Chichen Itza

Mezoameryka, Chichen Itza, archeologia Majów, architektura, Maya-Toltec, Puuc, Chenes, Yucatan, Jukatan, Meksyk

Chichen Itza – diament pośród zgliszczy cywilizacji Majów

Historia cywilizacji Majów podzielona została na trzy okresy: preklasyczny –  kiedy to formowały się podwaliny tej wielkiej cywilizacji i powstało pierwsze imperium, klasyczny – wspaniały okres jej złotego wieku i postklasyczny – czas życia na gruzach w cieniu dawnych potęg, zapomnianej wiedzy i umiejętności. Choć w erze postklasycznej nie wznoszono już monumentalnych budowli, zaprzestano nawet używania pełnej wersji słynnego majańskiego kalendarza, a wielkie miasta na Nizinach Majów opustoszały, na północy półwyspu Jukatan zdarzył się od tej reguły wyjątek – miasto, które pierwszy okres swojej prosperity przeżywało właśnie w ostatnich dekadach złotego wieku Majów i które w kilka dekad po upadku podniosło się i rozkwitło, by tchnięte nową siłą stać się najwspanialszym i najpotężniejszym ośrodkiem Majów w okresie postklasycznym – Chichen Itza.

Zmyślona historia Chichen Itza

Źródła informacji historycznych odnośnie Chichen Itza to, oprócz danych pochodzących z badań archeologicznych, również zapiski kolonialne oraz księgi Chilam Balam z Tizimin i Chumayel – spisane przez Majów łacińskim alfabetem już po konkwiście. Na tych księgach opierano w przeszłości wiele interpretacji odnośnie pobudzającej wyobraźnię historii miasta. Księga Chilam Balam z Chumayel podaje dla Chichen Itza poniższą chronologię:

• K’atun 6 Ajaw ~ 452 n.e. – założenie Chichen Itza
• K’atun 8 Ajaw ~ 689 n.e. – porzucenie Chichen Itza i założenie Chakanputun
• K’atun 4 Ajaw ~ 985 n.e. – podbój Chichen Itza przez Kukulkana i Itzów
• K’atun 8 Ajaw ~ 1201 n.e.  – podbój Chichen Itza przez Hunac Ceel

Itzowie versus Xiu

Mimo iż chronologia ta jest wciąż bezmyślnie powtarzana przez oprowadzających po Chichen Itza przewodników nie jest ona zgodna z wynikami badań archeologicznych, publikowanych na przestrzeni dwóch ostatnich dziesięcioleci. O ile księgi Chilam Balam stanowią interesujące źródło wiedzy, ze względu na brak ciągłości po upadku cywilizacji i oparcie przekazu wyłącznie na tradycji ustnej, obrazują one bardziej wyidealizowaną wizję przeszłości w czasach i po upadku i po konkwiście, aniżeli rzeczywiste informacje, bazujące na precyzyjnym przekazie historycznym (Volta, Braswell 2014:511). Jak wykazały ostatnie ich tłumaczenia , księgi Chilam Balam były orężem propagandy wrogich Itzom, a sprzymierzonych z Hiszpanami Majów Xiu.

Preklasyk, klasyk, Uuc Yabnal oraz wczesne Chichen

Historia ­­Chichen Itza sięga jeszcze okresu preklasycznego i zgodnie ze stanem obecnych badań archeologicznych zaczyna się prawdopodobnie około 150 r. p.n.e. Przed przybyciem Itzów w epoce schyłkowoklasycznej, miasto nosiło prawdopodobnie nazwę Uuc Yabnal. Nadal brak konsensusu, co do jej znaczenia (Martos 2008:8). Nazwa Chichen Itza nie jest bardzo oryginalna i jak wiele nazw miast Majów, znamionuje położenie geograficzne. „Na brzegu studni Itzów” to najbardziej sensowne dla Chichen Itza przybliżenie jej znaczenia, choć w wielu miejscach napotkać można tak kuriozalne konstrukcje jak „Usta studni wodnych czarowników” – to tak, jakby tłumaczyć Scotland Yard jako „szkocki metr”… :/

