Cytadelą znaleziono liczne wota ofiarne (około 65 tys. artefaktów, w tym ceramika, maski zdobione zielonymi minerałami, jak jadeit i serpentynit, czy kryształem górskim, muszle, ostrza z obsydianu, artefakty z muszli, jadeitu, malachitu, argilitu, amazonitu, serpentynitu, turkusu, obsydianu, pirytu i kryształów górskich, gumowe piłki do pok-ta-pok, 400 metalowych kul i około 4 tys. artefaktów z drewna), część z nich była rytualnie niszczona, inne starannie układane (Gómez-Chávez et al. 2017).
Z wizytą w zaświatach
Oczywistą funkcją tunelu pod Cytaledą było stworzenie możliwości odbywania regularnych wizyt w zaświatach. Wraz ze zbliżaniem się do piramidy głębokość tunelu się obniża. W efekcie jego spąg przechodzi poniżej lustra wód gruntowych. Trudno jest sobie wyobrazić lepszą scenerię dla portalu w zaświaty, niż lustro wody, które znajduje się po ziemią, w tunelu, którego ściany błyszczą od mineralnych iskier (Trześniowski 2023).
Badania archeologiczne wskazują, że tunel pod Cytadelą był używany już około 100 r. n.e. i dwukrotnie pieczętowany. Po raz pierwszy około 170-200 r. n.e. pod koniec fazy Miccaotli, a więc jeszcze przed wzniesieniem samej Cytadeli oraz Piramidy Pierzastego Węża. Zaczopowano go murem trzymetrowej grubości. Komory znajdujące się pod piramidą, na samym końcu tunelu zawierają natomiast materiał z okresu 400-534 n.e., z późnej fazy Xolalpan (Gómez-Chávez et al. 2017). Tunel za drugim razem został zasypany mieszaniną ziemi i kamieni.
Kopie Cytadeli Teotihuacan w Mezoameryce
Przez długie lata uważano, że jedyna kopia Cytadeli znajduje się w Chingu (Tula, Hidalgo). Inne kopie Cytadeli odnaleziono jednak na stanowiskach: San Bartolo Aguacaliente, El Tepozán, Cañada de la Virgen i Peralta (Sugiura et al. 2021). Kopię cytadeli znaleziono również za pomocą LiDARu w Tikal, na południe od Mundo Perdido. Kompleks ten posiada podobną orientację jak Cytadela Teotihuacan, która różni się od położonego na północ Mundo Perdido.
(fot: P.A. Trześniowski 2023)
Pałac Quetzalpapalotl
Pałac Quetzalpapalotl (Palacio de Quetzalpapálotl) słynie ze wspaniale zachowanych reliefów. Nazwa pałacu pochodzi od imienia jednego z azteckich bogów. Kompleks architektoniczny Quetzalpapalotl przylega do wielkiego placu przed Piramidą Księżyca i do Miccaotli. Zachowana część pałacu została zbudowana w fazie Xolalpan, około 450-500 n.e. Pałac został zrekonstruowany w latach 2009-2011.
Chronologia Teotihuacan
Linia czasowa Teotihuacan jest późna i dosyć krótka, jak na chronologię Mezoameryki. Tym bardziej zadziwiający jest fenomen tego potężnego miasta. Archeologiczna historia miasta zaczęła się dopiero pod koniec epoki późnopreklasycznej, kiedy po kulturach OImeków pozostały w Mezoameryce już jedynie wspomnienia, na Nizinach Majów kwitła preklasyczna cywilizacja, a w Niecce Mirador-Calakmul piętrzyły się wielkie piramidy triadyczne.
Teotihuacan wywierało przez czterysta lat ogromny wpływ na Niziny Majów, którego najbardziej spektakularnym przejawem była entrada 378 r. n.e., a następnie zgasło nagle w niezrozumiały sposób około 550 r. n.e. Archeolodzy znaleźli tutaj ślady rozległego pożaru, jaki miał miejsce około 575 r. n.e. (Saint-Charles Zetina & Fenglio Limon 2021). Upadkiem tego miasta kończy się w Mezoameryce epoka wczesnoklasyczna.
