Mezoameryka, Popol Vuh, kultura, religia, mit kreacyjny Majów
Rękopis z Chichicastenango
Popol Vuh – Księga Rady Narodu K’iche (Quiche) odkryta została około 1701 r. n.e. przez Francisco Ximeneza (1666-1730), dominikanina stacjonującego w Chichicastenango w Gwatemali. Był to majański kodeks, spisany w latach 1554-1558 n.e. w Q’umarkaj (Utatlan), ówczesnej stolicy K’iche’ i bazujący na wcześniejszych wersjach. Ximenez przepisał księgę łacińskim alfabetem w języku K’iche’ – qatzijob’al, a następnie przetłumaczył ją na hiszpański. Po śmierci mnicha jego zapiski przeszły na własność zakonu dominikanów, a po uzyskaniu przez Gwatemalę niepodległości i zamknięciu klasztorów w 1830 r. znalazły się w bibliotece Uniwersytetu San Carlos. W 1854 r. Popol Vuh Ximeneza odkrył tam Karl von Scherzer, a wkrótce po nim duchowny Etienne Brasseur de Bourbourg, który wykradł rękopis.
Odkrywany po trzykroć
Karl Ritter von Scherzer (1821-1903) – austriacki podróżnik, który odziedziczył fortunę i dzięki temu mógł pozwolić sobie na spełnianie marzeń, opublikował hiszpańskojęzyczną wersję Popol Vuh pod tytułem Las Historias del origen de los Indios de Guatemala par el R. P. F. Francisco Ximenes w 1856 r. w Wiedniu. Charles Étienne Brasseur de Bourbourg wydał francuskie tłumaczenie zatytułowane Popol Vuh, le Livre sacré des Quichés w 1861 r. w Paryżu, uzupełniając swoją wersję o gramatykę języka qatzijob’al.
Rękopis Ximeneza powrócił następnie za Atlantyk, chociaż bynajmniej nie do Gwatemali. Po przejściu przez gabloty kilku kolejnych kolekcjonerów, w 1912 r. spoczął w Newberry Library w Chicago. Tam w 1941 r. księgę odkrył ponownie Adrián Recinos, chociaż niektórzy przypisują to późniejszemu dyrektorowi Ethnologisches Museum w Berlinie, Walterowi Lehmannowi.
Popol Vuh w Polsce
Popol Vuh doczekała się licznych edycji i tłumaczeń, w tym dwukrotnie na język polski. W 1980 r. Popol Vuh. Księga Rady Narodu Quiché przetłumaczona została bezpośrednio z qatzijob’al pod redakcją Elżbiety Siarkiewicz (1941-2018) przez Halinę Czarnocką i Carlosa Marrodán Casas. Dennis Tedlock (1939-2016) otrzymał nagrodę PEN Translation Prize za swoje tłumaczenie z qatzijob’al na angielski w 1986 r., które ukazało się w 2007 r. w Polsce jako Popol Vuh. Księga Majów o początkach życia oraz chwale bogów i władców.
Popol Vuh – wątpliwości co do autentyczności przekazu
Długo powątpiewano w autentyczność Popol Vuh jako mitu stworzenia Majów. Wskazywano na poważne ryzyko chrystianizacji przekazu. Oryginalna księga K’iche’, której zresztą nigdy nie odnaleziono, spisana została ponadto w czasach po konkwiście, co wiadomo, ponieważ była ona dla K’iche’ również kroniką wydarzeń postkolonialnych. Nie było również wiadomo, czy mitologia K’iche’ miała szerszy zasięg, czy też ograniczała się wyłącznie do tego jednego narodu Majów, w dodatku ulokowanego na Wyżynach, nie na Nizinach Majów. Dowodów autentyczności Popol Vuh i powszechności opisanego w niej mitu kreacji dostarczył archeolog Michael D. Coe (1929-2019), który zinterpretował liczne przedstawienia na ceramice grobowej z Nizin jako sceny z eposu. To był dopiero początek – Popol Vuh, Odrodzony Bóg Kukurydzy, a w szczególności para Bohaterskich Bliźniaków okazali się kulturowym rdzeniem klasycznej cywilizacji Majów.
