Becan, stolica regionu Rio Bec

Becan, archeologia Majów, Campeche

„Prawie w samym środku półwyspu Jukatan, w południowo-wschodnim Campeche leży Becan, niewielka wioska, która zaistniała ledwie pół wieku temu. Wcześniej obszar ten był pokryty przez niezmierzony las, kompletnie porzucony ponad tysiąc lat. – Ivan Šprajc, 2020, Lost Maya Cities

Becan to stanowisko archeologiczne w południowo-wschodnim Campeche (Meksyk) na południowych Nizinach Majów. Becan założone zostało co najmniej około 650 r. p.n.e. w okresie środkowo-preklasycznym i było zamieszkane, z przerwą, aż do początków epoki postklasycznej, około 1100 r. n.e.

Kiedy odkryto ruiny Becan?

Becan odkryte zostało 20 lutego 1934 r. przez III ekspedycję Carnegie Institution of Washington, którą prowadzili Karl Ruppert i John H. Denison junior. Była to seria ekspedycji eksploracyjno-archeologicznych, w ramach których przeprowadzono m.in. pierwsze badania w Calakmul, odkryto Becan i kilka stanowisk w sercu regionu Rio Bec (Grupy Rio Bec I, II, III, IV i V). Ekspedycja Carnegie Institution pozostawała w Becan do 5 marca 1934 r., dokonując wstępnych oględzin stanowiska. Największe zainteresowanie odkrywców wzbudził głęboki rów, okalający ruiny, od którego stanowisko otrzymało swą nowożytną nazwę. W maaya ta’an, języku Majów z północnego Jukatanu, becan to synonim koryta strumienia (be – droga, kan – wąż).

Raporty z ekspedycji Carnegie Institution of Washington publikowane były regularnie w rocznikach Carnegie Institution Year Book 31, 32, 33, 34 i 35 (lata 1932-1936), zaś w 1943 r. ukazała się zbiorcza praca, jaką napisali Karl Ruppert i John Denison junior Archaeological Reconnaissance in Campeche, Quintana Roo, and Peten, podsumowująca dotychczasowe dokonania Carnegie Institution na półwyspie Jukatan.

Badania archeologiczne w Becan

W latach 1969-1973 badania archeologiczne w Becan przeprowadziła ekspedycja Uniwersytetu Tulane, przy finansowym wsparciu National Geographic, którą zarządzał E. Wyllys Andrews IV. Rolę faktycznego polowego dyrektora badań pełnił Richard E. W. Adams. W badaniach tych brali udział David Webster i Joseph W. Ball (Józef W. Bal), potomek polskich emigrantów, którego ojcu zamerykanizowano nazwisko w podczas zaciągu do US Army. Obaj badacze na wykopaliskach archeologicznych w Becan oparli swoje doktoraty.

Badania archeologiczne Uniwersytetu Tulane pozwoliły wydatować Becan jako założenie pochodzące jeszcze ze okresu środkowopreklasycznego, zaś rozległą ziemną konstrukcję otaczającą centrum ceremonialne zidentyfikować jako suchą fosę z wewnętrznym przedpiersiem. Sekwencja ceramiki opracowana w Becan przez Józefa W. Balla stanowi po dziś dzień podstawowy punkt odniesienia w datowaniach względnych (w tym wypadku na postawie fragmentów ceramiki) dla wszystkich projektów archeologicznych, działających na terenie południowo-wschodniego Campeche.

Poszerzenie zakresu badań o perspektywę regionu Rio Bec

W późniejszych latach inicjatywy badawcze w rejonie Becan poszerzono o badania powierzchniowe upraw tarasowych (Billy Lee Turner II – Uniwersytet Tennessee) oraz ośrodków satelitarnych Becan (Prentice M. Thomas 1981 – Uniwersytet Wisconsin), fundowane przez National Science Foundation.

