Mezoameryka, kalendarze, korelacja, synchronizacja, Długa Rachuba, Krótka Rachuba, epigrafika, archeologia, Maya, zaćmienie, eklipsa, tzolk’in, haab’
Korelacja kalendarzy Majów z kalendarzami używanymi przez cywilizację europejską przysparzała od lat wiele kłopotu archeologom. Do dziś pozostaje ona przedmiotem ożywionych dyskusji. Nic dziwnego, skoro przeróżnych korelacji sformułowano ponad sześćdziesiąt, a skrajne z proponowanych rozwiązań: korelacje 394483 Bowditcha i 812043 Vollemaere’a, różnią się od siebie o ponad 1100 lat… By zrozumieć w jaki sposób koreluje się kalendarze Majów z systemami kalendarycznymi używanymi przez Europejczyków trzeba wezwać na pomoc astronomię.
Data juliańska – narzędzie synchronizacji kalendarzy poprzez przestrzeń i czas
Data juliańska (Julian Day Number) jest oparta na kalendarzu juliańskim przedłużonym wstecz, różni się ona jednak od kalendarza juliańskiego tym, że dni zaczynają się w niej w samo południe czasu uniwersalnego oraz przede wszystkim występującym w niej rokiem zerowym. Ten sposób rejestracji czasu używany jest przede wszystkim w astronomii. Data juliańska podaje liczbę dni, jaka upłynęła od 1 stycznia 4713 r. p.n.e. Bardzo przypomina w tym Długą Rachubę Majów, która zlicza liczbę dni od stworzenia obecnej wersji świata w dniu 13.0.0.0.0 4 Ajaw 8 Kumk’u (w zależności od przyjętej korelacji, między 11 a 14 sierpnia 3114 r. p.n.e.).
Korelacja GMT (Goodman-Martínez-Thompson)
Najbardziej popularne korelacje kalendarza juliańskiego a Długiej Rachuby to korelacje z grupy GMT (Goodman-Martínez-Thompson). Opierają się one na informacji pochodzących z kroniki biskupa Diego da Landa: Relación de las cosas de Yucatán, na podstawie których wnosimy, że data 11.16.0.0.0 13 Ajaw 7 Xul wypadła 1539 r. n.e., a data 12 K’an 1 Pop 16 lipca 1553 r. Najczęściej używane przez archeologów i epigrafików korelacje z rodziny GMT to:
- 584283 (GMT) – używana do dziś na Wyżynach Majów w Gwatemali
- 584285 (GMT+2) – oparta na analizach relacji da Landy
- 584286 (GMT+3 Martin-Skidmore) – bazująca na zaćmieniu Słońca w dniu 2009802
gdzie liczba 58428X oznacza liczbę dni od 1 stycznia 4713 r. p.n.e. (najstarszej daty juliańskiej). Pracę nad tym zestawieniem rozpoczął w 1905 r. Goodman, proponując korelację 584280. W 1926 r. o jeden dzień poprawił go Martínez Hernández. W 1935 r. sir J. Eric S. Thompson odrzucił ich propozycję korelacji 584281, a następnie przedstawił dwie własne: 584283 i 584285 – każdą ze swoim własnym garniturem argumentów archeologicznych, epigraficznych oraz etnograficznych.
Zaginiony dzień na przełamaniu er?
Daty 13 Ajaw 7 Xul oraz 12 K’an 1 Pop z wymienionych wcześniej kalendarzowych przykładów z kroniki Diego da Landa zdawały się „nielegalne”, niezgodne z algorytmami kombinacji dat kalendarzy tzolk’in i haab’ okresu klasycznego cywilizacji Majów. Thompsonowi, bazującemu na wspominanych „nieprawidłowych” datach z wymienionych powyżej przykładów da Landy generowało to w latach 1935-1950 poważny problem interpretacyjny. Brakowało dnia między okresem postklasycznym a wcześniejszym „klasykiem”.
Gdy po nocy przychodzi dzień… – mechanika działania kalendarzy tzolk’in i haab’
Problem brakującego dnia rozwiązał dopiero Peter Mathews w 2001 r., bazując na steli 8 z Dos Pilas w dzisiejszej Gwatemali. Najwyraźniej dni w kalendarzu tzolk’in trwały od wschodu do kolejnego wschodu Słońca, natomiast dni w kalendarzu haab’ od zachodu do kolejnego zachodu Słońca. Sama Długa Rachuba działała prawdopodobnie tak samo jak kalendarz haab’. Pokazuje to data z ołtarza H w Copan: 9.12.8.3.9 8 Muluk | 9 Ok 17 Mol, nad którą jeszcze w 1920 r. głowił się Sylvanus G. Morley. Dla jednego dnia w Długiej Rachubie i jednego, tego samego dnia w kalendarzu haab’ mamy w niej dwa kolejne dni kalendarza tzol’kin.
