Mezoameryka, archeologia, chronologia, preklasyk
Okres preklasyczny (2000 p.n.e. – 250 n.e.)
Okres preklasyczny (preklasyk) przypada na lata: 2000 p.n.e. – 250 n.e. To era świtu cywilizacji w poszczególnych ogniskach, jak San Lorenzo – pierwsze miasto, lecz również budowy rozległej sieci dalekosiężnych szlaków handlowych, którymi, prócz towarów, wędrowały spajające Mezoamerykę idee, wiedza i rozwiązania techniczne, czyniąc je arteriami wymiany kulturowej i intelektualnej. Wtedy powstały kalendarze: 260-dniowy tzolk’in, 365-dniowy haab’ oraz Długa Rachuba,[1] złożony system liczbowy niezbędny do zapisu długich dat, operacji na nich i obserwacji astronomicznych, preklasyczne pismo, a także kosmologia, będąca wizją wszechświata z tętniącym życiem krajobrazem, bez podziału na to, co materialne i niematerialne (w żadnym z majańskich języków po dziś dzień nie ma takich słów jak przyroda czy religia).
Na wybrzeżu Pacyfiku, w Ojo de Agua, jeszcze w okresie wczesnopreklasycznym powstały pierwsze piramidy, najprawdopodobniej mające naśladować wulkany oraz grupa E, tworzące wspólnie kopiowany szeroko układ architektoniczny MFC (Middle Formative Chiapas).[2] W Tabasco gigantyczne platformy pełniące funkcje ceremonialnych obserwatoriów i architektonicznych kalendarzy.[3] Na Nizinach Majów to czas wielkiej eksplozji architektonicznej, za pośrednictwem której rozpropagowano specyficzne układy struktur, będące nośnikiem przynależności kulturowej, jak: grupy E,[4] boiska i największe z piramid, budowane w architekturze triadycznej, oraz sieci doskonałych dróg spajających miasta określane przez niektórych badaczy jako Pierwsze Imperium.[5]
Okres preklasyczny (preklasyk) dzieli się na cztery epoki: wczesnopreklasyczną (2000-1000 p.n.e.), środkowopreklasyczną (1000-400 p.n.e.), późnopreklasyczną (400 p.n.e. – 150 n.e.) i schyłkowopreklasyczną, przypadającą na lata 150-250 n.e. W literaturze bywają one określane skrótami EPC (ang: Early Preclassic), MPC (ang: Middle Preclassic), LPC (ang: Late Preclassic) i TPC (ang: Terminal Preclassic).
Okres preklasyczny (preklasyk) skończył się pierwszym wielkim upadkiem cywilizacji na Nizinach Majów około 150 r. n.e., nadal nie do końca wyjaśnionym przez archeologów. Potężne miasta w Niecce Mirador, jak El Mirador i Nakbe (Peten, Gwatemala) czy El Cerro (Cerros, Belize) na karaibskim wybrzeżu zostały porzucone. Kultura zachowała pewną ciągłość w odległych od centrum ośrodkach z architekturą triadyczną, jak Ixkabal, Dzibanche, Calakmul, Yaxnohcah, czy Yaxuna (Jukatan, Meksyk). Cywilizacja zakwitła na nowo z wielką mocą i nowym duchem w Tikal i Rio Azul, gdzie ostatnie stulecie
(150-250 n.e.) bywa nazywane z tego powodu okresem protoklasycznym i zaliczane do późniejszej epoki.[6]
[1] Najstarsza znana data w Długiej Rachubie na ziemiach Majów to stela 1 z El Baul (7.19.15.7.12 ~ 5 III 37 r. n.e.) albo monument 2 z Chalchuapa, Salwador (7. . . . ~ 354 p.n.e. – 41 n.e.). Starsze znane są z olmeckiej steli C w Tres Zapotes w Vera Cruz (7.16.6.16.18 ~4 IX 32 p.n.e.) i steli 2 w Chiapa de Corzo, Chiapas ([7.16.]3.2.3 ~ 9 XII 36 p.n.e.).