Nie tylko Święta Cenota…

Chichen Itza / Uuc Yabnal założone zostało w strategicznym miejscu, w pobliżu Świętej Cenoty (Cenote Sagrado) – gigantycznej, wypełnionej słodką wodą studni krasowej, która aż do ostatecznego zmierzchu cywilizacji Majów była celem pielgrzymek z całej Mezoameryki i miejscem ważnych religijnych obrzędów. Na terenie Chichen Itza, poza Sacred Cenote znajduje się jeszcze dwanaście dużych cenot (Mata, Osorio, Schmidt 2005) [jest ich więcej!], które były dla Majów nie tylko źródłami wody pitnej, ale również teatrem astronomicznych rytuałów, a nawet rytualnych pochówków (vide: Cenote Holtun, Dante Garcia Sedano, niepublikowany). Cenoty te stanowią, więc cenne źródło informacji o przeszłości miasta, a ich mniej lub bardziej udana eksploracja sięga jeszcze schyłku XIX stulecia (Desire Charnay, Edward H. Thompson).

Pogrzebana historia

Chichen Itza było też zamieszkane w okresie wczesnoklasycznym, ale z czasów tych nie zachowały się, niestety, żadne znane ślady w architekturze. Miasto, jakim znamy je dzisiaj zaczęło się formować dopiero w VII stuleciu n.e. Najstarsze budynki w stylu tego Wczesnego Chichen, które przetrwały do naszych czasów pochodzą, zatem dopiero z epoki późnoklasycznej. Są one jednakże głęboko pogrzebane pod kolejnymi warstwami budowli w pełnym przepychu stylu architektonicznym Puuc, wzniesionych pod koniec IX stulecia.

Schyłkowy klasyk – eksplozja w stylu Puuc i upadek cywilizacji Majów

Z epoki schyłkowoklasycznej, która w Chichen Itza przypada na lata 870-900 n.e., oprócz licznych przykładów przepięknej architektury Puuc, a nawet odległego Chenes, pochodzi też wiele skarbów epigrafiki Majów w postaci wspaniałych hieroglifów. Okres ten wiąże się z panowaniem władcy nazywanego K’ak’upakal’ K’awill (869-890 n.e.). Pod jego patronatem wybudowane zostały takie perły architektury Puuc jak Casa Colorada, Las Monjas, Akab Dzib oraz Świątynie Trzech i Czterech Nadproży (Braswell 2014:41,522).

Upadek klasycznej cywilizacji Majów

Wielki upadek, który zakończył złoty wiek cywilizacji Majów i wyludnienie regionu Puuc na początku X stulecia nie ominęły też Chichen Itza. Nie odnaleziono, poza jednym wyjątkiem, hieroglifów pochodzących z lat 900-980 n.e., praktycznie zaprzestano również wznoszenia budowli w tym okresie, poza piramidą znajdującą się obecnie wewnątrz Piramidy Kukulkana. Chichen Itza przetrwało jednak upadek cywilizacji Majów okresu klasycznego, co więcej w ciągu kilku dziesięcioleci miasto odrodziło się i rozkwitło.

Postklasyczne eksperymenty

Istnieją przesłanki, że ustrój Chichen Itza w schyłkowym klasyku różnił się już od organizacji klasycznych miast Majów, zarządzanych przez k’uhul ajaw – Boskiego Władcę. Analiza inskrypcji hieroglificznych, przede wszystkim tych z Casa Colorada, Caracol i Akab Dzib pozwala domniemywać, że miastem Chichen Itza rządził w tym czasie triumwirat: władca Itzów – K’ak’upakal Kawill, potomek władców Ek Balam – Hunpiktok’ i „sędzia” k’ul kokom – Yahawal Cho’ K’ak’, którego potomkowie w kilkaset lat później, jako ród Kokom, rządzili w Mayapan. Ich wspólne wystąpienie w czasie świętej ceremonii krzesania nowego ognia zarejestrowane zostało na hieroglifach w Casa Colorada (Voss, Kremer 2000).

