Okres preklasyczny (2000p.n.e.-250n.e.)

Mezoameryka, archeologia, chronologia, okres preklasyczny, preklasyk

Okres preklasyczny (2000 p.n.e. – 250 n.e.)

Świt cywilizacji Mezoameryki

Okres preklasyczny (preklasyk) przypada na lata: 2000 p.n.e. – 250 n.e. To era świtu cywilizacji w poszczególnych ogniskach, jak San Lorenzo Tenochtitlan – najstarsze miasto Mezoameryki, kojarzone z kulturami Olmeków, uważanymi za protocywilizację (teoria cultura madre). W okresie preklasycznym powstało pismo, kalendarze, a także kosmologia Mezoameryki, będąca wizją wszechświata z żyjącym krajobrazem, bez podziału na to, co materialne i niematerialne. W żadnym z języków Majów po dziś dzień nie ma takich słów jak przyroda czy religia…

Okres preklasyczny (2000 p.n.e. – 250 n.e.) to czas powstania w Mezoameryce rozległej sieci dalekosiężnych szlaków handlowych. Szlakami, prócz towarów, wędrowały spajające Mezoamerykę, jako region cywilizacyjny, idee, wiedza i rozwiązania techniczne. Były to arterie wymiany kulturowej i intelektualnej Mezoameryki. Okres preklasyczny był w przeszłości nazywany formatywnym, jednak obecnie już wiadomo że w tym okresie istniały wielkie i dobrze zorganizowane państwa (Hansen 2022), jakie w późniejszych epokach nie miały sobie równych.

Okres preklasyczny w podziale na epoki

Okres preklasyczny dzielimy na cztery epoki:

• wczesnopreklasyczna (2000-1000 p.n.e.) – świt cywilizacji Mezoameryki: Olmekowie, Izapan, pierwsze miasta, ceramika, wyroby z zielonego kamienia i architektura monumentalna: place, platformy i piramidy
• środkowopreklasyczna (1000-400 p.n.e.) – świt cywilizacji Majów: pojedyncze grupy E w La Blanca na wybrzeżu Pacyfiku
  i w Kaminaljuyu na Wyżynach Majów, propagacja grup E, a następnie boisk na Nizinach Majów, cywilizacja Zapoteków w Monte Alban, druga cywilizacja Olmeków w La Venta
• późnopreklasyczna (400 p.n.e. – 150 n.e.) – eksplozja monumentalnej architektury na Nizinach Majów: piramidy triadyczne, pierwsze wielkie państwo połączone siecią długodystansowych dróg
• schyłkowopreklasyczna (150-250 n.e.) – upadek preklasycznej cywilizacji na Nizinach Majów, opuszczenie miast z monumentalną architekturą

W literaturze epoki, na jakie podzielony jest okres preklasyczny, bywają określane skrótami EPC (ang: Early Preclassic), MPC (ang: Middle Preclassic), LPC (ang: Late Preclassic) i TPC (ang: Terminal Preclassic). Epoka schyłkowopreklasyczna wyludniających się wielkich miast na Nizinach Majów była zarazem protoklasyczną dla ośrodków jak Tikal, które w tym czasie rozkwitały.

Kalendarze Mezoameryki

Okres preklasyczny to czas gdy powstały kalendarze Mezoameryki: 260-dniowy tzolk’in, 365-dniowy haab’ (nazwy w językach Majów) oraz Długa Rachuba, złożony system liczbowy niezbędny do zapisu długich dat, rejestracji obserwacji astronomicznych i operacji na nich.

Wykute w kamieniu

Okres preklasyczny wciąż zazdrośnie strzeże swych epigraficznych tajemnic. Zapisy kalendaryczne są bardzo proste i znanych jest wciąż niedużo. Najstarsze znane daty w Długiej Rachubie pochodzą z olmeckiej steli C w Tres Zapotes w Vera Cruz ([7].16.6.16.18 ~4 IX 32 p.n.e., zgodnie z korelacją 584286) i steli 2 w Chiapa de Corzo, Chiapas ([7.16].3.2.3 ~ 29 XI 36 p.n.e.). Najstarsza znana data w Długiej Rachubie na ziemiach Majów to stela 1 z El Baul (7.19.15.7.12 ~ 5 III 37 r. n.e.) albo monument 1 z Chalchuapa (El Trapiche), Salwador (7. . . . ~ 354 p.n.e. – 41 n.e.). [O najstarszych znanych przypadkach użycia kalendarzy Mezoameryki więcej w artykule: Nowe odkrycia w San Bartolo: najstarszy bezpośredni dowód użycia kalendarza na Nizinach Majów, Archeowieści 2022.]