[2] Na stanowisku Ojo de Agua w Soconusco w Chiapas John E. Clark i Richard D. Hansen (2001) Architecture of Early Kingship: Comparative Perspectives on the Origins of the Maya Royal Court, w: Takeshi Inomata i Stephen D. Houston (eds.) Royal Courts of the Ancient Maya, Volume 2: Data and Case Studies zidentyfikowali najstarszy układ MFC (Middle Formative Chiapas), z prototypami piramid i grupy E, pochodzący z fazy Jocote (1150-1000 p.n.e.). Wyizolowane Grupy E pojawiły się później na początku okresu środkowopreklasycznego w La Blanca na wybrzeżu Pacyfiku
i w Kaminaljuyu na Wyżynach Majów oraz bardzo szeroko rozpropagowały się po Nizinach Majów. Z uwagi na brak datowań takiego układu w San Lorenzo, kwestia najstarszej grupy E pozostaje jednak nadal niewyjaśniona,.
[3] Układy MFU (Middle Formative Usumacinta) rozpoznał dzięki lidarowi Takeshi Inomata wraz z zespołem (2020) Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization, „Nature” 582. Platformy naśladują potężny plac z San Lorenzo w stanie Veracruz (Meksyk), w ich centrach znajdują się wielkie grupy E, zapożyczone z San Lorenzo lub z Chiapas. Największa z platform, ta z Aguada Fenix, ma aż 1314 m długości, 399 m szerokości
i 15 m wysokości. Stanowi najbardziej masywną budowę Mezoameryki (ustępuje jedynie piramidzie w Cholula w Puebla, a przebija piramidę triadyczną La Danta z El Mirador).
[4] Najstarszy układ MFC na Nizinach Majów pojawił się około 950 r. p.n.e. w Cival. Inomata Takeshi wraz z zespołem (2019) Artificial plateau construction during the Preclassic period at the Maya site of Ceibal, Guatemala, „PLoS ONE 14 (8) znalazł na głównej osi jego grupy E ofiarę zakładzinową w formie kwinkunksa ułożonego z zielonych kamieni. Grupy E, a nie MFC, rozlały się następnie szeroko po Nizinach Majów jako nośnik wartości kulturowych w okresie środkowopreklasycznym, w latach 950-700 p.n.e. Później ich ceremonialną rolę w centrum Nizin przejęły piramidy triadyczne, czego przykłady architektoniczne znaleźli William Saturno z zespołem w San Bartolo (2018) Changing Stages: Royal Legitimacy and the Architectural Development of the Pinturas Complex at San Bartolo, Guatemala, w: M. Kathryn Brown i George J. Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, czy Ivan Šprajc w Nixtun Ch’ich’ (2021) Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning. “PLoS ONE” 16(4). Grupa E na platformie La Danta w El Mirador jest również przesłonięta przez tamtejszą centralną piramidę triadyczną.
[5] David Freidel (2018) Maya and the Idea of Empire w: Katherine Brown i George Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands przedstawia ideę gigantycznego organizmu państwowego Majów, który w okresie późnopreklasycznym sięgał tak daleko od stolicy w El Mirador, jak daleko występowała triadyczna architektura (np. Yaxuna, obok Chichen Itza na północy Jukatanu w dzisiejszym Meksyku czy El Cerro nad Morzem Karaibskim w obecnym Belize na wschodzie).
[6] O czasach zmian oraz rewolucji kulturowej związanej, według niego, z rebelią Yax Ehb Xook z Tikal, być może reżyserowaną przez odległą wschodzącą potęgę – Teotihuacan ze środkowego Meksyku, spekuluje wspomniany powyżej David Freidel (2018) Maya and the Idea of Empire w: Katherine Brown i George Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands.
Chcesz wiedzieć więcej?
- => Chronologia Mezoameryki
- => Okres klasyczny (250-909 n.e.)
- => Okres postklasyczny (909/1100 – 1528/1697 n.e.)
13 komentarzy