| Aztec | 1150-1500 n.e. |
| Mazapan | 900-1150 n.e. |
| Coyotlatelco | 650-850 n.e. |
| Metepec | 550-650 n.e. |
| Xolalpan | 350-550 n.e. |
| Tlamimilolpa | 200-350 n.e. |
| Miccaotli | 125-200 n.e. |
| Tzacuali | 1-125 n.e. |
| Patlachique | 100-1 p.n.e. |
Wpływy Teotihuacan na odległy świat Majów
Ponieważ teotihuacańskie glify pozostają nieme dla epigrafików, jedyne informacje co do imion i nazw dotyczących Teotihuacan pochodzą z inskrypcji zapisanych w roszyfrowanym od kilku dekad piśmie Majów. Z Tikal znamy więc imię Jatz’oom Kuy – czwartego władcy z dynastii, która wybudowała Cytadelę Teotihuacan. Jego żona lub matka prawdopodobnie pochodziła z Tikal. Jatz’oom Kuy (Sowa Miotacz Oszczepów) podbił centralne Niziny Majów wysyłając tam swego hetmana o imieniu Sihyaj K’ahk’. Sihyaj K’ahk’ (Zrodzony W Ogniu) został kaloomte’ – władcą władców, osadzając nowe dynastie na tronach kilkudziesięciu miast, jak np. Uxwitik’ (Copan).
Kolejnym władcą Teotihuacan znanym z majańskich glifów był Tajom U K’ab Tuun, który musiał należeć do dynastii, jaka spaliła i zabudowała Cytadelę, otwierając ponownie jaskinie pod wielką Piramidą Słońca. Tajom U K’ab Tuun pojawia się na początku VI stulecia n.e. w inskrypcjach z Uxwitik’ (Copan) w dzisiejszym Hondurasie i Yo’k’ib (Piedras Negras) w zachodnim Peten, w Gwatemali. Był to schyłkowy okres hegemonii Teotihuacan w Mezoameryce i dla obydwu sojuszników skończył się katastrofą.
Copan zostało splądrowane w 553 r. n.e. Zniszczono wszystkie stele jakie najeźdźcy mogli znaleźć w mieście. Sprofanowano ornamenty zdobiące monumentalną architekturę. Przez kilkanaście lat nie wznoszono tam nowych budowli, a sprzymierzone Quirigua zostało na jakiś czas porzucone. W 539 r. n.e. zdemolowano Piedras Negras, starannie niszcząc wszystkie tamtejsze stele. Hiatus w tym ośrodku trwał przez kolejne 70 lat.
Tajemniczy upadek Teotihuacan
Joel Gunn próbuje wiązać upadek wielkiej stolicy z efektami małego zlodowacenia w Mezoameryce, które rozpoczęło się około 536 r. n.e. (Late Antique Little Ice Age – LALIA 536-660 n.e.). Zwraca uwagę na wyniki badań archeologicznych w kompleksie pałacowym Xalla (55 tys. m2 powierzchni), położonym na przekątnej od wielkiej Piramidy Słońca w stronę Piramidy Księżyca.
Znaleziono tam pogruchotaną figurę jednego z teotihuacańskich bogów, zaś sam pałac został spalony. Jego zdaniem arystokracja musiała porzucić miasto w latach 536-570 n.e. Jednym z powodów, który doprowadził do tej sytuacji mogła być susza – najgorsza od 4500 lat. Spowodowała ona znaczny spadek poziomu wody w jeziorach. Trwał on przez kolejne pół tysiąca lat.
Fale grawitacyjne upadku Teotihuacan na Nizinach Majów
Upadek Teotihuacan niósł poważne konsekwencje geopolityczne dla całej Mezoameryki, jednak najszczególniej musiał być odzczuwany na Nizinach Majów, których politykę kształtowano z Teotihuacan na długo przed entradą Sihyaj K’ahk’a w 378 r. n.e. Co najmnej od czasów rebelii Yax Ehb’ Xooka w Yax Mutul (Tikal) około 150 n.e., czy Bitwy Na Schodach El Tigre około 300 n.e. w konsekwentnie osłabianym Chi Cha’ (El Mirador). Wpływy Teotihuacan w świecie Majów najłatwiej dostrzec w architekturze, czy to wczesnoklasycznych piramid w stylu talud-tablero na Mundo Perdido w Tikal, na Nizinach Majów, czy piramid Kaminaljuyu na Wyżynach.