Zaklęte w architekturze

Okres preklasyczny dostarcza jednak innych dowodów na używanie kalendarzy. Zgodnie z hipotezą archeoastronoma Ivana Šprajca, pochodzące jeszcze z końca epoki wczenopreklasycznej obserwatoria solarne – tzw. grupy E mogły służyć do strojenia kalendarzy agrarnych. [Więcej na temat grup E i strojenia kalendarzy w artykule: Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy, Archeowieści 2022.]. Zdaniem Takeshiego Inomaty, pochodzące z początku epoki środkowopreklasycznej platformy MFU mogły również kodować mezoamerykańskie kalendarze. [Więcej na temat MFU i ich zależności z kalendarzem w artykule: Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki, Archeowieści 2022.].

Okres preklasyczny w architekturze

Pierwsze piramidy i wczesnopreklasyczne zespoły architektoniczne w Chiapas

Okres preklasyczny to czas ewolucji monumentalnej architektury w Mezoameryce. Na stanowisku Ojo de Agua w Soconusco, w Chiapas, na wybrzeżu Pacyfiku, jeszcze w okresie wczesnopreklasycznym powstały prototypy piramid oraz grupa E. Pochodzą one z tamtejszej fazy Jocote (1150-1000 p.n.e.). Piramidy najprawdopodobniej miały naśladować wulkany (Clark i Hansen 2001). Ustawione wokół placu z centralną osią północ-południe, wspólnie z grupą E, która przecinała go na osi wschód-zachód, piramidy tworzyły wspólnie szeroko kopiowany później układ architektoniczny MFC (Middle Formative Chiapas). Z uwagi na brak datowań, pomijanego zwykle w rozważaniach, układu MFU w San Lorenzo Tenochtitlan, który również zawiera grupę E, kwestia najstarszej grupy E pozostaje jednak niewyjaśniona.

Zagadkowe środkowopreklasyczne gigantyczne platformy w Tabasco

W meksykańskim stanie Tabasco na przełomie epoki wczesno- oraz środkowopreklasycznej pojawiły się MFU (Middle Formative Usumacinta). Są to zorientowane układy architektoniczne, składające się gigantycznej platformy i grupy E umieszczonej w jej centrum oraz dwudziestu mniejszych platform po wschodniej i zachodniej stronie. Platformy naśladują potężny plac z San Lorenzo w stanie Veracruz (Meksyk) – pierwszego miasta Mezoameryki. MFU pełniły funkcje ceremonialnych obserwatoriów i architektonicznych kalendarzy (Inomata at al. 2020). Badania archeoastronomiczne dowodzą, że były one architektoniczną formą 260-dniowego kalendarza, stanowiąc, wraz z San Lorenzo, najstarsze dowody jego użytkowania w Mezoameryce.

Największa platforma MFU znajduje się w Aguada Fenix. Ma aż 1314 m długości, 399 m szerokości i 15 m wysokości. Stanowi najbardziej masywną budowę Mezoameryki, ustępując jedynie wielkiej piramidzie w Cholula w meksykańskim stanie Puebla. Przebija objętością nawet potężną piramidę triadyczną La Danta z El Mirador. Ciekawe, że pomimo ogromnych rozmiarów, platformy MFU zostały odkryte dopiero w II dekadzie XXI stulecia, dzięki zastosowaniu LiDAR-u. [O platformie z Aguada Fenix i innych MFU więcej w artykule: Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?, Archeowieści 2022.]

Kwinkunksy z jadeitu

Znaleziono tam również interesującą formę ofiar zakładzinowych, pochodzących z ok. 900 p.n.e., w których ułożone w kwinkunks siekierki wotywne z zielonego kamienia (jadeit, malachit, serpentynit…), powszechną u preklasycznych Olmeków i Majów, zastąpiono glinianymi obiektami o tym samym kształcie, pomalowanymi na czerwono. Inny depozyt datowany na 900 p.n.e. zawierał barwną formę kwinkunksa, będącą prawdopodobnie prototypem późniejszych kolorów stron świata w kosmologii Mezoameryki.

Architektura nośnikiem wartości kulturowych i tożsamości cywilizacyjnej – okres preklasyczny na Nizinach Majów

Dopiero około 1000-950 r. p.n.e. w Ceibal na Nizinach Majów pojawił się najstarszy układ MFC. Na głównej osi jego grupy E znaleziono aż jedenaście ofiar zakładzinowych z zielonego kamienia, w tym pochodzący z fazy Real 1 (1000-850 p.n.e.) depozyt 138 ułożony w formę kwinkunksa (Inomata et al. 2019, Inomata i Triadan 2015). W Ceibal, prócz MFC zapożyczonej z Chiapas, znajdowane są również artefakty o stylistyce olmeckiej (depozyt 125). Takeshi Inomata i Daniele Triadan (2015) zwracają jednak uwagę, że Ceibal jest nieco starsze niż olmeckie La Venta i wymiana kulturowa między Majami a drugą falą Olmeków musiała być już co najmniej równorzędna.