Późniejsze wykopaliska w Becan

Na przełomie XX i XXI stulecia w Becan badania archeologiczne i prace rekonstrukcyjne przeprowadziło kilka meksykańskich ekip pod egidą INAH (Instituto Nacional de Antropologia e Historia) – rządowej agencji odpowiedzialnej za ochronę dziedzictwa kulturowego Meksyku (Antonio Benevides, Ricardo Bueno Cano, Luz Evelia Campaña Valenzuela). Efektem tych prac była m.in. rekonstrukcja zabudowań świątynno-pałacowych w stylu Rio Bec, w rejonie placu południowo-wschodniego.

Historia Becan

Historii Becan daleko jeszcze do końca” – Józef W. Ball

W Becan zachowało się kilka stel, są one jednak prawie całkowicie lub całkowicie nieczytelne. Ponieważ nie jest znana oryginalna nazwa Becan (czyli glif-toponim), nie da się również wyszukiwać odniesień na stelach innych ośrodków na Nizinach Majów. Ze źródeł epigraficznych nic zatem nie wiemy o historycznej przeszłości miasta, pozostaje interpretacja materiału archeologicznego w postaci ceramiki i architektury.

Ceramika preklasyczna i klasyczna w Becan

Becan zostało zasiedlone w epoce środkowopreklasycznej. Najstarsza ceramika (faza Acachen) zaczyna się w Becan około 650 r. p.n.e. Środkowopreklasyczna ceramika Acachen przechodzi w epoce późnopreklasycznej w fazę Pakluum, obecną w Becan aż do końca preklasyku. Na podstawie badań ceramiki w Becan nie widać śladów pierwszego kolapsu, jaki stał się udziałem cywilizacji Majów pod koniec epoki preklasycznej i który doprowadził po raz pierwszy do wyludnienia wielkich miast na Nizinach Majów. Faza Pakluum przechodzi płynnie we wczesnoklasyczną fazę Chacsik, a ta następnie w Sabucan. W okresie tego przejścia znaleziono jednak ślady poważnego ataku na Becan około 440-460 r. n.e. Przełom epok wczesnego i późnego klasyku to zmiana fazy ceramicznej Sabucan na ceramikę Bejuco – ta pozostała w Becan aż do nagłego opuszczenia miasta około 730 r. n.e.

Przerwa w zasiedleniu i tajemnicza inkluzja

Około roku 830 n.e. w Becan pojawia się równocześnie ceramika faz Chintok i Xcocom a, lecz ani jedna, ani druga nie ma nic wspólnego z ceramiką niegdysiejszej fazy Bejuco, zarówno pod względem artystycznym, jak i technologicznym. Na przełomie epok klasycznej, postklasycznej faza Xcocom a przechodzi płynnie w ceramikę fazy Xcocom b.

Becan może być starsze – cała wstecz

W 1973 r. Prentice Thomas z Uniwersytetu Wisconsin odkrył ofiarę zakładzinową, składającą się z naczyń, które zaklasyfikował do najstarszej w Becan fazy Acachen. Znaleziska te nie zostały jednak nigdy szerzej opisane, ani opublikowane. Relatywnie niedawno w magazynach INAH w Merida natknął się na nie Józef W. Ball – stwierdził jednak, że zupełnie nie pasują do zdefiniowanej przez niego fazy Acachen, a najbliższą analogię znalazł w Cuello w Belize, w zdefiniowanym przez Kosakowską kompleksie ceramicznym Bladen, z horyzontu pre-Mamom datowanego na lata 800–550 p.n.e. Fragmenty ceramiki z tego horyzontu znalazł też Ivan Šprajc w odkrytych przez siebie tuż na północ od Becan stanowiskach Tamchen, Chactun i Lagunita.

Obsydian w Becan

Mezoameryka korzysta w uproszczeniu z dwóch źródeł obsydianu: jest to zielony obsydian z wychodni pochodzących z centralnego Meksyku (okolice Pachuca) albo czarny obsydian z południa Gwatemali (okolice El Chayal). Środkowomeksykański, zielony obsydian z Pachuca jest obecny w Becan tylko w fazie Chacsik, we wczesnym klasyku, jednak jego występowanie urywa się nagle w następującej po niej fazie Sabucan. Czarny obsydian z gwatemalskiej wychodni El Chayal jest natomiast powszechny w Becan przez cały czas od późnego preklasyku (550-800 n.e.) aż po schyłkowy klasyk (800-909 n.e.).