Zachodnie Niziny Majów
W 539 r. n.e. na 70 lat urwał się zapis epigraficzny w związanym z ówczesnym reżimem Teotihuacan państwie K’in (Piedras Negras) w rejonie rzeki Usumacinta. K’in (Piedras Negras), które po rozwodzie Teotihuacan z Yax Mutul (Tikal) stało się dlań lokalnym punktem projekcji siły, zdominowało przy wsparciu środkowomeksykańskiego hegemona sąsiadów, jak Ak’e (Bonampak) i Xukalnaah (Lacanja Chansayab), a nawet większe wtedy od siebie królestwo Pa’ Chan (Yaxchilan). Sytuacja odwróciła się kiedy wsparcia zabrakło. Być może samo miasto Yo’k’in, stolica K’an, zostało na jakiś czas porzucone. Królestwo Pa’ Chan (Yaxchilan) skorzystało na upadku Teotihuacan, odzyskując niezależność i wpływy nad Usumacintą.
Południowe Niziny Majów
W 553 r. zdemolowano Uxwitik’ (Copan) w dzisiejszym Hondurasie oraz jego wasalne księstwo Quirigua na terenie obecnego departamentu Izabal w Gwatemali. Uxwitik’ (Copan) było powiązane z Teotihuacan od czasu ustanowienia tam dynastii Nowego Porządku w 427 r. n.e. i pozostało w bloku nawet po przewrocie i zmianie dynastii w Teo (spaleniu Cytadeli) i rozejściu się Yax Mutul (Tikal), powiązanym ze zrzuconą dynastią z dotyczasowym hegemonem. Wszystkie stele w Copan i w Quirigua, jakie udało się znaleźć najeźdźcom, zostały zniszczone, zaś centralny akropol w Copan sprofanowano. Sak ?Lu’ – władca Uxwitik’ zginął, zaś jego następca przez dziesięć lat nie wzniósł żadnej monumentalnej architektury. Tożsamość napastnika pozostaje nieznana.
Centralne Niziny Majów
W 562 r. n.e. połączone armie Kaanul z Dzibanche i Uxwitza’ (Caracol) zdobyły Yax Mutul (Tikal), dokonując demolki i eksterminując lokalną dynastię, spokrewnioną z uprzednio obaloną dynastią Teotihuacan – tą, która zbudowała Cytadelę. Oportunistyczni władcy Kaanul, mimo uprzedniej wojny z Teotihuacan, wlali się pewnie w lukę po Yax Mutul (Tikal) na cenrealnych Nizinach Majów, podobnie jak K’in (Piedras Negras) nad Usumacintą. Przemawiałaby za tym architektura talud-tablero, widoczna na Świątyni Inskrypcji w Dzibanche czy strój wężowej księżniczki na Ołtarzu z Dallas (zrabowanym z La Corona). Dynastia Węża (Kaanul) była niewątpliwie największym wygranym zmiany, podobnie jak Uxwitza’ (Caracol), które w porę zmieniło stronę.
Wschodnie Niziny Majów
W 595 r. n.e. armia Altun Ha’, dominującego nad północnym Belize pod sztandarem Nowego Porządku (Teotihuacan), została zanihilowana pod Pusilha na południu Belize, które próbowała najechać. Dotąd nie odnaleziono pochówku ówczesnego władcy Altun Ha’ zaś dominację nad północnym Belize przejeło na dobre Lamanai. Nie wiadomo jak zachowało się Altun Ha’ na szachownicy Nizin Majów po przewrocie w Teotihuacan i upadku dynastii Cytadeli oraz czy brało w bezpośredni sposób udział w śmiertelnym starciu potęg Kaanul i Yax Mutul. Państwa Majów na południu Belize zdają się być jednak w jakiś sposób powiązane z Uxwitik’ (Copan).
I znów zachodnie Niziny
W 599 r. n.e. armia Kaanul z Dzibanche dokonała pierwszej inwazji na Lakamha’ (Palenque), stolicę królestwa B’aakal w dolnym biegu rzeki Usumacinta. B’aakal (Palenque) było powiązane politycznie i kulturowo z Teotihuacan i z wiernym mu do końca Uxwitik’ (Copan). Władcy dynastii Węża nie musieli już jednak oglądać się na nikogo, a z pewnością nigdy nie bawili się w sentymenty. W paradzie zwycięstwa Węży w zdobytym Lakamha’ (Palenque) wziął udział nie mniej pozbawiony sentymentów władca Pa’ Chan (Yaxchilan) – w 537 r. n.e. armia Węży (Kaanul) usiłowała wesprzeć K’in (Piedras Negras) przeciw Pa’ Chan (Yaxchilan), tracąc przy tym dowódcę. Kolejny cykl się zamknął…
Museo de Sitio Teotihuacan
Zwiedzając ruiny Teotihuacan, warto poświęcić trochę czasu na odwiedzenie lokalnego muzeum archeologicznego. Ci, którzy nie porwali się na przelot balonem ponad ruinami miasta, znajdą tutaj makietę, która pozwala uzmysłowić sobie jego ogrom. Jest tu też sporo interesujących artefaktów znalezionych w Teotihuacan w trakcie wykopalisk archeologicznych oraz dobrze zachowane reliefy.