Okres preklasyczny i propagacja grup E na Nizinach Majów

Jednak jedynie grupy E, nie zaś całe układy MFC, rozlały się następnie szeroko po Nizinach Majów. Z tego powodu długo też uznawane były za ich wynalazek. W latach 800-700 p.n.e. kolejne grupy E pojawiły się w dolinie rzeki Belize, około 800-600 p.n.e. w Cival, około 700 p.n.e. w Tikal, Cenote i Nakbe, ok. 650 p.n.e. w Nakum. Innym ważnym układem architektonicznym, będącym nośnikiem wartości kulturowych na Nizinach Majów, stały się boiska do pitz (pok-ta-pok). Pojawiały się one nawet w niewielkich osadach z pewnym rodzajem ceramiki, podczas gdy na niedaleko położonych stanowiskach, gdzie ceramika była inna, boisk nie znaleziono.

Pierwsze Imperium?

Najstarszy system dróg

Pod koniec epoki środkowopreklasycznej, w latach 600-400 p.n.e. wyposażone w grupy E ośrodki cywilizacji Majów w Niecce Mirador-Calakmul połączone zostały siecią międzymiastowych dróg – sacbeób. To doskonałe szlaki komunikacyjne konstruowane w formie kamiennych wałów z utwardzaną nawierzchnią. Pajęczyna ciągnących się dziesiątkami kilometrów arterii połączyła El Mirador, Nakbe, El Tintal, La Isla, La Muerta, Isla Gavilán, Arroyón, La Ceibita i prawdopodobnie Xulnal i Wakna. Szkielet sacbeób spiął pierwszy zaawansowany byt państwowy Majów, w którym wkrótce wykwitły najbardziej monumentalne przykłady ich architektury.

Piramidy triadyczne – późnopreklasyczna eksplozja monumentalnej architektury

W epoce późnopreklasycznej na Nizinach Majów wyrosły największe z piramid. Budowano je w architekturze triadycznej (Szymański 2013). Na terenie Niecki Mirador-Calakmul doszło wtedy do prawdziwej eksplozji monumentalnej architektury. Gigantyczne budowle o schemacie fraktalnym, których najwspanialsze przykłady z tego czasu znajdujemy w El Mirador, Nakbe, Yaxuna, Yaxnohcah, El Tintal czy Cerro Maya (dawniej Cerros). Ceramiczny horyzont Chicanel, który rozpowszechnił się wtedy w centrum Nizin Majów jest najbardziej spójnym stylistycznie na skali czasu cywilizacji Majów. Fenomen budowy dalekosiężnych międzymiastowych arterii nie powtórzył się na tą skalę już nigdy (Hansen et al. 2022).

Okres preklasyczny i Pierwsze Imperium

David Freidel (2018) snuje na tej podstawie wizję pierwszego gigantycznego organizmu państwowego Majów. Uważa, że granice Pierwszego Imperium ze stolicą w El Mirador, które znajdowało się w centrum rozległej sieci dróg, sięgały tak daleko, jak daleko sięgała preklasyczna triadyczna architektura. Jego najdalsze placówki znajdowałyby się zatem na dalekiej północy Jukatanu w Yaxuna, obok Chichen Itza, w dzisiejszym Meksyku, czy daleko na wschodzie w Cerro Maya, nad Morzem Karaibskim, w obecnym Belize. W okresie klasycznym, który nastał później, nie wznoszono już tak masywnych piramid (choć Templo IV w Tikal czy I w Tonina dorównują La Danta wzrostem), ani tak wspaniałych dróg (choć ta stukilometrowa, łącząca Coba z Yaxuna przebija wszystkie znane nam dotąd długością).

Późnopreklasyczna transformacja triadyczna na Nizinach Majów

W epoce późnopreklasycznej (400 p.n.e. – 150 n.e.) kosmologiczne znaczenie grup E w niektórych ośrodkach w centrum Nizin Majów przejęły piramidy triadyczne. Przykłady architektoniczne późnopreklasycznej transfomacji triadycznej znaleźli William Saturno (2018) z zespołem w San Bartolo, gdzie grupa E została zabudowana piramidą triadyczną, czy Ivan Šprajc (2021) w Nixtun Ch’ich’, gdzie dwóm grupom E kompleksami piramid triadycznych przesłonięto wschód. Grupy E są zasłonięte od wschodu przez ogromne piramidy triadyczne również na platformie La Danta w El Mirador czy w Cival (tamtejsze struktury 9 i 7 vs. struktura 1).

