Mezoameryka, Majowie, Maya, archeologia, Peten, Gwatemala, Sa’al, Naranjo, Caracol, Tikal, Calakmul, stanowisko archeologiczne, stanowiska archeologiczne, ruiny Majów
Naranjo (Wakabnal) to stanowisko archeologiczne położone we wschodnim departamencie Peten w dzisiejszej Gwatemali, pomiędzy rzekami Holmul i Mopan. W okresie klasycznym była tutaj stolica państwa Sa’al – jednego z ważniejszych graczy na geopolitycznej scenie świata Majów, położonego w regionie Huk Tzuk. Region ten obejmował wschodnie Peten i północno-zachodnią część Belize, m.in. również położony 13 km na południowy-wschód ośrodek Kat Witz (Xunantunich). Państwo Sa’al znajdowało się przez większość tego czasu w strefie wpływów dynastii Węża (Kaanul).
Ruiny Naranjo (Wakabnal) odkrył w 1905 r. Teoberto Maler, który w 1908 r. odkopał u podnóża struktury B-18 słynne Schody Hieroglificzne z Naranjo. W 1910 r. badadnia archeologiczne kontynuowali w Naranjo Oliver Ricketson i Sylvanus Griswold Morley.
Historia Sa’al (Naranjo)
Władcy Sa’al, w miejsce standardowych ahau lub k’uhul ahau używali specyficznego tytułu sak chuwen. Przypomina to tytuł sak wahyis z Niecki Mirador-Calakmul, terenu zwanego prawdopodobnie przez Majów Chatahn. Lista władców Sa’al pretenduje do najdłuższych na Nizinach Majów. Gdybyśmy znali więcej niż fragmenty, byłaby znacznie dłuższa od list władców Yax Mutul (Tikal i Dos Pilas) i Kaanul (Dzibanche i Calakmul), dzięki wysokim numerom.
Pogruchotana stela 45 z Naranjo, odkryta w bandyckim wykopie u podnóża piramidy triadycznej C-9 w trakcie badań polowych w 2004 r. wymienia dwa imiona: Tzik’in Bahlam i Naatz Chan Ahk. C-9 to centralna piramida wschodniego akropolu triadycznego Naranjo. Z racji pewnego odseparowania architektonicznego od ceremonialnego centrum, było to najprawdopodobniej najświętsze sanktuarium Sa’al. Z uwagi na jaskinię, odkrytą w czeluściach piramidy C-9, było to niewątpliwie jądro założenia, pierwotna axis mundi, na orbicie której założono środkowopreklasyczne miasto.
XXXII. Tzik’in Bahlam
Z inskrypcji z Yax Mutul (Tikal) wiemy, że Tzik’in Bahlam był ojcem matki Chak Tok Ich’aaka II z teotihuacańskiej dynastii 13-te’ w Yax Mutul (Tikal). Córka Tzik’in Bahlama[1] została żoną ojca Chak Tok Ich’aaka II – K’an Chitama – władcy Yax Mutul, za którego panowania doszło do ważnej zmiany kulturowej w Tikal (przejście fazowe Manik IIIa-IIIb), na skutek zerwania więzów z Teotihuacan [vide: Tikal III: Od entrady po hiatus. Nowe rozdanie w Teotihuacan]. Tytułu sak chuwen używał również syn Chak Tok Ichaaka II – Wak Chan K’awiil (stela 17 z Tikal i K8763).
Wczesne związki Naranjo z Tikal i być może z Yaxha’
[1] Inskrypcja na kadzielnicy w Museum für Völkerkunde in Berlin nadaje Chak Tok Ich’aakowi tytuł umam sak chuwen – wnuka władcy Sa’al. Na stelach 3 i 7 z Tikal również pojawia się kombinacja glifów u-MAM (wnuk), a dalej Tzik’in Bahlam. Stela 7 z Tikal wspomina ceremonię k’altun odprawioną przez wnuka Tzik’in Bahlama, zaś stela 3 nazywa Chak Tok Ich’aaka II wnukiem K’in Tahn Bolay Tzik’in Bahlam sak chuwen. Imię Tzik’in Bahlam pojawia się też na steli 7 z Yaxha’ z tamtejszym toponimem (Tokovine & Fialko 2007:10-12).