Wczesny postklasyk – festiwal splendoru Chichen Itza w stylu Maya-Toltec

Na lata 950/980-1050/1100 przypada drugi – największy okres splendoru i prosperity Chichen Itza. Większość wspaniałych, gigantycznych budowli, wniesionych w stylu Maya-Toltec, które jest nam obecnie dane podziwiać wokół Wielkiego Placu pochodzi właśnie z tego okresu. Piramida Kukulkana, Wielki Stadion, Sala Tysiąca Kolumn i Świątynia Wojowników, wreszcie platformy Wenus oraz Orłów i Jaguarów to budowle mieszające w sobie majańską architekturę z wyraźnymi wpływami Centralnego Meksyku, a konkretnie kultury Tolteków. Produkowana w tym okresie w Chichen Itza ceramika (styl Sotuta) również nosi znamiona obcej stylistyki, mieszanej jednak z lokalnymi rozwiązaniami z epok późno- i schyłkowoklasycznej, co wskazuje na kontynuację zasiedlenia (Braswell 2014:42). W czasie największej prosperity Chichen Itza miało powierzchnię 25 km² i ponad 30 tys. mieszkańców (Martos 2008:8).

Zagadka tolteckich wpływów w Chichen Itza

Natura wpływów tolteckich w Chichen Itza, tak wyraźnych w architekturze, ceramice i hieroglifach od początku rozpalała wyobraźnię naukowców. Budowle takie jak Sala Tysiąca Kolumn, Tzompantli, Coatepantli i wspaniała Świątynia Wojowników mają wręcz swoje odpowiedniki w domniemanej stolicy tolteckiego imperium – odległej o 2 000 km Tuli, w obecnym stanie Hidalgo, w Centralnym Meksyku. Fakt ten po dziś dzień stanowi nierozwiązaną zagadkę dla archeologów i wiąże się z wieloma, często niemożliwymi do pogodzenia interpretacjami.

Legenda Kukulkana

Z domniemywaną obecnością Tolteków w Chichen Itza wiąże się również legenda o przybyciu na Jukatan tolteckiego władcy Topiltzina Ce Acatl Quetzalcoatla, utożsamianego z bogiem Quetzalcoatlem – Pierzastym Wężem. Według legendy Quetzalcoatl został wygnany z tolteckiej stolicy Tollan/Tuli w wyniku spisku innego, zazdrosnego boga. W okresie postklasycznym w penteonie Majów na Jukatanie rzeczywiście pojawia się nowa ważna postać i jest nią nomen omen Pierzasty Wąż – K’uk’ulkan. Obecnie zgromadzone dane wykluczają aczkolwiek inwazję nie-Majów na Chichen Itza w tym okresie (Volta, Braswell 2014:529).

Militarna dominacja Itzów

Wiele napisano niegdyś o militarnej dominacji Chichen Itza, jego hegemonii nad Północnym Jukatanem, a nawet o Nowym Imperium Majów w czasach po kolapsie cywilizacji klasycznej (stare koncepcje Sylvanusa G. Morleya z początków XX w. na podstawie różnic w architekturze Peten w Gwatemali i północy Jukatanu). Ze wzrostem militarnej potęgi Chichen Itza wiązano upadek Coba, Dzibilchaltun, Uxmal i całego regionu Puuc. Echa takich interpretacji wciąż przedstawiają turystom lokalni przewodnicy w Chichen Itza. Nie było jednak Imperium Majów, chyba, że cofniemy się w rozważaniach aż do preklasyku i Pierwszego Królestwa Węża, które nagle rozlało się po Nizinach Majów monumentalną architekturą, sięgającą z El Mirador w Peten daleko na wschód (El Cerros / Cerro Maya w Belize) i daleko na północ (Yaxuna, 18 km na południe od Chichen Itza), ale poza przesłankami w architekturze nie wiemy dziś o tych czasach prawie nic pewnego.

