Chichen Itza

Chichen Itza, archeologia Majów, architektura Maya-Toltec, Yucatan

Historia Chichen Itza

Historia Majów podzielona została na trzy okresy: preklasyczny –  kiedy to formowały się podwaliny tej wielkiej cywilizacji, klasyczny – wspaniały okres jej złotego wieku i postklasyczny – czas życia na gruzach w cieniu dawnych potęg, zapomnianej wiedzy i umiejętności. Choć w erze postklasycznej nie wznoszono już monumentalnych budowli, zaprzestano nawet używania pełnej wersji słynnego majańskiego kalendarza, a wielkie miasta na Nizinach Majów opustoszały, na północy półwyspu Jukatan zdarzył się od tej reguły wyjątek – miasto, które pierwszy okres swojej prosperity przeżywało właśnie w ostatnich dekadach złotego wieku i które w kilka dekad po upadku podniosło się i rozkwitło, by tchnięte nową siłą stać się najwspanialszym i najpotężniejszym ośrodkiem Majów w okresie postklasyku – Chichen Itza.

Źródła informacji historycznych odnośnie Chichen Itza to, oprócz danych pochodzących z badań archeologicznych, również zapiski kolonialne oraz księgi Chilam Balam z Tizimin i Chumayel – spisane przez Majów łacińskim alfabetem już po konkwiście. Na tych księgach opierano w przeszłości wiele interpretacji odnośnie pobudzającej wyobraźnię historii miasta. Księga Chilam Balam z Chumayel podaje dla Chichen Itza poniższą chronologię:

• K’atun 6 Ajaw ~ 452 n.e. – założenie Chichen Itza
• K’atun 8 Ajaw ~ 689 n.e. – porzucenie Chichen Itza i założenie Chakanputun
• K’atun 4 Ajaw ~ 985 n.e. – podbój Chichen Itza przez Kukulkana i Itzów
• K’atun 8 Ajaw ~ 1201 n.e.  – podbój Chichen Itza przez Hunac Ceel

Mimo iż chronologia ta jest wciąż bezmyślnie powtarzana przez oprowadzających po Chichen Itza przewodników nie jest ona zgodna z wynikami badań archeologicznych, publikowanych na przestrzeni dwóch ostatnich dziesięcioleci. O ile księgi Chilam Balam stanowią interesujące źródło wiedzy, ze względu na brak ciągłości po upadku cywilizacji i oparcie przekazu wyłącznie na tradycji ustnej, obrazują one bardziej wyidealizowaną wizję przeszłości w czasach i po upadku i po konkwiście, aniżeli rzeczywiste informacje, bazujące na precyzyjnym przekazie historycznym (Volta, Braswell 2014:511), a jak wykazały ostatnie ich tłumaczenia na nowo, były po prostu orężem propagandy wrogich Itzom, a sprzymierzonych z Hiszpanami Majów Xiu.

Preklasyk, klasyk, Uuc Yabnal oraz wczesne Chichen

Historia ­­Chichen Itza sięga jeszcze okresu preklasycznego i zgodnie ze stanem obecnych badań archeologicznych zaczyna się prawdopodobnie około 150 p.n.e. Przed przybyciem Itzów w okresie schyłkowego klasyku, miasto nosiło prawdopodobnie nazwę Uuc Yabnal. Nadal brak konsensusu, co do jej znaczenia (Martos 2008:8). Nazwa Chichen Itza nie jest bardzo oryginalna i jak wiele nazw miast Majów, znamionuje położenie geograficzne. „Na brzegu studni Itzów” to najbardziej sensowne dla Chichen Itza przybliżenie jej znaczenia, choć w wielu miejscach napotkać można tak kuriozalne konstrukcje jak „Usta studni wodnych czarowników” – to tak jakby tłuczyć Scotland Yard jako „szkocki metr”… :/

Chichen Itza / Uuc Yabnal założone zostało w strategicznym miejscu, w pobliżu Świętej Cenoty (Cenote Sagrado) – gigantycznej, wypełnionej słodką wodą studni krasowej, która aż do ostatecznego zmierzchu cywilizacji Majów była celem pielgrzymek z całej Mezoameryki i miejscem ważnych religijnych obrzędów. Na terenie Chichen Itza, poza Sacred Cenote znajduje się jeszcze dwanaście dużych cenot (Mata, Osorio, Schmidt 2005) [jest ich więcej!], które były dla Majów nie tylko źródłami wody pitnej, ale również teatrem astronomicznych rytuałów, a nawet rytualnych pochówków (vide: Cenote Holtun, Dante Garcia Sedano, niepublikowany). Cenoty te stanowią, więc cenne źródło informacji o przeszłości miasta, a ich mniej lub bardziej udana eksploracja sięga jeszcze schyłku XIX stulecia (Desire Charnay, Edward H. Thompson).

