Niziny Majów, Mezoameryka

Niziny Majów mapa — Niziny Majów – © P.A. Trześniowski.

Niziny Majów to region kulturowy Mezoameryki, obejmujący geograficznie półwysep Jukatan w swej meksykańskiej, belizeńskiej i gwatemalskiej części, Góry Maya w Belize i Dolinę Copan w Hondurasie. Jak sama nazwa wskazuje jest to obszar nizinny charakteryzujący się wysokością 0-300 m n.p.m., od czego wyjątkiem są Wzgórza Puuc – pasmo niewielkich wzniesień, wyrastających nie więcej niż 90-120 m ponad poziom swojej okolicy na pograniczu obecnych meksykańskich stanów Yucatan i Campeche w północno-zachodniej części półwyspu i Góry Maya na południowym-wschodzie – wyizolowane pasmo górskie, położone na pograniczu Belize i Gwatemali.

Tikal, południowe Niziny Majów — Tikal (*Yax Mutul*) w sercu Nizin Majów (fot: P.A. Trześniowski 2020)

Północne i południowe Niziny Majów

Niziny Majów dzieli się czasem na centralne, północne i południowe, jednak problem przy takim podziale tworzy zakotwiczona w mapach mentalnych równoleżnikowa granica między Meksykiem a Gwatemalą na półwyspie Jukatan, przebiegająca przez środek centralnych Nizin Majów. Pod względem kulturowym trudno byłoby nadto znaleźć podział na centralne i południowe Niziny Majów – w przeszłości, szczególnie w okresie klasycznym (250 – 909 n.e.), złotym wieku Majów tworzyły one zwarty kulturowo obszar miast-państw, zarządzanych przez dziedziczne dynastie k’uhul ajawtak, boskich władców.

Jadeit Calakmul, Yuknoom Ch'een II Wielki — Jadeitowa maska Yuknoom Ch’een II Wielkiego z Calakmul, boskiego władcy (*kuhul ajaw*) Kaanul – Dynastii Węża i władcy władców (*kaloomte’*) Uxte’tuun – najpotężniejszego z państw Majów okresu klasycznego. Ekspozycja Museo de la Arquitectura Maya, Baluarte de la Soledad w Campeche
(fot : P.A. Trześniowski 2021)

Da się natomiast bez problemu uzasadnić podział na północne i południowe Niziny Majów – północ i południe mówiły innymi językami (maaya i choltian – klasyczny język stel). Na północnych Nizinach Majów nie było generalnie boskich dynastii, choć północ znała niewątpliwie ten mechanizm. Świadczą o tym wyjątki jak Coba, gdzie panowały nawet co najmniej dwie cesarzowe (kaloomte’) i skąd wybudowaną najdłuższą z majańskich dróg (stukilometrowa sacbe 1), czy Ek Balam, które otoczone było podwójnym pierścieniem fortyfikacji.

Północne Niziny Majów

Niziny północne to północna część półwyspu Jukatan, która obejmuje meksykański stan Yucatan (Dzibilchaltun, Izamal, Uxmal, Kabah, Sayil, Labna, Dzilam, Ek Balam, Chichen Itza, Xtambo, Yaxuna, Oxkitnok), zwany dawniej Mayab oraz północne części meksykańskich stanów Campeche (Edzna, Hochob, Dzibilnocac, Tabasqueno, Santa Rosa de Xtampak) i Quintana Roo (Coba, Kukinan i Riviera Maya: Tulum, Xel Ha, Muyil…). Zarzewiem cywilizacji na północnych Niznach Majów było środkowopreklasyczne Komchen.

Południowe Niziny Majów

Calakmul stela 9 — Słynna stela 9 z Calakmul, przedstawiająca boskich władców Kaanul – Dynastii Węża, najpotężniejszego z rodów panujących na Nizinach Majów w trakcie złotego wieku. Ekspozycja Museo de la Arquitectura Maya, Baluarte de la Soledad w Campeche (fot : P.A. Trześniowski 2021)

Niziny południowe obejmują departament Peten w Gwatemali, Belize (dawniej Honduras Brytyjski), południowo-wschodnie Campeche (Becan, Rio Bec, Calakmul, Yaxnohcah), południowe Quintana Roo (Ixkabal, Dzibanche) i wschodnie części meksykańskich stanów Tabasco (Aguada Fenix) i Chiapas (dorzecze rzeki Usumacinta), nizinny region Petexbatun (Cauncen, Ceibal, Aguateca, Dos Pilas) w Gwatemali i tak naprawdę nieco już wyżynny krajobraz Gór Maya (Caracol, Lubaantun, Uxbenka, Nim Li Punit, Pusilha, Xnaheb) w Belize, Doliny Copan (Copan, Quirigua) w Hondurasie i Gwatemali i Zatoki Honduraskiej.