To prawdopodobne, że pod wojskowymi butami Itzów zdruzgotano władze miast Majów w pobliskich Ek Balam i Yaxuna, a nawet odległego miasta portowego Acanmul, znajdującego się 25 km na północ od Campeche (Ball & Taschek 2013; 2015), ale badania ostatnich dziesięcioleci wskazują, że dominacja Chichen Itza nad Jukatanem była raczej gospodarczo-religijna, dzięki Świętej Cenocie, aniżeli wojskowa (Braswell 2012).

Późny postklasyk

Chociaż po roku 1100 n.e. w Chichen Itza kończy się wznoszenie monumentalnych budowli pozostają one w użyciu, na co wskazuje wielokrotne odnawianie stiuków na Świątyni Wojowników. Populacja Chichen Itza, podobnie jak tutejsza władza mogły upaść około roku 1050/1100 AD, choć samo miasto nie zostało wtedy w pełni opuszczone. Są ślady, że El Caracol był używany jeszcze w epoce późnopostklasycznej (Volta, Braswell 2014).

Astronomiczne luki w wiedzy…

Chichen Itza słynie ze wspaniałej architektury. Słynna na cały świat Piramida Kukulkana przyciąga rzesze turystów. W czasie wiosennych i jesiennych równonocy ruiny, w ciągu jednego dnia odwiedzają dziesiątki tysięcy ludzi, żądnych ujrzenia na własne oczy jedynego w swoim rodzaju spektaklu światła i cienia. Ma on symbolizować zstąpienie na świat K’uk’ulkana – Pierzastego Węża. Nowoczesnym pielgrzymom nie przeszkadza fakt, że Majowie nie mieli pojęcia co to jest równonoc – stricte grecka koncepcja w astronomii, gdyż nie byli w stanie w żaden sposób zmierzyć długości trwania dnia i nocy (vide: Chybiony spektakl New Age w ruinach Majów: Świątynia Siedmiu Lalek – jak to się robi w Dzibilchaltun…). Fenomen przesuwających się cieni symbolizujących zstępującego węża, widoczny jest natomiast o różnych porach dnia przez wiele dni poprzedzających i następujących po równonocach, przede wszystkim w dniach ćwiartek roku.

Architektura Chichen Itza

Spacerując po mieście łatwo jest zauważyć znaczące różnice w stylistyce podziwianych budowli, w szczególności dotyczy to różnic pomiędzy Nowym a Starym Chichen. W Chichen Itza wyróżniamy, więc cztery style architektoniczne:

Wczesne Chichen charakteryzuje nierówna kamieniarka z cienką warstewką stiuku. Górna fasada wydaje się być bogato dekorowana modelowanym stiukiem, nie wiadomo czy sklepienia były wykonywane z kamienia, czy też z materiałów nietrwałych. Z odrestaurowanych i dostępnych do zwiedzania turystom budynków jedyny przykład to Dom Stiuków (House of Stuccoes 5C4-I).

Styl Puuc w Chichen Itza

Puuc to najbardziej znamienity i wyszukany styl architektoniczny północnego Jukatanu. Jego najwspanialsze przykłady podziwiać możemy od ruin Uxmal poprzez miasta rozrzucone wzdłuż Ruta de Puuc, jak: Kabah, Xlapak, Sayil, Labna, Oxkintok czy Xkipche. W Chichen Itza lokalny wariant stylu Puuc nazywany jest również Pure Florescent lub Maya, bowiem zdaniem niektórych badaczy jedynie Świątynia Trzech Nadproży reprezentuje czysty styl Puuc.