XXXIII. Naatz Chan Ahk
Skupmy się teraz na drugim władcy. Naatz Chan Ahk był sponsorem steli 45. Choć wśród zachowanych fragmentów nie udało się zrekonstruować dat, Martin i Grube (2008:71) przypisują mu na 'być może’ stelę 41, wyświęconą na k’altun 9.2.0.0.0 (15 V 475 n.e.). Tokovinine, Estrada-Belli i Fialko (2024) mają pewność, że konsekrował na zakończenie tego samego k’atunu stelę 9. Stela 15, konsekrowana przez jego niezidentyfikowanego syna tytułuje go XXXII lub XXXIII władcą Sa’al. Zniszczenie i pogrzebanie steli 45 sugeruje zmianę dynastii…
XXXIV. Tajal Chaak
Tajal Chaak znany jest jedynie z pięknie zdobionego, pochodzącego z VI w. n.e. talerza. Nie zawiera on wprawdzie jego numeru dynastycznego jednak, ze względu na to, że dobrze znamy władcę z numerem XXXV, Tajal Chaak mógł być jedynie synem Naatz Chak Ahka, który konsekrował stelę 15 (wtedy Naatz Chak Ahk nosiłby numer XXXIII) albo kolejnym władcą Sa’al (wtedy Naatz Chak Ahk nosiłby numer XXXII, zaś nieznany sponsor steli 15 z Naranjo XXXIII). W obu wypadkach Tajak Chaak zginął najprawdopodobniej w 546 r. n.e. od ukąszenia Węża…
XXXV. Ajnuumsaaj Chan K’inich [546-615? n.>
Ajnuumsaaj Chan K’inich to pierwszy władca Sa’al (Naranjo), który wstąpił na tron pod auspicjami Węża (Kaanul). W chwili koronacji nie mógł mieć więcej niż 12 lat. Koronował go Tuun K’ab Hix z Dzibanche w 546 r. n.e. Inwestytura w Naranjo, odległym 175 km na południe od wczesnoklasycznego gniazda Węży w Dzibanche (południowe Quintana Roo, Meksyk) była kolejnym etapem ekspansji Kaanul na szlaku wschodnim [w 520 r. n.e. Tuun K’ab Hix zainstalował córkę na tronie Sak Nikte’ (La Corona) na szlaku zachodnim]. Około 530 r. n.e. jego armia zrujnowała Rio Azul. Po drodze przeszła przez Kohunlich, którego preklasyczna część – Yaxna’ pozostała na zawsze opuszczona.
Inwazja Tuun K’ab Hixa
Zajęcie Sa’al (Naranjo) również nie należało do inkluzywnych. Archeolodzy rozpoznali w Naranjo i w pobliskim Holmul ślady desakracji monumentów pochodzących ze starszego okresu. Skruszono wspominaną stelę 45 z imieniem skoligaconego z teotihuacańską dynastią w Yax Mutul (Tikal) Naatz Chak Ahka, a następnie pogrzebano jej szczątki pod schodami nowej fazy akropolu triadycznego C-9-sub3 (w bandyckim wykopie u podnóża piramidy znaleziono aż 54 pomalowane cynobrem fragmenty). W pobliżu położonego 13 km na północ od Holmul stanowiska Witzna’ znaleziono pochodzącą z tamtych czasów warstwę popiołu w osadach jeziornych (Wahl et al. 2019). Węże weszli na ostro…
Nowa dynastia w Sa’al?
W dniu 9.6.0.0.0 (22 III 554 n.e.) Ajnuumsaaj Chan K’inich konsekrował na akropolu stelę 48. Prócz tytułu sak chuwen nadaje mu ona również miano bolon tz’akbuul ahau, co zdaniem Davida Stuarta (2015:125) miałoby czynić z niego protoplastę nowej dynastii Sa’al. Wak Chan K’awiil – ostatni władca z 13-te – teotihuacańskiej dynastii Yax Mutul (Tikal) mienił się też tytułem Sa’al ahau (Martin 2005:7-8), zapewne na podstawie pochodzenia od Naatz Chan Ahka, w obliczu przejścia Sa’al (Naranjo) do strefy wpływów Kaanul.
Ołtarz 1 z Naranjo (Wakabnal), konsekrowany wraz ze stelą 38 w 593 r. n.e. wspomina rodziców Ajnuumsaaja. Martin i Grube (2008:72) zwracają uwagę, że przy imieniu ojca brak jest jakichkolwiek królewskich tytułów. Tokovinine, Estrada-Belli i Fialko (2024) dla odmiany twierdzą, że Ajnuumsaaj był synem władcy Sa’al, tylko nie wychowywał się w Naranjo [stela 48 . Polichromowane naczynie z grupy Saxche Orange odkryte w ruinach Holmul sugeruje, że mógł urodzić się w Tuun Kab.
Władcy dawnego Sa’al (Naranjo) opatrywani są zwykle toponimami Sa’ak i Huk Tzuk – miasta i państwa (z samym centrum miasta bywa kojarzony również toponim Maxam, natomiast z ludźmi stamtąd etnonim Wak Kabnal). Tak jest również w serii inskrypcji z Uxwitza’ (Caracol) wychwalających militarne zwycięstwa nad nimi. Oprócz jednej – ze struktury B-16, gdzie władcy Sa’al określeni są w zamian jako „ci z Tuun Kab”. Zdaniem Tokovinine’a et alia może odnosić się to do proweniencji Ajnumsaaj Chan K’inicha, spadającej również na jego potomków.
Jedyne inne znane wystąpienie tego toponimu pochodzi z późnoklasycznego fragmentu ceramiki z grupy Zacatel Cream, znalezionego w La Sufricaya, o tej porze historii będącego już jedną z dzielnic Holmul (Tokovinine & Canan 2019:95-97).