Popol Vuh od zarania cywilizacji Majów
Freski z San Bartolo
Mit stworzenia, znany z eposu Popol Vuh, okazał się jednak jeszcze starszy. W roku 2001 William Saturno odkrył na stanowisku San Bartolo w Peten, w dzisiejszej Gwatemali, komnatę z freskami, które wydatował na okres środkowopreklasyczny, około 100 p.n.e. Karl Taube zinterpretował te malowidła jako sceny odpowiadające majańskiemu mitowi stworzenia. Malowidło na północnej ścianie komnaty w San Bartolo przedstawia scenę, w której Hun Nal Ye, odrodzony jako Bóg Kukurydzy, przyjmuje ofiary, stojąc w wyjściu z jaskini będącej źródłem wszelkiego życia (fotografia powyżej).
Stele z Izapa i relief z El Mirador
Sceny z mitu kreacji rozpoznano również na preklasycznych stelach 2 i 25 w Izapa, na przesmyku Tehuantepec. Preklasyczne przedstawienia Bohaterskich Bliźniaków Hun Ajaw i Yax Bahlam z głową podstępnie zgładzonego ojca Hun Nal Ye odnaleziono w Niecce Mirador – jednej z kolebek cywilizacji na Nizinach Majów. Richard Hansen zidentyfikował je na środkowopreklasycznej steli 1 w Nakbe. Jego zdaniem, podobnie wyglądała również mocno zdewastowana stela 1 w preklasycznym El Tintal. Najbardziej znane przedstawienie mitu w Niecce Mirador wyobrażone jest jednak na słynnym reliefie w El Mirador (na fotografiach). Porównywane jest ono ze zbliżonym czasowo reliefem z grupy H w Uaxactun w Peten, w Gwatemali, odkrytym przez zespół Milana Kovaca.
O czym jest Popol Vuh?
Niełatwe dni stworzenia…
Popol Vuh – Księgę Rady Narodu K’iche’ można podzielić na trzy części. Pierwsza opisuje próby stworzenia świata oraz istot rozumnych, które miały oddawać cześć bogom. Świata kreowanego metodą prototypowania, którego obecna wersja jest dopiero czwartą iteracją projektu. Trzy poprzednie zniszczone zostały za pomocą kataklizmów, ponieważ efekty wdrożeń nie były miłe bogom – stworzenia z drewna czy gliny nie umiały mówić, nie były zatem w stanie oddawać swym kreatorom czci. Dziś niedobitki tych konstruktów błąkają się bez celu po mrocznych korytarzach Xibalby (tak w języku Majów K’iche’ nazywane są zaświaty). Dopiero ludzie z kukurydzy spodobali się stwórcom, a nawet nieco przerośli założenia projektowe. Ludzkie oczy widziały zbyt dobrze, a umysły zbyt wnikliwie analizowały rzeczywistość. By nie zaczynać raz jeszcze od początku, bogowie zdecydowali się stępić i jedno i drugie…
Przygody bogów i bohaterów
Druga część Popol Vuh opisuje przygody bogów, a w szczególności dwóch par boskich bliźniaków, zwanych Hun Hunahpu i Wuqub Hunahpu oraz Hunahpu i Ixbalanque. Dwaj pierwsi, z uwagi na hałasy czynione podczas gry w pok-ta-pok / pitz, zostali zwabieni do podziemi, a następnie zgładzeni przez bogów zaświatów. Ze szczątek Hun Hunahpu wyrosło drzewo, na nim zaś jego głowa, która opluła córkę jednego z bogów podziemi, zapładniając ją. W efekcie na świat przyszła druga para bliźniąt, znana później jako Bohaterskie Bliźniaki, dzięki walecznym czynom, jakich dokonali. Po rozlicznych przygodach Hunahpu i Ixbalanque znaleźli sprzęt do gry w pitz swego ojca i wuja, a po grze otrzymali zaproszenie do świata podziemi. Tak zaczyna się zasadnicza porcja mitu…
Historia narodu K’iche (Quiche)
Trzecia część Popol Vuh opisuje bardziej współczesne autorom Księgi Rady historie wędrówek narodu K’iche’ (Quiche) oraz ich walk z innymi narodami Majów. Cyfrowa wersja manuskryptu Ximeneza dostępna jest za pośrednictwem Uniwersytetu Stanu Ohio.