Chichen Itza było też zamieszkane w okresie wczesnego klasyku, ale z czasów tych nie zachowały się niestety żadne znane ślady w architekturze. Miasto, jakim znamy je dzisiaj zaczęło się formować dopiero w VII stuleciu n.e. Najstarsze budynki w stylu tego Wczesnego Chichen, które przetrwały do naszych czasów pochodzą, zatem dopiero z późnego klasyku. Są one jednakże głęboko pogrzebane pod kolejnymi warstwami budowli w pełnym przepychu stylu Puuc, wzniesionych pod koniec IX stulecia.

Schyłkowy klasyk – eksplozja w stylu Puuc i upadek cywilizacji Majów

Ze schyłkowego klasyku, który w Chichen Itza przypada na lata 870-900 n.e. oprócz licznych przykładów przepięknej architektury Puuc, a nawet odległego Chenes, pochodzi też wiele skarbów epigrafiki w postaci wspaniałych majańskich hieroglifów. Okres ten wiąże się z panowaniem władcy nazywanego K’ak’upakal’ K’awill (869-890 n.e.). Pod jego patronatem wybudowane zostały takie perły architektury Puuc jak Casa Colorada, Las Monjas, Akab Dzib oraz Świątynie Trzech i Czterech Nadproży (Braswell 2014:41,522).

Wielki upadek, który zakończył złoty wiek cywilizacji Majów i wyludnienie regionu Puuc na początku X stulecia nie ominęły też Chichen Itza. Nie odnaleziono, poza jednym wyjątkiem, hieroglifów pochodzących z lat 900-980 n.e., praktycznie zaprzestano również wznoszenia budowli w tym okresie, poza piramidą znajdującą się obecnie wewnątrz Piramidy Kukulkana. Chichen Itza przetrwało jednak upadek cywilizacji Majów okresu klasycznego, co więcej w ciągu kilku dziesięcioleci miasto odrodziło się i rozkwitło.

Istnieją przesłanki, że ustrój Chichen Itza w schyłkowym klasyku różnił się już od organizacji klasycznych miast Majów, zarządzanych przez k’uhul ajaw – Boskiego Władcę. Analiza inskrypcji hieroglificznych, przede wszystkim tych z Casa Colorada, Caracol i Akab Dzib pozwala domniemywać, że miastem Chichen Itza rządził w tym czasie triumwirat: władca Itzów – K’ak’upakal Kawill, potomek władców Ek Balam – Hunpiktok’ i sędzia k’ul kokom – Yahawal Cho’ K’ak’, którego potomkowie w kilkaset lat później rządzili w Mayapanie. Ich wspólne wystąpienie w czasie świętej ceremonii krzesania ognia zarejestrowane zostało na hieroglifach w Casa Colorada (Voss, Kremer 2000).

Wczesny postklasyk – taniec splendoru Chichen Itza w stylu Maya-Toltec

Na lata 950/980-1050/1100 przypada drugi – największy okres splendoru i prosperity Chichen Itza. Większość wspaniałych, gigantycznych budowli, wniesionych w stylu Maya-Toltec, które jest nam obecnie dane podziwiać wokół Wielkiego Placu pochodzi właśnie z tego okresu. Piramida Kukulkana, Wielki Stadion, Sala Tysiąca Kolumn i Świątynia Wojowników, wreszcie platformy Wenus oraz Orłów i Jaguarów to budowle mieszające w sobie majańską architekturę z wyraźnymi wpływami Centralnego Meksyku, a konkretnie kultury Tolteków. Produkowana w tym okresie w Chichen Itza ceramika (styl Sotuta) również nosi znamiona obcej stylistyki, mieszanej jednak z lokalnymi rozwiązaniami z późnego i schyłkowego klasyku, co wskazuje na kontynuację zasiedlenia (Braswell 2014:42). W czasie największej prosperity Chichen Itza miało powierzchnię 25 km² i ponad 30 tys. mieszkańców (Martos 2008:8).