Wsteczna propaganda historyczna, czyli praca nad życiorysem…
Na steli 48 z Naranjo, konsekrowanej 9.6.0.0.0 (22 III 554 n.e.), Ajnumsaaj Chan K’inich odwołuje się do ceremonii zakończenia cyklu, jaką jego ojciec ? Chan Ahk odprawił k’atuun wcześniej, w roku jego narodzin 9.5.0.0.0 (534 n.e.). ? Chan Ahk nosi tutaj obco brzmiący tytuł Sa’al ahau nie sak chuwen. Jest to pierwsze znane wystąpienie tego tytułu w Naranjo. Martin i Grube (2008:72) zwracają uwagę, że na młodszym o k’atun ołtarzu 1, towarzyszącym steli 38 z Naranjo, ojciec Ajnumsaaja nie nosi żadnego królewskiego tytułu. Gdyby rzeczywiście był on poprzednim władcą Sa’al, musiałby mieć na imię Tajal Chaak nie ? Chan Ahk…
Stela 38 i ołtarz 1 wyświęcone dla uczczenia k’altunu 9.8.0.0.0 (24 VIII 593 n.e.) przywołują niegdysiejszą dewastację Kok Ka’ w najwyraźniej 544 r. n.e., gdzie „rozrzucano głowy i popłynęło morze krwi”. Ajnumsaaj Chan K’inich mieni się tutaj tytułami sak chuwen, Sa’al ahau, bolon tz’akabuul ahau i Wak Kab Nal winik (pierwsze znane wystąpienie tego tytułu w Naranjo) władca trzech k’atunów (ktoś kto dożył wieku co najmniej 60 lat) i oddzielnie władca, który odprawił trzy ceremonie k’altun (na zakończenie k’atunu). Nadto utożsamia się z Hun Ahau – jednym z Bohaterskich Bliźniaków.
Apoteoza Węży (Kaanul)
Jako Hun Ahau – Bohaterski Bliźniak, w stroju do gry w piłkę (pitz) Ajnumsaaj Chan K’inich jest też przedstawiony na steli 47 z Naranjo. Stela 25 upamiętnia 70 lat jego panowania w 615 r. n.e. (miał wtedy zatem niesamowity jak na tamte czasy wiek 72 lat). Przywołuje też Tuun K’ab Hixa, boskiego władcę Kaanul (Dzibanche), pod którego nadzorem włożył królewską koronę. Przypomnijmy, że był to władca Węży, którego nie ma na słynnej liście z pucharów dynastycznych Kaanul…
Z perspektywy spojrzenia na dynastię Węża (Kaanul) najciekawsza jest jednak nadal stela 47. Wymienia ona czterech kolejnych boskich władców Węży: Tuun K’ab Hixa, Aj Saakila (to K’ahk’ Ti’ Ch’ich’), Jom Uhut Chana i Ukay Kaana – z którymi Ajnumsaaj grywał w piłkę – chan tz’akbu [ul] k’uh[ul] kaan[u’l] ajaw[taak]. Na liście brakuje Yax Yopaata – władcy znanego z kilku inskrypcji w Dzibanche, Yo’kop i Coba, który panował między Jom Uhut Chanem a Uk’ay Kaanem. Być może ten nie grał w piłkę, a przynajmniej nie z Ajnumsaajem?
[Akapit dotyczy Kaanul i problemu dopasowywania listy z pucharów dynastycznych do koncepcji Dzibanche 2.1]. Gdybyśmy chcieli dopasować listę patronów Ajnumsaaja do sekwencji z pucharów dynastycznych, na jego steli 47 brakowałoby Tajoom Uk’ab K’ahk’a (w rzeczywistości władca o takim imieniu panował dopiero jako drugi po Uk’ay Kaanie, choć w sekwencji z pucharów widnieje przed K’ahk Ti’ Ch’ich’em) i Yuknoom Ti’ Chana (w rzeczywistości władca o takim imieniu panował jako pierwszy po Uk’ay Kaanie, który występuje jako ostatni na liście, choć z pucharów w sekwencji widnieje przed nim). Nadmiarowo, na liście z pucharów jest za to nieobecny Tuun K’ab Hix.
Znamienne, że Ajnumsaaj Chan K’inich nie używał tytułu k’uhul ajaw – boskiego władcy Sa’al, a jedynie ajaw…
XXXVI. K’ujax i wojna z Caracol
O historycznym niepowodzeniu następcy Ajnuumsaaja najdobitniej świadczy, że dopiero niedawno natrafiono na ledwie część jego imienia. Nadal nie rozumiemy, co mogło stać się przyczyną wojny, która zaczęła się między Sa’al (Naranjo) a Uxwitza’ (Caracol) w Górach Maya. Położone kilkadziesiąt kilometrów od siebie potęgi byłyby naturalnymi konkurentami o wpływy z handlu między wybrzeżem Morza Karaibskiego a wnętrzem kontynentu. Jednak obie znajdowały się w strefie wpływów dynastii Węża (Kaanul) Boski władca Kaanul i cesarz wschodu – Tajoom Uk’ab’ K’ahk’, po którego śmierci doszło do rozłamu dynastii zmarł dopiero w 630 r. n.e.
Wiemy, że w maju i sierpniu 626 r. n.e. dwukrotnie zebrał łomot od Tutum Yohl K’inich Tz’uutz’a II (K’ana II) – władcy Uxwitza’ (Caracol). Pierwszy atak nastąpił 9.9.13.4.4 9 K’an 2 Sek (28 V 626 n.e.). K’anowi II w wojnie przeciw Sa’al (Naranjo) pomagał niejaki Yuknoom „Łeb” – pomniejszy władca Węży – Kaanul ahau, prowadzący armie z Chiiknahb’ w Uxte’tuun (Calakmul).
Na zakończenie kampanii w grudniu 631 r. n.e. władca Węży, który w kilka lat później przyjął imię Yuknoom Ch’een II złożył K’ujuxa w ofierze. W 642 r. n.e., aby upamiętnić to wszystko, Tutum Yohl K’inich Tz’uutz’ II (K’an II) konsekrował schody hieroglificzne z Caracol, które stały się potem sławne pod zupełnie innym imieniem… [vide: Królestwo Węża (Kaanul) II: Wąż zabija Węża – Schody Hieroglificzne z Naranjo i Caracol].