Architektura triadyczna w Becan?

O występowaniu architektury triadycznej w Becan, unikalnego stylu,  jaki jeszcze w późnej epoce preklasycznej wykreowany został w rejonie Niecki Mirador, a następnie rozpowszechnił się po Nizinach Majów, sięgając do tak odległych od El Mirador stanowisk, jak Yaxuna czy Cerros (Cerro Maya), wspomina Francisco Estrada-Belli w wydanej w 2011 r. książce The First Maya Civilization. Niestety, Estrada-Belli nie podaje żadnych szczegółów, zaś architektury triadycznej w Becan nie widać ani na mapach stanowiska. Architektura triadyczna w Becan mogłaby świadczyć o bliskich związkach tego miejsca z potęgą jaka rozkwitła pod koniec epoki preklasycznej w Niecce Mirador w Peten – Chih Cha’, Pierwszym Królestwem Węża.

Architektura talud-tablero w Becan?

Pierwszy sezon badań archeologicznych w Becan w 1969 r., pracując nad pochodzącą z wczesnoklasycznej fazy Chacsik strukturą XIV-sub, natknął się na ślady budowli, którą nadbudowano na niej w fazie Sabucan. Budowla ta, struktura XIV, następnie zdemolowana doszczętnie, co nie stanowi powszechnej praktyki u chętnie wykorzystujących poprzednie fazy konstrukcyjne Majów, była dużą platformą, prawdopodobnie zawierającą elementy stylu talud-tablero, kojarzonym z odległym Teotihuacan w środkowym Meksyku. Świadczy o tym przede wszystkim jej ofiara założeniowa, pochodząca częściowo z Teotihuacan, częściowo z południowych Nizin Majów.

Becan w cieniu Węża – aktualna interpretacja historyczna

Becan po prostu nie figuruje w tych analizach i nie dlatego aby był nieistotny strategicznie czy w jakiś inny sposób, ale ponieważ, jak w większości innych ośrodków w regionie, nie ma tam inskrypcji…” – David Webster, 2000

Uwarunkowaniom geopolitycznym ciężko jest zaprzeczać – Becan leży zaledwie około 70 km od Dzibanche czy Calakmul, nieco na północ od łączącej je linii, mniej więcej w połowie odległości pomiędzy dwiema kolejnymi stolicami Królestwa Węża, rządzonego przez dynastię Kaanul. To sąsiedztwo musiało mieć wpływ tak na oswobodzenie bądź wydarcie Becan spod wpływów Teotihuacan, w trakcie wczesnoklasycznej ekspansji dynastii Węża z Dzibanche, jak i z jego nagłym opustoszeniem w trakcie późnoklasycznego upadku dynastii Kaanul w Calakmul. Późnoklasyczne opuszczenie miasta w latach 730-750 n.e. musi być konsekwencją militarnej klęski dynastii Kaanul, z siedzibą w Calakmul, z ich odwiecznymi wrogami, dynastią Yax Mutal, ze stolicą w Tikal.

Tikal i Calakmul – Chih Cha’ i Wite’ Naah – wojna światów…

Bitwa między armiami Tikal i Calakmul, jaka miała miejsce w 695 r. n.e., zainicjowała tsunami zmian, które przetoczyło się po regionie, skłaniając prawdopodobnie lokalnych władców lub kandydatów na lokalnych władców do wykorzystania swoich pięciu minut. Dowodem tego są stele – kamienne świadectwa przeszłości, propagandy wykuwanej w kamieniu, których nie wyświęcano nigdzie w okolicy podczas dominacji dynastii Kaanul, a które teraz nagle zaczęły pojawiać się wszędzie, w tym, w leżących zaledwie dwadzieścia kilometrów na północ od Becan, miastach Chactun i Lagunita, odkrytych przez Ivana Šprajca w 2013 r., czy w zupełnie niemiejskich, niewielkich założeniach w sercu regionu Rio Bec, jak Grupa Rio Bec V i dawno opuszczone zalążki tamtejszych miast: Grupa Rio Bec II i Kajtun-Dzibil.