Natura wpływów tolteckich w Chichen Itza, tak wyraźnych w architekturze, ceramice i hieroglifach od początku rozpalała wyobraźnię naukowców. Budowle takie jak Sala Tysiąca Kolumn, Tzompantli, Coatepantli i wspaniała Świątynia Wojowników mają wręcz swoje odpowiedniki w domniemanej stolicy tolteckiego imperium – odległej o 2 000 km Tuli, w obecnym stanie Hidalgo, w Centralnym Meksyku. Fakt ten po dziś dzień stanowi nierozwiązaną zagadkę dla archeologów i wiąże się z wieloma, często niemożliwymi do pogodzenia interpretacjami.

Z domniemywaną obecnością Tolteków w Chichen Itza wiąże się również legenda o przybyciu na Jukatan tolteckiego władcy Topiltzina Ce Acatl Quetzalcoatla, utożsamianego z bogiem Quetzalcoatlem – Pierzastym Wężem. Według legendy Quetzalcoatl został wygnany z tolteckiej stolicy Tollan/Tuli w wyniku spisku innego, zazdrosnego boga. W okresie postklasycznym w penteonie Majów na Jukatanie rzeczywiście pojawia się nowa ważna postać i jest nią nomen omen Pierzasty Wąż – K’uk’ulkan. Obecnie zgromadzone dane wykluczają aczkolwiek inwazję nie-Majów na Chichen Itza w tym okresie (Volta, Braswell 2014:529).

Wiele napisano niegdyś o militarnej dominacji Chichen Itza, jego hegemonii nad Północnym Jukatanem, a nawet o Nowym Imperium Majów w czasach po kolapsie cywilizacji klasycznej (stare koncepcje Sylvanusa G. Morleya z początków XX w. na podstawie różnic w architekturze Peten w Gwatemali i północy Jukatanu). Ze wzrostem militarnej potęgi Chichen Itza wiązano upadek Coba, Dzibilchaltun, Uxmal i całego regionu Puuc. Echa takich interpretacji wciąż przedstawiają turystom lokalni przewodnicy w Chichen Itza. Nie było jednak Imperium Majów, ani starego, ani tym bardziej nowego chyba, że cofniemy się w rozważaniach aż do środkowego / schyłkowego preklasyku i Pierwszego Królestwa Węża, które nagle rozlało się po Nizinach Majów monumentalną architekturą, sięgającą z El Mirador w Peten daleko na wschód (El Cerros / Cerro Maya w Belize) i daleko na północ (Yaxuna, 18 km na południe od Chichen Itza), ale poza przesłankami w architekturze nie wiemy dziś o tych czasach prawie nic pewnego.

To prawdopodobne, że pod wojskowymi butami Itzów zdruzgotano władze miast Majów w pobliskich Ek Balam i Yaxuna, a nawet odległego miasta portowego Acanmul, znajdującego się 25 km na północ od Campeche (Ball & Taschek 2013; 2015), ale badania ostatnich dziesięcioleci wskazują, że dominacja Chichen Itza nad Jukatanem była raczej gospodarczo-religijna, dzięki Świętej Cenocie, aniżeli wojskowa (Braswell 2012).

Późny postklasyk

Chociaż po roku 1100 n.e. w Chichen Itza kończy się wznoszenie monumentalnych budowli pozostają one w użyciu, na co wskazuje wielokrotne odnawianie stiuków na Świątyni Wojowników. Populacja Chichen Itza, podobnie jak tutejsza władza mogły upaść około roku 1050/1100 AD, choć samo miasto nie zostało wtedy w pełni opuszczone. Są ślady, że El Caracol był używany jeszcze w późnym postklasyku (Volta, Braswell 2014).

Architektura Chichen Itza

Chichen Itza słynie ze wspaniałej architektury. Słynna na cały świat Piramida Kukulkana przyciąga rzesze turystów, a w czasie wiosennego i jesiennego ekwinokcjum. Ruiny, w ciągu jednego dnia odwiedzają dziesiątki tysięcy ludzi, żądnych zobaczenia na własne oczy jedynego w swoim rodzaju spektaklu światła i cienia, symbolizującego zstąpienie na świat Pierzastego Węża – K’uk’ulkana. Nowoczesnym pielgrzymom nie przeszkadza fakt, iż Majowie nie wiedzieli co to jest ekwinokcjum – stricte grecka koncepcja w astronomii i nie byli w stanie w żaden sposób go zmierzyć (vide: Chybiony spektakl New Age w ruinach Majów: Świątynia Siedmiu Lalek – jak to się robi w Dzibilchaltun…), zaś fenomen przesuwających się cieni symbolizujących zstępującego węża, widoczny jest o różnych porach dnia przez wiele dni poprzedzających i następujących po równonocach.