UWAGA: Informacje na stronie mają charakter roboczych notatek. Z pewnością nie są one wyczerpujące i kompletne.
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Bibliografia:
Chinchilla Mazariegos, Oswaldo (2017) Art and Myth of the Ancient Maya, Yale University Press
Chinchilla Mazariegos, Oswaldo (2011) Imagenes de la Mitología Maya, Museo Popol Vuh
Coe, Michael D.; Stephen Houston (2015) The Maya (wydanie 9), Thames & Hudson, Londyn
Czarnocka, Halina; Carlos Marrodán CasasSiarkiewicz (1980) Popol Vuh. Księga rady narodu Quiche, Elżbieta Siarkiewicz (red.), PIW
Finamore Daniel, Stephen D. Houston (2010) Fiery Pool: The Maya and the Mythic Sea, Peabody Museum
Freidel, David; Linda Schele, Joy Parker (1995) Maya Cosmos: Three Thousands Years on the Shaman’s Path, Harper
Hansen, Richard D., Edgar Suyuc Ley, Héctor E. Mejía (2009) Resultados de la temporada de investigaciones 2009. Proyecto Cuenca Mirador, (edytowany przez: B. Arroyo, L. Paiz, A. Linares, A. Arroyave), Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala, s. 174-191
Kováč, Milan (2022) First Stucco Friezes in Uaxactun: Dawn of Maya Political Propaganda, (prezentacja konferencyjna) 11th Bratislava Maya Meeting: Origins – Birth and Beginnings in Maya Culture and History
Saturno, William A.; Taube Karl A., Stuart David (2005) The Murals of San Bartolo, El Petén, Guatemala, Part 1: The North Wall, „Ancient America” 7, Center for Ancient American Studies
Schele, Linda; David Freidel (1990) A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya, Harper
Schele, Linda; Mary Ellen Miller (1986) The Blood of Kings: Dynasty and Ritual in Maya Art, Kimbell Art Museum
Sharer, Robert J.; Loa Traxler (2006) The Ancient Maya (sixth edition), Stanford University Press
Stone, Andrea, Marc Zender (2011) Reading Maya Art: A Hieroglyphic Guide to Ancient Maya Painting and Sculpture, Thames & Hudson
Taube, Karl A. (2004) Flower Mountain – Concepts of life, beauty, and paradise among the Classic Maya, RES: Antrhopology and aesthetics, 45, s. 69-98
Taube, Karl A. (2010) Gateways to Another World: The Symbolism of Supernatural Passageways in the Art and Ritual of Mesoamerica and the American Southwest, w: K. Hays-Gilpin i P. Schaafsma (red.) Painting the Cosmos: Metaphor and Worldview in Images from the Southwest Pueblos and Mexico, s. 73-120. Museum of
Northern Arizona
Tedlock, Dennis (1996) Popol Vuh: The Definitive Edition of The Mayan Book of The Dawn of Life and The Glories of Gods and Kings, Touchstone, Nowy Jork
Trześniowski, Przemek A. (2018) Podwodne jaskinie południowej Mezoameryki jako przejścia do Zaświatów. Problematyka metodologii i interpretacji w jaskiniowej archeologii podwodnej. (thesis) Uniwersytet Warszawski.
7 komentarzy