Nie wiemy czy spór między Sa’al a Uxwitza’, w formie zimnej wojny lub konfliktu kinetycznego, toczył się aż po rok 680 n.e., czy też rozpalił się w tym czasie na nowo. W trakcie zmagań zapieczętowano sanktuarium – jaskinię Chechem Ha’ (Cayo, Belize), która znajduje się mniej więcej w połowie drogi między Naranjo a Caracol.
XXXVII. K’ahk’ Xiiw Chan Chaak
K’ahk’ Xiiw Chan Chaak (Chaahk, Który Przeraża Ogniem z Niebios) był pierwszym władcą Sa’al (Naranjo), który użył pełnego boskiego tytułu k’uhul Sa’al ahau. Uczynił to już dopiero w II połowie VII stulecia n.e., gdy najwyraźniej władza Yuknoom Ch’eena II Wielkiego słabła, lub władca władców rozstał się już z życiem. W 680 r. n.e. K’ahk’ Xiiw Chan Chaak z powodzeniem zaatakował stolicę Uxwitza’ (Caracol) w Górach Maya.
W militarnej kampanii przeciw Uxwitza’ (Caracol) K’ahk’ Xiiw Chan Chaaka wspomagały armie sąsiedzkich miast-państw Ucanal i Kat Witz (Xunantunich). We wszystkich trzech ośrodkach znaleziono później fragmenty słynnych hieroglificznych schodów, które, odkryte w 1905 r. przez Malera, były przez lata zwane schodami hieroglificznymi z Naranjo…
Wspomniane schody pochodziły oczywiście z Caracol i opowiadały m.in. historię zwycięskiej kampanii Uxwitza’ przeciwko Sa’al (Naranjo), w wyniku której stracił życie wymazany z monumentów K’ujax. Opisywały również wojnę domową dynastii Węży (Kaanul) i dojście do władzy Yuknoom Ch’eena II – boskiego władcy Uxte’tuun i władcy władców K’aanul, którego historia nazywa dzisiaj wielkim [vide: Królestwo Węża (Kaanul) II: Wąż zabija Węża – Schody Hieroglificzne z Naranjo i Caracol].
Atak Sa’al (Naranjo) na Uxwitza’ (Caracol) w 680 r. n.e. musiał nie spodobać się Yuknoom Ch’eenowi II…
Ix Wak Chan Jalam Ahau Lem? [682-741]
Dnia 9.12.10.5.12 (30 VIII 682 r. n.e. zgodnie z korelacją 584285) do Wakabnal (Naranjo), stolicy państwa Sa’al przybyła Ix Wak Chan Jalam Lem?, by założyć nową dynastię. Oznacza to, że z poprzedniej nie został w Naranjo NIKT. Pani Szóstego Nieba była córką Bajlaj Chan K’awiila – boskiego władcy Dos Pilas. Oboje pochodzili z cesarskiej linii krwi Yax Mutul.
Jako pierworodny syn K’inich Muwaan Jola II – XXIV władcy Yax Mutul (Tikal), Bajlaj Chan K’awiil miał większe prawo do tronu niż jego brat Nuun Ujol Chaak, niestety, w momencie śmierci ojca nie był w Tikal obecny. Prowadząc wojnę o sukcesję, być może nawet włożył królewską koronę po pokonaniu brata w 679 r. n.e., lecz na krótko. Jasaw Chan K’awiil, syn Nuun Ujol Chaaka wstąpił na tron w 683 r. n.e., w chwili gdy jego wuj towarzyszył Yuknoomowi Wielkiemu w Chiiknahb’ (Calakmul).
Pani Szóstego Nieba – Ix Wak Chan Jalam Lem? do końca życia używała tytułu Ix Yax Mutul kaloomte’ – cesarzowej… Tikal. Jej przybycie do Wakabnal (Naranjo) upamiętniają aż cztery monumenty: stele 18, 24, 29 i 31, wzniesione jednak dopiero w 702 roku. W pięć lat po przybyciu do Wakabnal (Naranjo), dnia 9.12.15.13.7 9 Manik’ 0 K’ayab’ (6 I 688 n.e.) powiła syna – K’ahk’ Tiliw Chan Chaaka. Ich relację potwierdzają stele 5 (y-al – syn matki) i 46 (u-juntahn – ukochany przez matkę). Data narodzin K’ahk’ Tiliiw Chan Chaaka została zapisana na stelach 22, 24 i 29 (Helmke & Savchenko 2025). Nie wiadomo z całą pewnością kto był ojcem…
XXXVIII. K’ahk’ Tiliw Chan Chaak [693 n.e. – ?)
Zagadka ojca
K’ahk’ Tiliiw Chan Chaak jest tym władcą Sa’al (Naranjo), o którym wiemy najwięcej. Poza takim szczegółem jak imię jego ojca. Zdaniem badaczy oznacza to, iż nie mógł on pochodzić z królewskiej dynastii Ajnuumsaaj Chan K’inicha. Czy to możliwe jednak, by jego ojciec należał do tak niskiego rodu Sa’al, by nie warto było o nim wspominać? Rzadko, bo rzadko, ale swego niekrólewskiego ojca wspomina jednak nawet Pakal Wielki, dziedziczący przecież wszystko nieprawomyślnie po matce…
Simon Martin et alia (2017) wnioskują na podstawie inskrypcji ze steli 46, że był nim K’ahk’ Ukalaaw Chan Chaak, członek dworu, albo dalszej rodziny 37 władcy. Stela 46, pochodzi jednak dopiero z 726 r. n.e. K’ahk’ Tiliiw Chan Chaak był wtedy władcą Sa’al od 33 lat (Helmke & Savchenko 2025). Gdyby tak jego ojcem był Yuknoom Yicha’ak K’ahk’ z cesarskiej dynastii Kaanul, 726 r. n.e. nie byłby już raczej dobrą porą, aby się chwalić takim pochodzeniem.