Spacerując po mieście łatwo jest zauważyć znaczące różnice w stylistyce podziwianych budowli, w szczególności dotyczy to różnic pomiędzy Nowym a Starym Chichen. W Chichen Itza wyróżniamy, więc cztery style architektoniczne:

Wczesne Chichen charakteryzuje nierówna kamieniarka z cienką warstewką stiuku. Górna fasada wydaje się być bogato dekorowana modelowanym stiukiem, nie wiadomo czy sklepienia były wykonywane z kamienia, czy też z materiałów nietrwałych. Z odrestaurowanych i dostępnych do zwiedzania turystom budynków jedyny przykład to House of Stuccoes (5C4-I).

Styl Puuc w Chichen Itza

Puuc to najbardziej znamienity i wyszukany styl architektoniczny Północnego Jukatanu. Jego najpiękniejsze przykłady podziwiać możemy od ruin Uxmal poprzez miasta rozrzucone wzdłuż Ruta de Puuc, jak: Kabah, Xlapak, Sayil, Labna, czy Xkipche. W Chichen Itza lokalny wariant Puuc nazywany jest również Pure Florescent lub Maya, bowiem zdaniem niektórych badaczy jedynie Świątynia Trzech Nadproży reprezentuje czysty styl Puuc.

W stylu Puuc w Chichen Itza wzniesiono wiele spośród najbardziej porywających i dostępnych do zwiedzania budowli, choć ani jednak z nich nie znajduje się wokół Wielkiego Placu. Do najstarszych należy Chichanchob – Casa Colorada – Red House, który był prawdopodobnie jedną z pierwszych budowli wzniesionych po nadejściu Itzów i pod patronatem K’ak’upal’ Kawiil’a. Pozostałe to Akab Dzib, Las Monjas – Complex of the Nuns z aneksem zbudowanym w przepięknym stylu odległego terytorialnie Chenes, który przykuł kiedyś uwagę słynnego podróżnika Fredericka Catherwooda, Świątynia Trzech Nadproży – Temple of the Three Lintels, Świątynia Czterech Nadproży – Temple of the Four Lintels oraz wspaniały La Iglesia – The Church, stojący tuż obok aneksu Las Monjas.

Styl Przejściowy ze względu na niewielką widoczną reprezentację w postaci odrestaurowanych budynków nie jest zbyt wyraźny. Znamionuje on pierwsze wpływy kultur Centralnego Meksyku na Chichen Itza. Koronnym przykładem jest piramida nazywana El Castillo-sub – niewidoczna, ponieważ to na niej wzniesiono później dobrze wszystkim znaną Piramidę Kukulkana – El Castillo. Wewnętrzna piramida, jako elementy zewnętrznych wpływów, posiada już toltecką figurę Chac-Mool oraz zdobienia w postaci maszerujących jaguarów i splecionych węży. Brakuje jej jednak kolumn wojowników, zbudowana jest również na podstawie kwadratu, nie jak późniejsze koronne przykłady stylu majańsko-tolteckiego: Piramida Kukulkana – El Castillo oraz Ossario – High Priest Grave, które nazwane zostały piramidami radialnymi dzięki wystającym na cztery strony świata schodniom. Inne przykłady stylu przejściowego to Castillo Viejo (5B18) w Starym Chichen i prawdopodobnie przejściowe fazy Caracol (Volta, Braswell 2014:522-523).