Nocne imprezy w Puuc
Dodatkową ciekawostką jest fakt, że wydarzenia, które odbywały się nocami, pojawiają się głównie w inskrypcjach pochodzących z regionu Puuc, na północno-zachodnim Jukatanie. Jak stwierdził niedawno David Stuart, stało się to później w tej części Jukatanu regułą, zmieniając trwale kalendaryczne algorytmy.
Zaćmienie Słońca u Majów
Zaćmienie Słońca z Santa Elena Poco Uinic opisane zostało w inskrypcji na steli 3. Miało ono miejsce w dniu oznaczonym kołami czasu 5 Kib 14 Ch’en. Data ta odpowiada Długiej Rachubie: 9.17.19.13.16 (data juliańska 2009802,33 – 16 lipca 790 r. n.e. w kalendarzu juliańskim lub 20 lipca 790 n.e. zgodnie z kalendarzem gregoriańskim). Zgodnie z danymi astronomicznymi zaćmienie Słońca na długości i szerokości geograficznej Poco Uinic w dniu 16 lipca 790 r. n.e. miało swoje maksimum krótko po południu.
Korelacja 584286
W odróżnieniu od popularnych zjawisk astronomicznych typu pełnia, koniunkcja, opozycja, które można obserwować czasem kilka kolejnych nocy, zaćmienia Słońca trwają zaledwie do ponad trzech godzin (narastanie i osłabianie zjawiska), podczas gdy ich maksimum – faza absolutna (zaćmienie całkowite albo obrączkowe) od kilku do w porywach kilkunastu minut. Nie ma bardziej precyzyjnych fenomenów astronomicznych, które można by zaprzęgnąć do korelowania kalendarzy.
Korelacja 584286 jest nazywana korelacją Martin-Skidmore, jednak jako pierwszy na całkowite zaćmienie Słońca zarejestrowane w Santa Elena Poco Uinic w dzisiejszym stanie Chiapas, jako potencjalne źródło korelacji kalendarzy Majów zwrócił uwagę John E. Teeple w 1941 r. i powiązał datę 5 Kib 14 Ch’en z datą 16 VII 790 n.e. w kalendarzu juliańskim.
Eklipsa zarejestrowana na steli 3 z Poco Uinic przyniosła nową, korelację kalendarzy Majów. Korelacja 584286 mogłaby przy tym być tą najpewniejszą, jednak Stanisław Iwaniszewski każe podchodzić do nowej korelacji z rozwagą. Stela 3 z Poco Unic konsekrowana została na zakończenie k’atunu 9.18.0.0.0 11 Ajaw 18 Mak (790 n.e.). Całkowite zaćmienie Słońca miało wtedy miejsce 84 dni wcześniej, a w tym czasie stela 3 mogła się już znajdować w trakcie rzeźbienia…
Stela 3 z Santa Elena Poco Uinic
Sponsorem steli 3 był Yax Bahlam (imiennik jednego z Bohaterskich Bliźniaków z mitu kreacyjnego Majów). Stela 3, oprócz całkowitego zaćmienie Słońca, zawiera również inne najważniejsze wydarzenia w jego dotychczasowym życiu. Z inskrypcji wiemy, że władca Santa Elena Poco Uinic urodził się 9.16.15.10.16 2 Kib’ 14 Kej (766 n.e.) i wstąpił na tron 9.17.11.14.16 5 Kib’ 14 Kej (782 n.e.). Do całkowitego zaćmienia Słońca doszło natomiast, zgodnie z inskrypcjami w dniu 9.17.19.13.16 5 Kib 14 Ch’en.
Stanisław Iwaniszewski wskazuje, że Yax Bahlam wstąpił na tron równo w wieku 16 haab’ (16 x 365 dni). Daje to dokładnie 5 840 dni, które pokrywają się „przypadkiem” z dziesięcioma cyklami synodycznymi Wenus. Planeta, będąca dla Majów najważniejszym ciałem niebieskim po Słońcu, w dniu koronacji Yax Bahlama znajdowała się więc w tej samej fazie co w chwili jego urodzenia. Całkowite zaćmienie Słońca wymienione na steli 3 wypada natomiast „przypadkiem” równo jedenaście tzolk’inów po tej koronacji… (11 x 260 = 2860 dni).
Istnieje niezerowe ryzyko, że Majowie, gorliwi prześladowcy czasu, jak nazywał ich Anthony Aveni mogli naciągnąć nieco przekaz do wymogów public relations władcy… Ponieważ stela 3 niewątpliwie była przygotowywana jakiś czas przed zakończeniem k’atunu, dzień 9.17.19.13.16 5 Kib 14 Ch’en mógł być przewidywaną wcześniej w oparciu o Tabelę Zaćmień, znaną nam dziś z Kodeksu Drezdeńskiego, a nie rzeczywistą datą obserwacji zaćmienia Słońca.