Wspólne panowanie
K’ahk’ Tiliiw Chan Chaak wstąpił na tron w wieku pięciu lat, 9.13.1.3.19 5 K’awak 2 Yaxk’in (31 V 693 n.e.) pod patronatem Yuknoom Yich’aak K’ahk’a z dynasti Węża (Kaanul). Wspominają o tym stele stele 1 i 22 z Naranjo. Choć został 38 władcą Sa’al, jego matka sprawowała prawdopodobnie rzeczywistą władzę aż do swej śmierci 9.15.9.11.5 11 Chikchan 8 Pop (15 II 741 n.e.) lub dzień później. Data ta pochodzi z jej rodzinnego Dos Pilas (Martin i Grube 2008:77).
Pierwsze zachowane monumenty z okresu ich wspólnego panowania konsekrowano dopiero na zakończenie lajuntunu 9.13.10.0.0 (26 I 702 r. n.e.). To k’atun (20 lat) od przybycia Ix Wak Chan Jalam Lem? do Naranjo i 9 lat po intronizacji jej syna. Brak starszych monumentów celebrujących przybycie Pani Szóstego Nieba, zakończenia k’atunu 9.13.0.0.0 (18 III 692 n.e.) i koronacji K’ahk’ Tiliiw Chan Chaaka jest co najmniej zastanawiajacy (Helmke & Savchenko 2025). Wysyp monumentów na lajuntun 9.13.10.0.0 miał miejsce również w Calakmul, gdzie Yuknoom Took K’awiil robił co mógł by zalegitymizować swą władzę po śmierci Yuknoom Yicha’ak K’ahka’.
Kotwica przed początek czasów
Panel 1 z Naranjo jest najmocniejszym świadectwem starań o legitymizację władztwa Ix Wak Chan Jalam Lem? i K’ahk’ Tiliiw Chan Chaaka. Odnoszą się w nim do mitycznego protoplasty wszystkich władców Sa’al o imieniu Ik’ Miihn, nazywanego Bestią o Kwadratowym Nosie. Porównują się również do Ajnuumsaaj Chan K’inich i… jego matki, pani Jatz’ Chan, od której otrzymał władzę (Helmke & Savchenko 2025). Poza bezdyskusyjnym faktem, że tak Ajnuumsaaj Chan K’inich, jak Ix Wak Chan Jalam Lem? i K’ahk’ Tiliiw Chan Chaak byli wiernymi poplecznikami dynastii Węża (Kaanul), potrwierdzałoby to pochodzenie Ajnuumsaaja z jakiejś bocznej linii Sa’al.
Wojownicza cesarzowa Yax Mutul w Naranjo
Ix Wak Chan Jalam Lem? zmieniła sposób prowadzenia wojen przez Majów. Być może wojna totalna, wypalanie do gołej ziemi, rujnowanie pokonanych ośrodków tak, że nie pozostawał kamień na kamieniu nie była jej inwencją. Za jej sprawą stało się to jednak powszechnie stosowaną praktyką. Pobiła wiele miast, których nazwy wyodrębniono pośród znalezionych w Naranjo inskrypcji. Po wielu z nich nie ma jednak śladu w terenie. Christophe Helmke i Ivan Savchenko (2025) uważają, że rzeczywistą władzę nad Sa’al uzyskała dopiero po intronizacji syna. Istotnie, czekała cztery lata, by pokazać szpony…
Wschodnie Peten w ogniu
Stela 22 z Naranjo wymienia miasta pokonane przez Ix Wak Chan Jalam Lem? w imieniu syna: K’inichil K’ab 9.13.1.4.19 (20 VI 693), Tuubal 9.13.1.9.5 (14 IX 693), Bital 9.13.1.13.14 (12 XII 693), Yax Mutul (Tikal) 9.13.2.16.10 (1 II 695), Komkom 9.13.4.1.13 (30 III 696), „Uszata Czaszka” – nieodczytane 9.13.5.4.13 (24 V 697), K’inichil Kab 9.13.6.4.17 (23 V 698), Ucanal 9.13.6.10.4 (7 IX 698). Wszystkie daty n.e. i zgodnie z korelacją 584285. Znamienne, że to wszystko zaczęło sie tuż po jego inwestyturze 31 V 693 n.e.