Styl Maya-Toltec w Chichen Itza

Maya-Toltec określany bywa również jako: Modified Florescent, International, Mexican, Toltec. Miesza on bardzo wyraźnie toltecką architekturę Centralnego Meksyku z lokalną symboliką i tradycyjnymi elementami. Najstarszą budowlą wzniesioną w tym stylu w Chichen Itza jest przewspaniała Piramida Kukulkana – El Castillo, wybudowana w drugiej połowie X stulecia. Na przełomie X i XI wieku do El Castillo dołączyły wszystkie monumentalne konstrukcje rozmieszczone wokół Wielkiego Placu: Świątynia Wojowników, Grupa Tysiąca Kolumn i Wielki Stadion ze Świątynią Brodatego Człowieka oraz Górną i Dolną Świątynią Jaguara. Grupa Tysiąca Kolumn oraz Świątynia Wojowników są jakby żywcem przeniesione z tolteckiej stolicy Tollan / Tuli, choć zaskakująco wersje w Chichen Itza są w wyraźny sposób doskonalsze [zabawne kiedy okazały się one starsze niż ich odpowiedniki w Tuli, w efekcie czego arbitralnie i bezkrytycznie przesunięto tam datowania wstecz o 200 lat]. Wiernymi odpowiednikami konstrukcji z Tollan / Tuli są też Platforma Czaszek – Tzompantli i Ściana Węży – Coatepantli. Dobrym przykładem wymieszania obcej i lokalnej symboliki są umieszczone na Wielkim Placu: Platforma Wenus oraz Platforma Orłów i Jaguarów – centralno-meksykańskich zakonów wojowników.

W stylu Maya-Toltec wzniesiona została również druga, nieco mniejsza piramida w Chichen Itza: Ossario – High Priest Grave i stojące przed nią platformy, ponadto Świątynia Framugi Hieroglifów – Temple of Hieroglyphic Jambs, czy Świątynia Długiej Rachuby – Temple of the Initial Series.

Badania archeologiczne wskazują, że wszystkie budowle w Chichen Itza, również te w stylu Maya-Toltec wzniesione zostały przez Majów i przy użyciu lokalnych technik (Volta, Braswell 2014:522).

Akab Dzib

Akab Dzib to dawna rezydencja Yahawal Cho’ K’ak’ – jednego z triumwirów zarządzających Chcihen Itza jako k’ul kokom – sędzia. Oryginalna nazwa tego pałacu to Wa(k)wak Puh Ak Na (płaski budynek z dużą ilością komnat) – w Akab Dzib jest ich aż osiemnaście.

 (950-998 AD) na warstwie podstawy, której wzniesione zostały pozostałe budowle wokół Wielkiego Placu. Kolejne to High Priest Grave (3C1) (glify 998-1007 AD), Świątynia Wojowników (2D8), Grupa Tysiąca Kolumn i Wielki Stadion (2D1) (Volta, Braswell 2014:522-524).

Jedyne budynki w stylu Maya-Toltec, które posiadają hieroglify z datami to Temple of Hieroglyphic Jambs (6E3) (glify 832 AD!), High Priest Grave (3C1) (glify 998 AD) i Temple of the Initial Series (glify 878 AD!). Volta i Braswell (2014:525) twierdzą, że w dwóch spośród tych trzech przypadków hieroglify zostały prawdopodobnie przeniesione ze starszych budowli, jak Akab Dzib (glify 879-880 – rezydencja Kokom), Las Monjas (glify 880 AD – patronat K’ak’upakal’), Casa Colorada (glify 869-872 AD), Temple of Three Lintels (878/879 AD – K’inil Kopol, brat władcy), Temple of Four Lintels (glify 881 AD – K’inil Kopol, brat władcy) wzniesionych zostało w wąskim przedziale czasu pod koniec dziewiątego stulecia. Nie ma obecnie takich budowli wokół Wielkiego Placu (Volta, Braswell 2014:522).

Piramida Kukulkana

Piramida Kukulkana wybudowana we wczesnym stylu Majańsko-Tolteckim została wzniesiona w latach 950-998 n.e. Wielki Stadion i Świątynia Wojowników pochodzą z około 1000 n.e. i wzniesione zostały w późnym stylu Majańsko-Tolteckim (Volta, Braswell 2014:525).

Piramida Castillo-sub, ukryta wewnątrz Piramidy Kukulkana pochodzi z lat 900-950 n.e. (Volta, Braswell 2014:524).

Daty kalendaryczne w Chichen Itza pisane były niestety w tzw. Krótkiej Rachubie (okresach 52 letnich), co nie ułatwia ich pewnego umiejscawiania w czasie. Datowania na podstawie majańskich hieroglifów w Chichen-Itza są, więc z tego powodu często zmieniane i kwestionowane (Volta, Braswell 2014:526).

