Izapa

Mezoameryka, Izapan, Izapa, archeologia, prekasyk, stele, Mazatan, wybrzeże Pacyfiku, Mixe-Zoque, Olmec, Maya

Izapa to ośrodek jednego z najstarszych ognisk cywilizacji w Mezoameryce. Jeden z największych i najważniejszych centrów prekolumbijskich cywilizacji na wybrzeżu Pacyfiku. Stanowisko archeologiczne położone jest w meksykańskim stanie Chiapas nad rzeką Izapa, dopływem Suchiate. Z miasta rozciąga się widok na dwa majestatyczne wulkany: Tacana (4093 m n.p.m.) i Tajumulco (4220 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Ameryki Środkowej. Nad szczytem Tajumulco mieszańcy oglądali heliakalne wschody Wenus co 584 dni i przesilenia letnie, co 365 dni. Pozostawało to nie bez wpływu na rodzącą się kosmologię Mezoameryki, a być może zadecydowało nawet o lokalizacji miasta.

Izapa znajdowało się w przeszłości na szlaku prowadzącym od najstarszych stanowisk olmeckich na północy, jak San Lorenzo Tenochtitlan i Tres Zapotes nad Zatoką Meksykańską na wybrzeże Pacyfiku i do doliny Motagua, skąd kultury olmeckie mogły pozyskiwać tak cenny dla siebie jadeit. Leży również na równoleżniku 14,8°N, na którym przejścia zenitalne zachodzą w odstępie 260 dni. Obecnie są to 11 VIII i 1 V (Jim Reed), ale w XIV stuleciu p.n.e. były to 13 VIII i 30 IV (Cheryl Norman). Mogło mieć to związek z początkami 260-dniowego kalendarza tzolk’in oraz z Długą Rachubą.

Chronologia Izapa

Stanowisko Izapa mogło być zamieszkane już w okresie wczesnopreklasycznym, około 1500 r. p.n.e. Najstarsza architektura monumentalna (piramida 30a) pochodzi z końca fazy Duende (850-750 p.n.e.). Uważa się, że miejsce zostało zasiedlone w fazie Frontera (500-300 p.n.e.) przez ludność Mixe-Zoque. Apogeum świetności miasto przechodziło w fazie Guillen (300-50 p.n.e.). W późnopreklasycznej fazie Hato (50 p.n.e. – 100 n.e.) wybudowano grupę północną, choć centrum nadal było zamieszkane.

Stele

Na terenie Izapa znaleziono prawie setkę stel, jednak tylko połowa z nich została pokryta reliefami. Stele z Izapa to jedne z najwspanialszych przedstawień ikonograficznych preklasycznej Mezoameryki. Technicznie jest to płytka płaskorzeźba. Stylistycznie mamy tu często do czynienia ze wstęgą niebios w górnej części steli lub wstęgą zaświatów w dolnej. Przedstawienia to głównie istoty ponadnaturalne, ale w scenach rodzajowych pojawiają się również władcy. Program ikonograficzny przedstawiony na stelach zawiera liczne odwołania do mezoamerykańskiego mitu kreacyjnego, znanego z księgi Popol Vuh (słynna stela 2).

Stela 1 z Izapa

Stela 1 z Izapa, zdaniem Michaela D. Coe przedstawia postać wczesnej wersji boga deszczu, błyskawic i gromów, chodzącego po powierzchni wody. Wstęga wody to zarazazem granica oddzielająca znajdujące się poniżej zaświaty. W koszu, trzymanym przez boga oburącz, znajduje się odcedzana z wody ryba. Podobny kosz, z którego również wylewa się woda bóstwo nosi na plecach. W kulturach Majów bóg ten znany był jako Chaahk.

W górnej części obrazu widnieje wstęga niebios. Stanowi ona granicę do poziomów rzeczywistości znajdujących się wyżej. Charakterystyczne elementy tej wstęgi to krokiewka z ramionami skierowanymi w górę, w kształcie litery V oraz dwie lustrzane woluty poniżej. Ponad wstęgą niebios widać dolny fragment kolejnej, niezachowanej postaci z wyższego planu egzystencji.