Kiedy dorósł K’ahk’ Tiliiw Chan Chaak, poszedł w ślady matki, prowadząc swoje własne wojenne kampanie. Jego militarne sukcesy rejestrują kolejne monumenty. Pojmał władcę Yootz 9.13.14.4.2 (28 III 706) – stela 21. Spalił Yaxha 9.13.18.4.18 (23 III 710) i pojmał tamtejszego władcę – stela 23. Spalił Sakha’ 9.14.2.15.7 (27 IX 714) – stela 30 i inne miasto z nieodczytaną nazwą 9.14.4.7.5 (7 IV 716) – oraz stela 28. Wszystkie daty n.e. i zgodnie z korelacją 584285.
K’ahk’ Tiliiw Chan Chaak poślubił panią Unen Bahlam z pobitego przez matkę Tuubal. Koronował władców Ucanal i Yootz. Nie wiadomo czy żył tak długo jak matka…
Naranjo i zmiana układu sił na Niznach Majów
Po wielkiej klęsce dynastii Węża (Kaanul) w 695 r. n.e., w bitwie, w której z pewnością brały też udział wojska Sa’al (Naranjo), stronnictwo Kaanul nie rozpadło się tak od razu. Wiadomo, że jeden z arystokratów bądź wyższych dowódców wojskowych dostał się wtedy do niewoli. Było to wielkie zwycięstwo Jasaw Chan K’awiila, boskiego władcy Yax Mutul (Tikal) nad Yuknoom Yich’aak K’ahkiem z Chiiknahb’ w Uxte’tuun (Calakmul), sam Yich’aak K’ahk jednak przeżył bitwę, zastąpiony dopiero dwa lata później przez Yuknoom Ti’ K’awiila, syna lub raczej młodzego brata, który mógł wykorzystać osłabioną pozycję ojca.
Syn Jasaw Chan K’awiila – Yikin Chan K’awiil kontynuował dzieło ojca. W lipcu 743 r. n.e. zaatakował państwo Waka’ (El Peru). Przejął tamtejsze bóstwo patronackie, które już kolejnego dnia przyniesiono tryumfalnie do Tikal. W Waka’ (El Peru) zaczął się hiatus, który potrwał 47 lat. Zachodni kieł Węża (Kaanul) został wyrwany na stałe. 191 dni później, w lutym 744 n.e. Yikin Chan K’awiil ruszył z armią na wschód…
XXXIX. Yax Mayuy Chan Chaak [741? – 744 n.e.]
Yax Mayuy Chan Chaak to prawdopodobnie bezpośredni następca K’ahk’ Tiliw Chan Chaaka. Nie wiadomo jednak w jaki sposób był z nim spokrewniony, bo… wszystkie monumenty z tego okresu w Naranjo zostały zniszczone. Prawdopodobnie wstąpił na tron nie po śmierci K’ahk’ Tiliw Chan Chaaka, a dopiero po śmierci jego matki, pani Ix Wak Chaan Jalam Lem? w 741 r. n.e. Imię Yax Mayuy Chan Chaaka na monumentach w Naranjo pojawia się często w wersji skróconej Yax Mayuy, co stanowiło jego imię przedkoronacyjne. Był ważną postacią na dworze królewskim Sa’al od co najmniej 699 r. n.e.
Stela 28 konsekrowana 24 X 719 r. n.e. wymienia go w tekście: Yax Mayuy nah sa'(uul) ~sa'(il) winaakhaab y-ajawte’ K’ahk’ Tiliiw Chan Chaahk k’uhul Sa'(uul) ~Sa'(il) Ajaw – Yax Mayuy, pierwszy/wielki Sa’al, który służył przez k’atun jako namiestnik wojsk K’ahk’ Tiliiw Chan Chaahka, boskiego władcy Sa’al. Stelę wzniesiono na zakończenie okresu kalendarzorzego 9.14.8.0.0 13 Ahau (yaxtzipih?). Na steli 18 z Naranjo zarówno K’ahk’ Tiliiw, jak i Yax Mayuy są określani jako ch’oktaak – „junacy, młodzi władcy”. Ponieważ żadna z inskrypcji nie określa jego pokrewieństwa z K’ahk’ Tiliiw Chan Chaakiem, Helkme i Savchenko (2025) wysnuwają na tej podstawie przypuszczenie, że Yax Mayuy był jego młodszym bratem.
Drewniane nadproże 2 z piramidy Templo IV w Tikal opisuje w lutym 744 n.e. pokonanie Wak Kabnal (Szósta Ziemia?), które Fialko i Tokovinine (2007:3) uważają za etnonim Sa’al, zaś Martin i Grube (2008:78) oraz Helmke i Savchenko (2025) za toponim Naranjo, stolicy państwa Sa’al. W wyniku kampanii przejęto tron oraz patronackie bóstwo Yax Mayuy Chan Chaaka. Stela 5 z Tikal, konsekrowana 128 dni po bitwie, prezentuje sak chuwen Sa’al ze związanymi rękoma, jako jeńca Yik’in Chan K’awiila, boskiego władcy Yax Mutul (Tikal). Prawdopodobnie złożono go w ofierze 9.15.12.11.13 7 Ben 0 Pop (8 II 744 n.e.). W Sa’al nastał okres, nazywany drugim hiatusem.