Aguada Fenix — Aguada Fénix – widok od północnego wschodu na główną platformę MFU z grupą E w centrum. Obraz DEM wygenerowany na podstawie danych z LiDARu (©Alfonsobouchot na licencji CC BY-SA 4.0)

Południowe Niziny Majów to serce preklasycznej (Ceibal, El Mirador, Nakbe, El Tintal, Wakna, Cerro Maya, Yaxnohcah) i klasycznej cywilizacji na Nizinach Majów (Tikal, Rio Azul, Dzibanche, Calakmul, Palenque, Tonina, Yaxchilan, Bonampak). Nadal niezwykle zagadkowe jest środkopreklasyczne lub nawet wczesnoklasyczne Aguada Fenix i zespół podobnych stanowisk archeologicznych o charakterze okresowych centrów ceremonialnych dla społeczności nomadów na terenie dzisiejszego meksykańskiego stanu Tabasco.

Copan południowe Niziny Majów — Słynny ołtarz Q w Copan (kopia *in situ*) na dalekim południu Nizin Majów, przedstawiający linię szesnastu *k’uhul ajawtak* – boskich władców, z protoplastą dynastii K’inich Yax K’uk’ Mo’ (fot: P.A. Trześniowski 2013)

Klimat Nizin Majów

Pora deszczowa na północnych Nizinach Majów — Pora deszczowa na północy półwyspu Jukatan (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Klimat Nizin Majów jest gorący. Pora deszczowa trwa od maja do grudnia, ale tak naprawdę regularnie i mocno pada tylko w graniczących ze sobą: Peten i południowo-wschodnim Campeche. Na Nizinach zdarzają się również suche lata, a nawet okresy dłuższej, trwającej kilka lat suszy. W północnej części Jukatanu nie ma rzek, zaś jeziora stanowią rzadkość. Podstawowymi źródłami wody pitnej są cenoty.

cenoty nurkowanie jaskiniowe meksyk cave diving mexico — Cenoty to portale do rozległych systemów jaskiń, które w przeszłości były podstawowym źródłem wody pitnej na północnych Nizinach Majów. Na 10 najdłuższych systemów zalanych jaskiń na Ziemi 9 znajduje się na Riviera Maya
(fot: Alessandro Reato 2020)

Opady na Nizinach Majów to od 550 mm na północy do 3000 mm na południu rocznie. W południowej części Nizin tworzą się okresowe bajos, które w porze deszczowej wypełniają się wodą o głębokości 1-2 m i sięgają powierzchni od kilku do nawet setek kilometrów kwadratowych (np. rozległe Bajo el Laberinto w okolicach Calakmul). Choć woda z bajos nie jest zdatna do picia, w przeszłości stanowiła podstawę dla majańskich upraw (system chinampas).

Północne Niziny Majów i Flamingi w Ria Lagartos — Flamingi w okresie godowym na Ria Lagartos (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Przyroda Nizin Majów

Selva alta – tropikalny las deszczowy

Południowe Niziny Majów porastał niegdyś wysoki tropikalny las deszczowy z tak istotnymi dla Majów gatunkami drzew jak mahoń (Swietenia macrophylla), darzymlecznia (Brosimum alicastrum), sączyniec właściwy (Manilkara zapota), awokado (Persea americana) czy kopal (Protium copal). Ogółem, na jednym hektarze lasów można tu znaleźć około stu pięćdziesięciu gatunków drzew.

sapodilla pigwica drzewo saczyniec wlasciwy manilkara zapota chicle tree chico zapote — Charakterystyczne ślady nacięć na pniu *sapote* – sączyńca właściwego (Manilkara zapota) świadectwem dawnej uprawy. To słynne drzewo, z którego soku wyrabiane było chicle – naturalny prefabrykat gumy do żucia (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Selwa może mieć nawet do pięciu pięter, a najwyższe egzemplarze yaxche – drzew kapokowych – puchowców pięciopręcikowych (Ceiba pentandra) dorastają do 70 m. Obecnie lasów takich jest coraz mniej, ale znajdujemy je jeszcze na obszarach chronionych, głównie w Peten (Rezerwat Biosfery Maya), południowo-wschodnim Campeche (Rezerwat Biosfery Calakmul) i w zachodnim Belize.

epifit epiphyte Gwatemala Peten Jukatan selva selwa jungle — Epifity to rośliny żyjące na innych roślinach: drzewach i krzewach, a selwa Nizin Majów jest ich po prostu pełna. *Aechmea bracteata*, Peten, Gwatemala, Jukatan
(fot: P.A. Trześniowski 2022)

Z ciekawych gatunków drzew rosną tu jeszcze choćby: korzennik lekarski (Pimienta dioica), którego liście znane są w Europie jako ziele angielskie, chaca (Bursera simaruba), kampeszyn (Haematoxylum campechianum), pieprz (Piper spp.), dorastający 50 m cedr hiszpański (Cedrela mexicana) i palmy, jak (Bactris major), corozo (Scheelea lundelli) i guano – palma królewska (Sabal mexicana), której liście najczęściej pokrywają dachy domostw i palap. W czasach cywilizacji Majów drugim dominującym krajobrazem Peten i południowo-wschodniego Campeche były sawanny.