Schyłkowopreklasyczny kolaps – pierwszy upadek cywilizacji Majów

Okres preklasyczny (preklasyk) skończył się pierwszym wielkim upadkiem cywilizacji na Nizinach Majów około 150 r. n.e., nadal nie do końca wyjaśnionym przez archeologów. Potężne miasta w Niecce Mirador (Peten, Gwatemala), jak El Mirador i Nakbe czy Cerro Maya (Cerros, Belize) na karaibskim wybrzeżu Mezoameryki zostały porzucone. Kultura zachowała pewną ciągłość w odległych od centrum ośrodkach z architekturą triadyczną, jak Ichkabal, Dzibanche, Calakmul, Yaxnohcah, czy Yaxuna (Jukatan, Meksyk). W centrum południowych Nizin Majów cywilizacja nie tylko zachowała ciągłość, ale i zakwitła na nowo z wielką mocą i nowym duchem w Tikal i Rio Azul, czy Holmul, Ceibal i Nakum gdzie ostatnie stulecie (150-250 n.e.) bywa nazywane z tego powodu epoką protoklasyczną (protoklasykiem) i zaliczane jest już do późniejszego okresu.

David Friedel (2018) wiąże upadek wielkich miast, jaki zakończył okres preklasyczny z rebelią Yax Ehb Xooka – dawnego namiestnika tronu w El Mirador, późniejszego pierwszego boskiego władcy Tikal. Sugeruje on nawet, że rebelia Yax Ehb Xooka mogła być wyreżyserowana przez Teotihuacan – odległą wschodzącą potęgę ze środkowego Meksyku. W wyniku tej rebelii na Nizinach Majów doszło do kulturowej rewolucji, której zarzewiem było Tikal, początku klasycznej cywilizacji i złotego wieku Majów.

---

Chcesz wiedzieć więcej?

• => Chronologia Mezoameryki
• => Okres klasyczny (250-909 n.e.)
• => Okres postklasyczny (909/1100 – 1528/1697 n.e.)

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Brown, M. Kathryn; Travis W. Stanton (2020) Public architecture and the rise of complexity in the Middle Preclassic (in:) Scott R. Hutson, Traci Ardren (eds.) The Maya World, Routledge, s. 29-42

Brown, M. Kathryn M.; George Bey III (eds.) (2018) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, University of Florida Press

Clark, John E.; Richard D. Hansen (2001) Architecture of Early Kingship: Comparative Perspectives on the Origins of the Maya Royal Court, w: Takeshi Inomata i Stephen D. Houston (eds.) Royal Courts of the Ancient Maya, Volume 2: Data and Case Studies

Estrada-Belli, Francisco (2011) The First Maya CivilizationRitual and Power Before the Classic Period, Routledge

Freidel, David (2018) Maya and the Idea of Empire w: Katherine Brown i George Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands

Hansen, Richard et alia (2022) LiDAR analyses in the contiguous Mirador-Calakmul Karst Basin, Guatemala: An introduction to new perspectives on regional early Maya socioeconomic and political organization, „Ancient Mesoamerica”, s. 1-40

Inomata, Takeshi (2023) Origins of Maya Civilization Examined at Aguada Fénix, Mexico, Amerind Free Online Talk, Amerind Foundation

Inomata, Takeshi et alia (2019) Artificial plateau construction during the Preclassic period at the Maya site of Ceibal, Guatemala, „PLoS ONE 14 (8)

Inomata, Takeshi et alia (2020) Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization, „Nature” 582

Inomata, Takeshi; Danielle Triadan (2021) Early Formal Ceremonial Complexes and Olmec-Maya Interaction, The Arizona Archaeological & Historical Society

Saturno, William et alia (2018) Changing Stages: Royal Legitimacy and the Architectural Development of the Pinturas Complex at San Bartolo, Guatemala, w: M. Kathryn Brown i George J. Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands

Szymański, Jan (2013) Between Death and Divinity: Rethinking the Significance of Triadic Groups in Ancient Maya Culture, Estudios de Cultura Maya 44, s .119-166

Šprajc, Ivan (2021) Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning, “PLoS ONE” 16(4)

Triadan, Danielle (2015) The Origins of Maya Civilization: New Insights from Ceibal, Peabody Museum of Archaeology & Ethnology