W stylu Puuc w Chichen Itza wzniesiono wiele spośród najbardziej porywających i dostępnych do zwiedzania budowli, choć ani jedna z nich nie znajduje się wokół Wielkiego Placu. Do najstarszych należy Chichanchob (Casa Colorada / Red House), który był prawdopodobnie jedną z pierwszych budowli wzniesionych po nadejściu Itzów i pod patronatem K’ak’upal’ Kawiil’a. Pozostałe to Akab Dzib, Dom Mniszek (Las Monjas / Nunnery) z aneksem zbudowanym w przepięknym stylu odległego terytorialnie regionu Chenes, który przykuł kiedyś uwagę słynnego podróżnika Fredericka Catherwooda, Świątynia Trzech Nadproży (Temple of the Three Lintels), Świątynia Czterech Nadproży (Temple of the Four Lintels) oraz wspaniały La Iglesia (The Church), stojący tuż obok aneksu do Domu Mniszek.

Styl Chenes w Chichen Itza

Styl Chenes to jeden z trzech współczesnych sobie stylów architektonicznych epoki późnoklasycznej: Rio Bec, Chenes i Puuc. Wszystkie trzy chętnie zapożyczały od siebie różne elementy, wszystkie porównywane bywają z europejskim barokiem. W Chichen Itza styl Chenes występuje tylko na wschodniej elewacji Domu Mniszek (ang: Nunnery / hiszp: Las Monjas) w formie zoomorficznego portalu Potwora Ziemi – Witz, który symbolizuje wejście do świętej jaskini (zwróćcie proszę uwagę na zęby węża, które są stalaktytami jaskini). Pozostałe zdobienia na tej elewacji – maski bogów przedstawione w ten sposób są elementem charakterystycznym dla stylu architektonicznego Puuc. Oczywiście Dom Mniszek to nazwa zwyczajowa nadana przez odkrywców i NIGDY nie mieszkały tu żadne zakonnice.

Styl przejściowy w Chichen Itza

Styl Przejściowy ze względu na niewielką widoczną reprezentację w postaci odrestaurowanych budynków nie jest zbyt wyraźny. Znamionuje on pierwsze wpływy kultur Centralnego Meksyku na Chichen Itza. Koronnym przykładem jest piramida nazywana El Castillo-sub – niewidoczna, ponieważ to na niej wzniesiono później dobrze wszystkim znaną Piramidę Kukulkana – El Castillo. Wewnętrzna piramida, jako elementy zewnętrznych wpływów, posiada już toltecką figurę Chac-Mool oraz zdobienia w postaci maszerujących jaguarów i splecionych węży.

Brakuje jej jednak kolumn wojowników, zbudowana jest również na podstawie kwadratu, nie jak późniejsze koronne przykłady stylu majańsko-tolteckiego: Piramida Kukulkana – El Castillo oraz Ossario – High Priest Grave, które nazwane zostały piramidami radialnymi dzięki wystającym na cztery strony świata schodniom. Inne przykłady stylu przejściowego to Castillo Viejo (5B18) w Starym Chichen i prawdopodobnie przejściowe fazy Caracol (Volta, Braswell 2014:522-523).

Styl Maya-Toltec w Chichen Itza

Maya-Toltec określany bywa również jako: Modified Florescent, International, Mexican, Toltec. Miesza on bardzo wyraźnie toltecką architekturę Centralnego Meksyku z lokalną symboliką i tradycyjnymi elementami. Najstarszą budowlą wzniesioną w tym stylu w Chichen Itza jest przewspaniała Piramida Kukulkana – El Castillo, wybudowana w drugiej połowie X stulecia. Na przełomie X i XI wieku do El Castillo dołączyły wszystkie monumentalne konstrukcje rozmieszczone wokół Wielkiego Placu: Świątynia Wojowników, Grupa Tysiąca Kolumn i Wielki Stadion ze Świątynią Brodatego Człowieka oraz Górną i Dolną Świątynią Jaguara.