Przyroda północnych Nizin Majów i modrowronek (Cyanoxorax yucatanicus) — *Ch’el* – modrowronek (*Cyanoxorax yucatanicus*) w szacie młodzieżowej na obrzeżach Laguny Bacalar (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Selva seca – suchy las podzwrotnikowy

Północne Niziny Majów, gdzie opadów jest mniej, miejsce tropikalnego lasu deszczowego zajmuje kolczasty i suchy tropikalny las podzwrotnikowy, pełen kserofitów – selva seca. Drzewa nie przekraczają w nim zwykle ośmiu metrów wysokości, choć tu i ówdzie z gąszczu zieleni wybijają się piętnastometrowe olbrzymy. Wśród drzew przeważają akacje, mimozy i chaca (Bursera simaruba).

matapalo coba ficus figowiec alamo bastard tree — Matapalo, czyli pasożytnicza forma figowca. Drzewa te wysiewają się dzięki odchodom ptaków wysoko na gałęziach drzew, aby mieć bliżej do światła, skąd spuszczają w dół korzenie powietrzne, które następnie zrastają się, aby zdławić pień żywiciela – zwane również drzewkami miłości. Coba, Meksyk, Jukatan (fot: P.A Trześniowski 2021)

Drzewa na północy Jukatanu potrafią sobie radzić w zadziwiający sposób, nie tylko wczepiając się korzeniami w skałę, by ustabilizować strukturę przy płytkiej warstwie gleby, ale przebijając się nimi do zalanych jaskiń i stamtąd czerpiąc wodę niezbędną do życia. Drzewa rosnące chętnie przy jaskiniach to chaca (Bursera simaruba), plantan, darzymlecznia, Ehretia mexicana i k’uun che. Figowce rosnące w bliskim sąsiedztwie jaskiń są często dwukrotnie większe, osiągając nawet 20 m wysokości.

Manglar – las namorzynowy (mangrowy)

sian ka'an boca paila krokodyl meksyk jukatan mexico crocodille cocodrilo manglar — Lasy mangrowe (manglar) na brzegach Boca de Paila w rezerwacie biosfery Sian Ka’an i czatujący na zdobycz krokodyl (fot: P.A. Trześniowski 2018)

Ważnym elementem krajobrazu północnych Nizin Majów są również obszary przybrzeżne: lasy namorzynowe (manglar) i płytkie słonowodne rozlewiska (salinas). Północ słynęła gospodarczo z produkcji soli, którą produkowano tu poprzez ewaporację (odparowanie wody morskiej), podczas gdy na południu, u wybrzeży dzisiejszego Belize, gdzie klimat jest znacznie bardziej wilgotny, musiano gotować wodę morską.

Północne Niziny Majów i salinas - płytkie słonowodne rozlewiska — Słonowodne rozlewiska w północnej części półwyspu Jukatan przyjmują formę *coloradas*, gdy barwa mocno słonej wody przyjmuje mocno rdzawy albo różowy odcień . W przeszłości mieściły się tu liczne majańskie *xtambo’ob* – faktorie produkcji soli, będącej bogactwem północnej części półwyspu (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Cywilizacja na Nizinach Majów

Pomimo płytkiej warstwy niezbyt żyznych gleb i problemu ze stałymi źródłami słodkiej wody Niziny Majów, dzięki rozproszonemu osadnictwu, przemyślnemu systemowi kolekcji wody w sztucznych zbiornikach oraz rolnictwu opartemu na pasach przybrzeżnych okresowo zalewanych zbiorników, czy grządek tworzonych na wodzie (chinapmas) pozwoliły na rozkwit cywilizacji z miastami, w których mieszkać mogło nawet 100 tys. mieszkańców.

Aktun Ha cenota cenote cenoty Meksyk Jukatan — Cenota Aktun Ha – wejście do systemu zalanych jaskiń Carwash i miejsce kursów nurkowania jaskiniowego. Riviera Maya, Jukatan, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Największe znane ośrodki cywilizacji Majów to: Izamal, Dzibilchaltun, Coba na północy półwyspu Jukatan, a Tikal i Calakmul na południu. Na północy podstawowym źródłem wody pitnej były cenoty. Stałe rzeki na Nizinach Majów to biegnące na południu: Usumacinta, Grijalva, San Pedro, Candelaria, La Pasión, Belize, Hondo, Mopan i Motagua; jeziora: Peten Itza, Yaxha i Izabal; oraz laguny Terminos, Nuevo, Bacalar.

Stela 8 i Świątynia Siedmiu Lalek w Dzibilchaltun, na północnych Nizinach Majów, słynna z niewydarzonych celebracji ekwinokcjów w stylu New Age (w oryginale ten budynek bynajmniej do tego nie służył) (fot: P.A. Trześniowski).

Post Views: 454