Tabela Zaćmień
Nasza wiedza o majańskich możliwościach przewidywania zaćmień Słońca i Księżyca pochodzi z Tabeli Zaćmień znanej badaczom ze stron Kodeksu Drezdeńskiego. Zawiera ona przewidywania na kolejne 46 tzolk’inów (11960 dni – około 33 lata bez kilku synodycznych miesięcy księżycowych, zwanych przez astronomów lunacjami), począwszy od 9.16.4.10.8 12 Lamat [1 Muan] (755 n.e.). Tabela Zaćmień powstała zatem w epoce późnoklasycznej choć, jak wiemy z Kodeksu Drezdeńskiego, była aktualizowana jeszcze w okresie posktlasycznym, w 1250 r. n.e.
Jak wykazali Bricker & Bricker, przewidywane daty w Tabeli Zaćmień trzeba była korelować w praktyce, odejmując jeden dzień co cykl 46 tzolk’inów (11960 dni) Początek kolejnego cyklu dla Tabeli Zaćmień z 755 r. n.e. wypadał akurat w 788 r. n.e., na dwa lata przed całkowitym zaćmieniem Słońca wymienianym na steli 3 z Santa Elena Poco Uinic. W tym wypadku rzeczywiste zaćmienie Słońca mogłoby zatem mieć miejsce o jeden dzień wcześniej niż data odczytana z Tabeli Zaćmień. Jak podsumowuje Stanisław Iwaniszewki jeden przypadek to za mało żeby mieć absolutną pewność. Archeoastronomia ma zatem na polu korelacji kalendarzy Majów nadal coś ważnego do ustalenia ponad wszelką wątpliwość.
Bibliografia:
Aveni, Anthony (2017) In the Shadow of the Moon: The Science, Magic, and Mystery of Solar Eclipses, Yale University Press
Aveni, Anthony F. (1980) Skywatchers of Ancient Mexico. University of Texas Press, Austin
Bricker, Harvey M., and Victoria R. Bricker (2011) Astronomy in the Maya Codices. Memoirs 265. American Philosophical Society, Philadelphia
Goodman, Joseph T. (1905) Maya Dates. „American Anthropologist” 7(4):642-647
Hayakawa, Hisashi; Mistturu Soma; J. Hutch Kinsman (2021) Analyses of a Datable Solar Eclipse Record in Maya Classic Period Monumental Inscriptions, „Publications of the Astronomical Society of Japan” 73(6):L31-L36
Iwaniszewski, Stanisław (2021) Remarks on the Lunar Series and Eclipse Cycles in Late Classic Maya Records, (in:) Efrosyni Boutsikas, Stephen C. McCluskey, John Steele (eds.) Advancing Cultural
Astronomy – Studies In Honour of Clive Ruggles, Springer
Love, Bruce (2017) The “Eclipse Glyph” in Maya Text and Iconography, „Ancient Mesoamerica”, Cambridge University Press
Martin, Simon; Joel Skidmore (2012) Exploring the 584286 Correlation between the Maya and European Calendars, „The PARI Journal” 13(2), pp. 3-16
Martínez Hernández, Juan (1926) Paralelismo entre los calendarios maya y azteca. Su correlación con el calendario juliano. Companía
Tipográfica Yucateca, Merida
Mathews, Peter (2001[1979]) Notes on the Inscriptions on the Back of Dos Pilas Stela 8. (in:) Stephen Houston, Oswaldo Chinchilla
Mazariegos, David Stuart (eds:) The Decipherment of Ancient Maya Writing, University of Oklahoma Press, Norman, pp. 394-418
Morley, Sylvanus Griswold (1920) The Inscriptions at Copan. Carnegie Institution of Washington Publication 219
NASA Total Solar Eclipse of 790 July 16
Stuart, David (2004a) The Entering of the Day: An Unusual Date from
Northern Campeche. Mesoweb
Stuart, David (2004b) New Year Records in Classic Maya Inscriptions. The PARI Journal 5(2):1-6
Teeple, John E. (1931) Maya Astronomy. Contributions to American Anthropology 1(2), Carnegie Institution of Washington Publication 403
Thompson, J. Eric S. (1927) A Correlation of the Mayan and European Calendars. „Anthropological Series” 17(1) Publication 241. Field
Museum of Natural History, Chicago
Thompson, J. Eric S. (1935) Maya Chronology: The Correlation Question. „Contributions to American Archaeology” 14, Carnegie Institution of Washington Publication 456, pp. 51-104
Thompson, J. Eric S. (1950) Maya Hieroglyphic Writing: Introduction. Carnegie Institution of Washington Publication 589
10 komentarzy