Grupa Tysiąca Kolumn oraz Świątynia Wojowników są jakby żywcem przeniesione z tolteckiej stolicy Tollan / Tuli, choć zaskakująco wersje w Chichen Itza są w wyraźny sposób doskonalsze [zabawne kiedy okazały się one starsze niż ich odpowiedniki w Tuli, w efekcie czego arbitralnie i bezkrytycznie przesunięto tam datowania wstecz o 200 lat]. Wiernymi odpowiednikami konstrukcji z Tollan / Tuli są też Platforma Czaszek – Tzompantli i Ściana Węży – Coatepantli. Dobrym przykładem wymieszania obcej i lokalnej symboliki są umieszczone na Wielkim Placu: Platforma Wenus oraz Platforma Orłów i Jaguarów – centralno-meksykańskich zakonów wojowników.

W stylu Maya-Toltec wzniesiona została również druga, nieco mniejsza piramida w Chichen Itza: Ossario – High Priest Grave i stojące przed nią platformy, ponadto Świątynia Framugi Hieroglifów – Temple of Hieroglyphic Jambs, czy Świątynia Długiej Rachuby – Temple of the Initial Series.

Badania archeologiczne wskazują, że wszystkie budowle w Chichen Itza, również te w stylu Maya-Toltec wzniesione zostały przez Majów i przy użyciu lokalnych technik (Volta, Braswell 2014:522).

Akab Dzib

Akab Dzib to dawna rezydencja Yahawal Cho’ K’ak’ – jednego z triumwirów zarządzających Chcihen Itza jako k’ul kokom – sędzia. Oryginalna nazwa tego pałacu to Wa(k)wak Puh Ak Na (płaski budynek z dużą ilością komnat) – w Akab Dzib jest ich aż osiemnaście.

Piramida Kukulkana

Piramida Kukulkana wybudowana we wczesnym stylu Maya-Toltec wzniesiona została w latach 950-998 n.e. Wielki Stadion i Świątynia Wojowników pochodzą z około 1000 n.e. i zbudowane zostały w późnym stylu Maya-Toltec (Volta, Braswell 2014:525).

Piramida Castillo-sub, ukryta wewnątrz Piramidy Kukulkana pochodzi z lat 900-950 n.e. (Volta, Braswell 2014:524). Była to jedyna monumentalna budowla w Chichen Itza, ufundowana na przełomie er (okresu klasycznego i postklasycznego), kiedy doszło do wielkiego kolapsu cywilizacji i porzucenia ich wielkich miast na południowych Nizinach Majów. Piramida ta świadczy nie tylko o ciągłości zasiedlenia Chichen Itza w tym bardzo trudnym dla Majów okresie, ale także o zachowaniu porządku społecznego z hierarchią i dystrybucją zadań.

Cenoty w Cichen Itza

Święta Cenote (Cenote Sagrado / Sacred Cenote) to jeden z najsłynniejszych obiektów archeologicznych na Ziemi. Z miejscem tym wiążą się opowieści o skarbach, rozdmuchane przez biskupa Diego da Landa, ale również początki archeologii podwodnej Mezoameryki. Nie jest powszechnie wiadomym, że w Chichen Itza są również inne cenoty, co więcej, tych większych na centralnym obszarze miasta liczącym sobie nieco powyżej 25 km² jest aż 13. Najważniejsze z nich to cenoty: Xtoloc, Poxil, Xnaba, Holtun, Cunanchen i Cumtun. Cztery cenoty tworzą plan kwinkunksu, w którego centrum znajduje się piąta – El Castillo, Piramida Kukulkana, jedna z najsłynniejszych piramid Majów, wybudowana została nad jaskinią. Jedną z cenot leżących na terenie dawnego Chichen Itza jest słynna tyrystycznie Cenote Ik Kil:

Peryferyjne osady Chichen Itza to Yula i Halakal  (Volta, Braswell 2014:532). Miasto portowe Chichen Itza znajdowało się na Isla Cerritos (północ Jukatanu) (Volta, Braswell 2014:511)

Epigrafika w Chichen Itza

Długa Rachuba

Wśród hieroglifów w Chichen Itza znajduje się tylko jedna data zapisana w Długiej Rachubie – specyficznym systemie zapisu kalendarycznego Majów, bazującym na precyzyjnym zliczaniu dni od powstania świata. Jest to 10.2.9.1.9 9 Muluk 7 Sak, czyli 30 Lipca 878 n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną GMT (584285). Datę tę znaleziono w Świątyni Serii Początkowej – Temple of the Initial Series (5C4), nazwanej tak właśnie dzięki pełnemu zapisowi daty w Długiej Rachubie, zawierającemu wszystkie niezbędne informacje.