XL. K’ahk’ Yipiiy Chan Chaak [746 n.e. – ?)
K’ahk’ Yipiiy Chan Chaak wstąpił na tron Sa’al (Naranjo) dopiero w dwa lata później: 9.15.15.3.16 7 Kib 14 Yax (19 VIII 746 n.e.). Wiemy to z nienajlepiej zachowanej steli 20, którą ustawiono we wschodniej części ceremonialnego centrum Naranjo. Kolejna stela w państwie Sa’al mogła pojawić się dopiero 34 lata później. Wiadomo jednak, że w 748 r. n.e. Yax Mutul (Tikal) wzięło kolejnego znacznego jeńca z okolic Parku Triangulo (Naranjo, Yaxha’, Nakum). Istnieje zatem prawdopodobieństwo, że monumenty były wtedy niszczone przez zdobywców.
Niewiele zatem wiadomo o K’ahk’ Yipiiy Chan Chaaku. Nieznane jest również jego pochodzenie. Na podstawie inskrypcji ze steli 46 i uszkodzonego fragmentu inskrypcji ze steli 20 Helmke i Savchenko (2025) uważają, że jego imię przedkoronacyjne brzmiało Yax Bajlaj Chan Chaahk i był on jednym z trzech młodzieńców wymienonym wraz z K’ahk’ Tiliw Chan Chaakiem i Yax Mayuy Chan Chaakiem. Mógłby zatem być najmłodszym z trójki braci, synów Pani Szóstego Nieba.
Podobnie jak w przypadku poprzednika – Yax Mayuy Chan Chaaka, panowanie K’ahk’ Yipiiy Chan Chaaka należało do krótkich. Już w listopadzie 755 n.e. został zastąpiony przez K’ahk’ Ukalaw Chan Chaaka, z pewnością syna K’ahk’ Tiliw Chan Chaaka i wnuka pani Ix Wak Chaan Jalam Lem?.
XLI. K’ahk’ Kalo’m? Chan Chaak [755 – 780>
Zgodnie z proklamacją na steli 13 z Naranjo, K’ahk’ Kalo’m? Chan Chaak to syn K’ahk’ Tiliw Chan Chaaka i pani Unen Bahlam. Istnieje, więc szansa, że i dwaj jego poprzednicy również nimi byli. Wstąpił na tron 9.16.4.10.18 9 Etz’nab 11 Muwan (22 XI 755 n.e.). Swoją koronację upamiętnił jednak dopiero 16 lat później, na jednej z pięciu lub sześciu stel, które wzniósł na zakończenie k’atunu 9.17.0.0.0 13 Ajaw 18 K’umk’u (24 I 771 n.e.). Być może to znowu jedyne, które się zachowały.
Z inskrypcji zachowanych wiadomo, że K’ahk’ Kalo’m? Chan Chaak, wnuk wojowniczej Ix Wak Chan Jalam Lem?, spalił kilka miast, w tym znów pechowe Bital (775 n.e.). Z królewną poślubioną z Yaxha’ dochował się dwóch synów: Bat? K’awiila i Itzamnaj K’awiila, , którzy rządzili po nim kolejno w ramach sukcesji agnastycznej.
XLII. Bat? K’awiil?
Znany jest tylko z inskrypcji odkrytej w Holmul. Bat? K’awiil? (odczyt imienia niepewny) nosi tam pełny królewski tytuł władcy Sa’al (Martin i Grube 2008:81).
XLIII. Itzamnaaj K’awiil [784 – 810 n.e.>
Itzamnaaj K’awiil, syn K’ahk’ Ukalaw Chan Chaaka i prawnuk pani Ix Wak Jalam Chan, wstąpił na tron w wieku 13 lat dnia 9.17.13.4.3 5 Ak’bal 11 Pop (8 II 784 n.e.). Wzniósł sześć stel. Stela 12 wspomina jego atak w lutym 799 n.e. przeciwko trzem ośrodkom satelitarnym Yaxha’, a następnie ataki na miasto w lipcu i wrześniu tego samego roku. Królewskie pochodzenie jego matki z Yaxha’ nie miało tu najwyraźniej znaczenia. Stela 35 z Naranjo opisuje ostatnią bitwę, pojmanie i stracenie boskich patronów K’inich Lakamtuuna, boskiego władcy Yaxha przenosząc całą scenerię na plan boskich patronów.
Sam K’inich Lakamtuun zbiegł, zaś wojenne ognie w Huk Tzuk płonęły tu i tam jeszcze dosyć długo. Historię tej militarnej kampanii opisuje znacznie bardziej szczegółowo słynna Waza Komkom – jedno z najwspanialszych dzieł epigrafiki Majów [vide: Skarby epigrafiki: Waza Komkom].
XLIV. Waxaklajuun Ubaah K’awiil [814 – ?)
Ostatni znany władca Sa’al (Naranjo) wstąpił na tron dnia 9.19.4.1.1 1 Imix 19 Mol (28 VI 814 n.e.). Identyczne imię Waxaklajuun Ubaah K’awiil nosił 13 władca Uxwitik’ (Copan), który rządził tam w latach 695-738 n.e., stracony przez wasala z Quirigua, K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata. W Naranjo pozostała po nim stela, z której wynika, że Sa’al na przełomie epok późno- i schyłkowoklasycznej płynęło jeszcze na fali. Stela 32, konsekrowana w 820 r. n.e. informuje o trybutach, określanych jako pióra kwezali i skóry jaguarów, przyjmowanych przy dwóch różnych okazjach około 815 r. n.e.
Schyłkowoklasyczna w stylu stela 9, z nieczytelnymi datami, jest ostatnim znanym monumentem z Naranjo. Jak wszystkie klasyczne ośrodki na Nizinach Majów miasto wkrótce zgasło.