Materiał powstał dzięki mecenatowi Agnieszki Staniak
UWAGA: Podstrona w rozbudowie. Zawiera jedynie szczątkowe informacje na temat największej z potęg Mezoameryki.
Wsparcie dla portalu Mezoameryka
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 180 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 
Bibliografia:
Budziszewski, Adam (2022) Analizy izotopów stałych informują o pochodzeniu ofiar z Teotihuacán. „Archeowieści”
Cowgill, George L. (2015) Ancient Teotihuacan: Early Urbanism in Central Mexico (Case Studies in Early Societies), Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139046817
Gómez-Chávez, Sergio; C. Solís, J. Gazzola, E. R. Chávez-Lomelí, M. A. Mondragón, M. Rodríguez-Ceja, M. A. Martínez-Carrillo (2017) AMS 14C Dating of Materials Recovered from the Tunnel under the
Temple of the Feathered Serpent in Teotihuacan, Mexico. „Radiocarbon” 59(2), pp. 545-557
Gunn, Joel (2024) The Impact of the Little Ice Age of 536 CE on Mesoamerica, Aztlander
Linné, Sigvald (2003) Archaeological Researches at Teotihuacan, Mexico, The University of Alabama Press
López Austin, Alfredo; Leonardo López Luján, Saburo Sugiyama (1991) The Temple of Quetzalcoatl at Teotihuacan: Its Possible Ideological Significance, „Ancient Mesoamerica” 2(1), s. 93-105
Martin, Simon (2023) Teotihuacan: Rome of the Ancient Americas, (prezentacja) Penn Museum
Price, Douglas T.; Michael W. Spence, Fred J. Longstaffe (2021) The Temple of Quetzalcoatl, Teotihuacan: New Data on the Origins of the Sacrificial Victims. „Ancient Mesoamerica” 32(2):215-230
Saint-Charles Zetina, Juan Carlos; Fiorella Fenoglio Limón (2021) Burning to Forget: Teotihuacan Ideology through Termination Rituals at El Rosario, Querétaro (in:) Claudia García-Des Lauriers, Tatsuya Murakami (red.) Teotihuacan and Early Classic Mesoamerica: Multiscalar Perspectives on Power, Identity, and Interregional Relations, University Press of Colorado
Sugiyama, Saburo; Leonardo López Luján (2007) Dedicatory burial/offering complexes at the Moon Pyramid: A preliminary report of 1998–2004 explorations. „Ancient Mesoamerica” 18(1):127-146. DOI:10.1017/S0956536107000065
Sugiyama, Saburo (1989) Burials Dedicated to the Old Temple of Quetzalcoatl at Teotihuacan, Mexico, „American Antiquity” 54(1). Cambridge University Press, s. 85-106
Taube, Karl A. (1992) The Temple of Quetzalcoatl and the Cult of Sacred War at Teotihuacan, „Anthropology and Aesthetics” 21, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology s. 53-
87
Trześniowski, Przemysław A. (2023) Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii i świętym krajobrazie Majów. „Mezoameryka” I. DOI: 10.13140/RG.2.2.35580.76165
Trześniowski, Przemek A. (2023) Tikál II: Entrada. „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2023) Tikál III: Nowe rozdanie. „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2023) Tikál IV: Hiatus: historia czasu upadku. „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2024) Teotihuacan: cienie zapomnianych przodków. Archeowyprawy
Trześniowski, Przemek A. (2024) Teotihuacan: z powrotem na Ziemię. Archeowyprawy
White, Christine D.; Michael W. Spence, Fred J. Longstaffe, Hillary Stuart-Williams, Kimberley R. Law (2002) Geographic Identities of the Sacrificial Victims from the Feathered Serpent Pyramid, Teotihuacan: Implications for the Nature of State Power. „Latin American Antiquity” 13(2), s. 217-236 doi:10.2307/971915
Notki prasowe:
Exploring the Tunnel Underneath the Feathered Serpent Temple at Teotihuacan, Mexico
Tajemniczy tunel pod Piramidą Quetzalcoatla w Teotihuacan
60 komentarzy