Krótka Rachuba

Pozostałe daty odkryte w Chichen Itza zapisane zostały w tzw. Krótkiej Rachubie (okresach 52 letnich), postaci zapisu pozbawionej informacji o największym okresie – baktun, co nie ułatwia ich pewnego umiejscawiania w czasie. Daty w Krótkiej Rachubie wymagają znacznie więcej wysiłku przy korelacji. Podobnie jak w wypadku naszego kalendarza, kiedy do zapisania informacji o roku używamy jedynie ostatnich dwóch cyfr np. 20.05.05 to 20 Maja 2005. Dla nas czytelna i oczywista informacja, może budzić w przyszłości konsternację, kiedy ktoś zacznie mieć problem z przypisaniem jej do właściwego stulecia. Datowania na podstawie Krótkiej Rachuby w Chichen-Itza są, więc z tego powodu często zmieniane i kwestionowane (Volta, Braswell 2014:526).

Daty na budynkach w Chichen Itza

Jedyne budynki w stylu Maya-Toltec, które posiadają hieroglify z datami to Temple of Hieroglyphic Jambs (6E3) (glify 832 AD!), High Priest Grave (3C1) (glify 998 AD) i Temple of the Initial Series (glify 878 AD!). Volta i Braswell (2014:525) twierdzą, że w dwóch spośród tych trzech przypadków hieroglify zostały prawdopodobnie przeniesione ze starszych budowli, jak Akab Dzib (glify 879-880 – rezydencja Kokom), Las Monjas (glify 880 AD – patronat K’ak’upakal’), Casa Colorada (glify 869-872 AD), Temple of Three Lintels (878/879 AD – K’inil Kopol, brat władcy), Temple of Four Lintels (glify 881 AD – K’inil Kopol, brat władcy) wzniesionych zostało w wąskim przedziale czasu pod koniec dziewiątego stulecia. Nie ma obecnie takich budowli wokół Wielkiego Placu (Volta, Braswell 2014:522).

Gillespie Susan 2007 „Toltec, Tula and Chichen Itza: The Development of an Archaeological Myth” – coś na temat rozwoju koncepcji inwazji Tolteków na Jukatan

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia

Braswell, G. E. (2012). The Ancient Maya of Mexico – Reinterpreting the Past of the Northern Maya Lowlands. Sheffield, Bristol: Equinox Publishing.

Braswell, G. E. (2014). The Maya and their Central American Neighbors – Settlement Patterns, Architecture, Hieroglyphic Texts, and Ceramics. London – New York: Routledge.

Martos, L. A. (2008). Chichen Itza – History, Art and Monuments. Mexico, D.F.: Monclem Ediciones.

Mata, R. G., Osorio, J. F., & Schmidt, M. J. (2004). The Divine Flow – Water Management at Chichen Itza. In B. A. Juan Pedro LaPorte, Symposium of Archaeological Investigations in Guatemala (pp. 847-855). Museo Nacional de Arqueologia y Etnologia.

Volta, B., & Braswell, G. E. (2014). Alternative Narratives and Missing Data. In G. E. Braswell, The Maya and their Central American Neighbors – Settlement Patterns, Architecture, Hieroglyphic Texts, and Ceramics (pp. 503-568). London – New York: Routledge.

Voss, A. W., & Kremer, H. J. (2000). K’ak-u-pakal, Hun-pik-tok’ and the Kokom – The Political Organization of Chichen Itza. The Sacred and the Profane. Architecture and Identity in the Southern Maya Lowlands – 3rd European Maya Conference. Hamburg: University of Hamburg.