Becan – wędrówki ludów

Ponowne zasiedlenie Becan wiąże się ze znacznymi zmianami, jakie miały miejsce na północy półwyspu Jukatan w epokach późnego i schyłkowego klasyku. Znajdujące się na zachodnim wybrzeżu miasto Acanmul zostało zdobyte w połowie IX w. przez Itzów. Zdewastowano tam wiele elementów architektury publicznej i rezydencyjnej, niektóre z nich przygotowując do dalszej nadbudowy, a miasto było następnie wykorzystywane aż do upadku Chichen Itza. Arystokracja Acanmul zbiegła przez Edzna i Tohcok do Becan. Elitarna ceramika Pa’xil z Acanmul jest identyczna z ceramiką fazy Xcocom a w Becan, która w IX stuleciu n.e. pojawiła się w całej okazałości w Becan i była tam obecna w znacznie mniejszych ilościach aniżeli w Acanmul, będąc najwyraźniej częścią dobytku uciekinierów.

Architektura Becan

Becan to przede wszystkim składające się z kilku części centrum ceremonialne, otoczone suchą fosą z siedmioma przejściami w formie stałych mostów. Odrestaurowana część stanowiska prezentuje architekturę w stylu Rio Bec (plac południowo-wschodni: struktury I, II, III, IV, szczytowa część piramidy VIII) z elementami w stylu Chenes (portal Witz na szczycie piramidy X) i starszej architektury w stylu Peten (piramida IX) dookoła placu centralnego.

Architektura Peten

Architektura w stylu Peten reprezentowana jest w Becan w budowlach wokół placu północno-zachodniego. W części udostępnionej do zwiedzania jest to położona po północnej stronie centralnego placu piramida IX, której elewację w epoce wczesnego klasyku zdobiły potężne maski majańskich bogów lub władców. Do dziś zachowała się, niestety, tylko jedna z nich, widoczna w wyższych partiach piramidy.

Relief z Becan

Ikonograficznym rarytasem Becan jest relief przedstawiający wczesnoklasycznego władcę miasta, odkryty na elewacji budynku zabudowanego następnie piramidą X.

Architektura Rio Bec

Styl architektoniczny Rio Bec jest bardzo szeroko reprezentowany w Becan, szczególnie w okolicach placu południowo-wschodniego. Istnieją przypuszczenia, że styl architektoniczny Rio Bec narodził się w Becan, skąd rozpowszechnił się po regionie w czasie po pierwszym upadku miasta (około 730 r. n.e.). Kiedy zostało ponownie zasiedlone na początku IX stulecia n.e., Becan przyjęło i rozwijało dalej styl, który w międzyczasie mocno wyewoluował w regionie, odznaczając się wzdłuż i wszerz Nizin Majów bogatą sztukaterią. Becan w każdym razie to jedyny przykład pełnoskalowego zastosowania sztukaterii charakterystycznej dla stylu architekotnicznego Rio Bec w architekturze monumentalnej, jak wielkie piramidy II, III i IV oraz Pałac Dwóch Wież (struktura I) przy placu południowo-wschodnim.

Przyroda Becan

Na terenie stanowiska archeologicznego Becan, w części udostępnionej do zwiedzania znaleźć można aż trzy formacje przepięknie rozrośniętych figowców duszących (matapalo). Widuje się tu również sokoły białogardłe i endemiczne jaszczurki.

Jak dostać się do Becan?

Becan to obowiązkowy punkt programu w trakcie zwiedzania półwyspu Jukatan, a w szczególności stanu Campeche. Stanowisko archeologiczne Becan znajduje się przy drodze federalnej 186, w okolicach Xpujil. Do Becan najlepiej dojechać autem, dając sobie szansę na odwiedzenie również innych ciekawych stanowisk archeologicznych w okolicy, tych otwartych jak: Xpuhil I, Chicanna, Hormiguero, Balamku czy Calakmul i tych trudniej dostępnych jak: Xpuhil II-XX, Oxpemul, Manos Rojas, Channa, Ramonal i cały mikroregion Rio Bec.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Pozostałe artykuły cyklu o Rio Bec:

• Rio Bec A – Ixtinta
• Rio Bec B – Temple
• Rio Bec C
• Rio Bec D
• Ceibarico A
• Ramonal
• Region Rio Bec
• Powrót do Becan

Bibliografia:

Ball, Joseph W. (1972) Ceramic Sequence at Becan, Campeche, Mexico. Second (final) Preliminary report: 1972. (in:)  „Ceramica de Cultura Maya” (8), s. 34-40. Philadelphia.