Stanowisko archeoloigiczne Naranjo
Stanowisko archeoloigiczne Naranjo leży we wschodnim Peten, w Parku Triangulo, na północny zachód od przejścia granicznego z Belize w Melchor de Mencos. Położone pomiędzy Bajo La Pita i dopływami rzeki Holmul Naranjo ma co najmniej 8 km2 (przed LiDARem). W ceremonialnym centrum Naranjo, na powierzchni kilometra kwadratowego zidentyfikowano 112 struktur zgrupowanych w sześciu kompleksach triadycznych, grupę E, dwa boiska do pok-ta-pok (pitz) i dwa pałace. Ian Graham i Eric von Euw zadokumentowali tutaj w latach 1975-1980 45 monumentów.
Z Naranjo hurtowo rabowano stele w latach 1960. i 1970. W latach 1997-2001 saqueadores wykonali w Naranjo co najmniej 270 wykopów rabunkowych.
Akropol tiradyczny C-9 Naranjo –
Wak Ik’ …huunnal Pek Sa’aal
Akropol triadyczny z piramidami C-6, C-7 i C-9 jest zlokalizowany we wschodniej części centrum ceremonialnego Nakum. Jego centralna, wschodnia piramida C-9 ma 32 m wysokości i podstawę o bokach 55 x 79 m. U jej podnóża stała stela 32, nieco wyżej dwa rzędzy stel: 28, 29, 30, 31 i 25, 26, 27. Przed piramidą północną stały stele 21, 22, 23, zaś przed południową C-7 stela 24 (Fialko i Tokovinine 2007:3).
Bandyckie wykopy saqueadores odsłoniły cztery fazy konstukcyjne centralnej piramidy C-9, której najstarsza faza sięga epoki środkowopreklasycznej. Piramida ta miała wtedy formę platformy zbudowanej na szczycie naturalnego wzgórza z jaskinią (!) Pozostałe trzy fazy piramidy to epoka późnopreklasyczna, gdy budowla, wraz z sąsiadkami, przyjęła formę piramidy triadycznej z maszkaronami architektonicznymi na elewacji zachodniej, wczesnoklasyczna i późnoklasyczna (Fialko i Tokovinine 2007:3).
Inskrypcje z pogruchotanej steli 45 oraz trzech innych monumentów z akropolu triadycznego C-9 odnoszą się do miejsca zwanego Wak Ik’ …huunnal Pek Sa’aal. To tam wkroczyła pani Ix Wak Chaan Jalam Lem? w trzy dni po przybyciu do Sa’al (Naranjo), aby przejąć władzę nad państwem i założyć nową dynastię (stela 29 z Naranjo ustawiona u podnóża centralnej piramidy triadycznej C-9). Ponieważ nazwa ta nie pojawia się nigdzie indziej w Naranjo ani w całym korpusie hieroglificznym Majów, Vilma Fialko i Alexandre Tokovinine uważają, że mogła to być nazwa tego sanktuarium (2007:9).
Bibliografia:
Fialko, Vilma (2009) Archaeological Research and Rescue Project at Naranjo: Emerging Documentation in Naranjo’s, Palacio de la Realeza, Petén, Guatemala. FAMSI
Fialko, Vilma; Alexandre Tokovinine (2007) Stela 45 of Naranjo and the Early Classic Lords of Sa’aal. „The PARI Journal” 7(4):1-14.
Graham, Ian (1980) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 2, Part 3. Cambridge: Harvard University, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology.
Graham, Ian (1978) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 2, Part 2. Cambridge: Harvard University, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology.
Graham, Ian; Eric Von Euw (1975) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 2, Part 1. Cambridge: Harvard University, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology.
Helmke, Christophe (2017) The Heart and Stomach of a King’: A Study of the Regency of Lady Six Sky at Naranjo, Guatemala. „Contributions in New World Archaeology” 11: 83-130.
Helmke, Christophe; Ivan Savchenko (2025) El legado de la Señora Seis Cielo: Sucesiones dinásticas problemáticas en Naranjo en el siglo VIII d.C. „Estudios De Cultura Maya” 64:11-35.
Martin, Simon (2020) Ancient Maya Politics. A Political Anthropology of the Classic Period 150-900 CE. Cambridge: Cambridge University Press.
Martin, Simon (1996) Tikal’s ‘‘Star War’’ Against Naranjo, (in:) M. J. Macri & J. McHargue (eds.) Eight Palenque Round Table 1993. Pre-Columbian Art Research Institute, San Francisco, pp. 223-235.
Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames & Hudson, London.
Tokovinine, Alexandre; Francisco Estrada-Belli, Vilma Fialko (2024) The team for a new age: Naranjo and Holmul under Kaanu’l’s sway. „Ancient Mesoamerica” 35(3):784-805. DOI:10.1017/S0956536122000256
Tokovinine, Alexandre; Vilma Fialko, Fredy Ramírez Simon, Martin Sergei Vepretskii (2017) La estela 48 de Naranjo Sa’aal, Petén: contexto, hallazgo y texto jeroglífico. (in:) Bárbara Arroyo, Luis Méndez Salinas, Gloria Ajú Alvarez (eds.) XXXI Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala. Museo Nacional de Arqueología y Etnología, s. 867-876.
Trześniowski, P.A. (2024) Skarby epigrafiki: Waza Komkom, „Archeowieści”.
15 komentarzy