Obecnie zgromadzone dane wykluczają inwazję nie-Majów na Chichen Itza.  (Volta, Braswell 2014:529)

Cenoty w Cichen Itza

It is not widely known that the large city of Chichen Itza was built around an area relatively rich in natural water sources, with a total of 13 large cenotes documented in a area of little more than 25 km2, the most important of which are the cenote of Xtoloc, the cenote of Poxil, the cenote of Xnaba, the cenote of Holtun, the cenote of Cunanchen, and the cenote of Cumtun, to mention just a few, wherefrom water was obtained for the crops or the different needs of the population. The Sacred Cenote, particularly, located north of the Castle, and after which the modern city was named, was used, like historic sources say, as a large receptor of offerings and rituals of different character, and was and has been a relevant peregrination center up to very recent times (Figure 1). The role it played in the ancient Maya world was so crucial that Bishop Landa compared Chichen Itza with Mecca, or with Jerusalem (Landa 1954).

1. „The Divine Flow: Water Management at Chichen-Itza” – Rocío González De la Mata, José F. Osorio, Meter J. Schmidt

Peryferialne osady Chichen Itza to Yula i Halakal  (Volta, Braswell 2014:532). Miasto portowe Chichen Itza znajdowało się na Isla Cerritos (północ Jukatanu) (Volta, Braswell 2014:511)

Hieroglify w Chichen Itza

Wśród hieroglifów w Chichen Itza znajduje się tylko jedna data zapisana w Długiej Rachubie – specyficznym systemie zapisu kalendarycznego Majów, bazującym na precyzyjnym zliczaniu dni od powstania świata. Jest to 10.2.9.1.9 9 Muluk 7 Sak, czyli 30 Lipca 878 n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną GMT (584285). Datę tę znaleziono w Świątyni Serii Początkowej – Temple of the Initial Series (5C4), nazwanej tak właśnie dzięki pełnemu zapisowi daty w Długiej Rachubie, zawierającemu wszystkie niezbędne informacje.

Pozostałe daty odkryte w Chichen Itza zapisane zostały w tzw. Krótkiej Rachubie, postaci zapisu pozbawionej informacji o największym okresie – baktun. Daty w Krótkiej Rachubie wymagają znacznie więcej wysiłku przy korelacji. Podobnie jak w wypadku naszego kalendarza, kiedy do zapisania informacji o roku używamy jedynie ostatnich dwóch cyfr np. 20.05.05 to 20 Maja 2005 – dla nas czytelna i oczywista informacja, może budzić w przyszłości konsternację, kiedy ktoś zacznie mieć problem z przypisaniem jej do właściwego stulecia.

Gillespie Susan 2007 „Toltec, Tula and Chichen Itza: The Development of an Archaeological Myth” – coś na temat rozwoju koncepcji inwazji Tolteków na Jukatan

© Przemek A. Trześniowski, 2021 | archeologia.edu.pl

Bibliografia

Braswell, G. E. (2012). The Ancient Maya of Mexico – Reinterpreting the Past of the Northern Maya Lowlands. Sheffield, Bristol: Equinox Publishing.

Braswell, G. E. (2014). The Maya and their Central American Neighbors – Settlement Patterns, Architecture, Hieroglyphic Texts, and Ceramics. London – New York: Routledge.

Martos, L. A. (2008). Chichen Itza – History, Art and Monuments. Mexico, D.F.: Monclem Ediciones.

Mata, R. G., Osorio, J. F., & Schmidt, M. J. (2004). The Divine Flow – Water Management at Chichen Itza. In B. A. Juan Pedro LaPorte, Symposium of Archaeological Investigations in Guatemala (pp. 847-855). Museo Nacional de Arqueologia y Etnologia.

Volta, B., & Braswell, G. E. (2014). Alternative Narratives and Missing Data. In G. E. Braswell, The Maya and their Central American Neighbors – Settlement Patterns, Architecture, Hieroglyphic Texts, and Ceramics (pp. 503-568). London – New York: Routledge.

Voss, A. W., & Kremer, H. J. (2000). K’ak-u-pakal, Hun-pik-tok’ and the Kokom – The Political Organization of Chichen Itza. The Sacred and the Profane. Architecture and Identity in the Southern Maya Lowlands – 3rd European Maya Conference. Hamburg: University of Hamburg.