Ball, Joseph W. (1974a) A Coordinate Approach to Northern May a Prehistory: A.D. 700-1200. (in:) „American Antiquity” (39) 1, s. 85-93 Cambridge University Press

Ball, Joseph W. (1974b) A Regional Ceramic Sequence for the Río Bec Area. (in:) Wyllys Andrews IV (ed.) Archaeological Investigations on the Yucatán Peninsula, s. 113–117. Middle American Research Institute, Publication 31. Tulane University, New Orleans.

Ball, Joseph W. (1977) The Archaeological Ceramics of Becan, Campeche, Mexico, Middle American Research Institute, Publication 43. Tulane University, New Orleans.

Ball, Joseph W. (2014) Rethinking the Becán Ceramic Sequence – Continuities, Disjunctions, Segmentation, and Chronology, „Latin American Antiquity” (25), s. 427-448; Society for American Archaeology. doi:10.7183/1045-6635.25.4.427

Ball, Joseph W. & Jennifer T. Taschek (2013) Acanmul, Becán, and the Xcocom Phenomenon through a Type-Variety Looking Glass: Resolving historical enigmas through hands-on typological assessments. (in:) James J. Aimers (ed.) Ancient Maya Pottery: Clasification, Analysis, and Interpretation, s. 142-162. University Press of Florida, Gainesville. doi:10.5744/florida/9780813042367.003.0009

Ball, Joseph W. & Jennifer T. Taschek (2015) Ceramic History, Ceramic Change, and Architectonical Sequence in Acanmul, Campeche: A Local Chronicle and its Regional Implications, „Ancient Mesoamerica” (26), s. 233-273; Cambridge University Press. doi:10.1017/S0956536115000176

Bueno Cano, Ricardo (1994) Arqueologia de la region RioBec, Xpujil, Campeche (in:) La Pintura Mural Prehispanica, s. 43-51.

Bueno Cano, Ricardo (1999) Entre un río de robles: Un acercamiento a la arqueología de la región Río Bec, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Mexico

Campaña Valenzuela, Luz Evelia (2005) Contribuciones a la Historia de Becán, „Arqueología Mexicana” XIII, s. 48-53.

Jabłońska, Joanna (2019) What do ceramics tell us about the contacts between the Maya and Teotihuacan? The meaning and social contects of Teotihuacan-like ceramics in the Maya area and Maya-like ceramics at Teotihuacan in the Early Classic Period. (in:) Christophe Helmke, Harri Kettunen, Jarosław Źrałka (eds.) Proceedings of the 24th European Maya Conference Cracow, November 11-16, 2019, Part I, „Contributions in New World Archaeology” vol. 13, s. 67-92

Ruppert, Karl; John Denison jr. (1943) Archaeological Reconnaissance in Campeche, Quintana Roo, and Peten w Carnegie Institution of Washington Publication 543.

Webster, David (1973) Becan: An Early Lowland Maya Fortified Site, „Occasional Papers in Antrhopology” (8), Department of Anthropology, The Pennsylvania State University.

Webster, David (1976) Defensive Earthworks at Becán, Campeche, Mexico. Middle American Research Institute Publication 46. Tulane University, New Orleans.

Webster, David (2000) The Not So Peaceful Civilization: A Review of Maya War, „Journal of World Prehistory” 14(1).

Webster, David; Joseph W. Ball (2021) Rehabilitating Becan, „Ancient Mesoamerica”, Cambridge University Press
doi: 10.1017/S0956536121000262

Trześniowski P.A. (2022) Powrót do Becán, „Archeowieści” 2022