Stela 21 z Izapa

Stela 21 z Izapa pochodzi z placu D w południowo-wschodniej części stanowiska. Przedstawia scenę dekapitacji. Postać dokonująca egzekucji nosi w złożonym nakryciu głowy przedstawienia nietoperza, a pod nim jaguara. Nóż w lewej ręce kata skierowany jest w górę, ku ledwie widocznym, reprezentującym deszcz spiralom, które zwisają ze wstęgi niebios (szczyt steli nie zachował się w całości, ale widać woluty odgięte na zewnątrz i fragment centralnej jej ikony w kształcie litery V). W tle widać postać niesioną w lektyce. Na szczycie palankinu widnieje przyczajony jaguar.

Stela 50 z Izapa

Stela 50 z Izapa przedstawia dwie postaci ponadnaturalne. Stela pochodzi z placu B, który pełen jest zakodowanych odniesień archeoastronomicznych. Postać siedząca po lewej heraldycznej ma formę szkieletu. Garth Norman uważa, że szkielet ten reprezentuje koniec pojawiania się Wenus jako Gwiazdy Wieczornej. Symbol planety Wenus pod postacią krzyża jest widoczny na głowie tej postaci. Mała skrzydlata postać z prawej heraldycznej przedstawia odrodzoną Wenus w formie Gwiazdy Porannej. Oba aspekty Wenus łączy pępowina. Stela 50 to apoteoza odrodzenia.

Archeoastronomia Izapa

Uważa się, że stela 9 na placu B zachowuje orientację archeoastronomiczną na heliakalne wschody Wenus ponad szczytem wulkanu Tajumulco w okresie preklasycznym. Na steli tej przedstawione są symbole związane z odrodzeniem oraz bogiem o postaci pierzastego węża.

Ponadto nad wulkanem Tajamulco widoczne są: skrajne stanowisko Księżyca (na lewo od szczytu) i przesilenie letnie (na prawo od szczytu), dalej na prawo, ponad pasmem górskim: minimalne stanowisko Księżyca, wschód Słońca w dniu przejścia zenitalnego i jeszcze dalej wschód w dniu ćwiartki roku (w pobliżu greckiej równonocy).

Na placu B znajdują się również trzy gnomony pod postacią filarów z kamienną kulą na szczycie, które mogą reprezentować asteryzm Pierwotnego Paleniska w gwiazdozbiorze Oriona. Z trójcą gnomonów stowarzyszone są stele 8, 9 i 10.

Badania archeologiczne

Izapa znane było badaczom od lat 1930. XX w. Znaleziono tam około 80 kopców, pozostałości dawnej architetury monumentalnej. Stanowisko jest tak rozległe, że początkowo nie zaliczano nawet ich wszystkich do jednego miasta.

Pierwsze rekonesane archeologiczne w Izapa przeprowadzili w roku 1938 Karl Ruppert i w roku 1939 Alfred V. Kidder. Obydwaj prowadzili ekspedycje na rzecz Carnegie Institution of Washington. W 1941 r. pojawił się tu Mathew Williams Stirling, którego ściągnął Miguel Covarrubias Duclaud (Stone Monuments of Southern Mexico opublikowana w 1943 r.) – współautorzy teorii Cultura Madre oraz Philip Drucker (raport opublikowany w 1947 r.). W latach 1960. badania archeologiczne prowadzili archeolodzy z New World Archaeological Foundation pod kierownictwem Garetha Lowe. Robert Rosewing zainicjował w 2011 r. Izapa Regional Settlement Project (IRSP).

UWAGA: Informacje na stronie mają charakter roboczych notatek. Z pewnością nie są one wyczerpujące i kompletne.

Bibliografia:

Coe, Michael D.; Stephen Houston (2015) The Maya (tenth edition).

Norman, Cherryl (2025) Maya ceremony and the sacred site of Izapa. (prezentacja) Aztlander

Rosenswig, Robert M. (2020) Earthen Mounds and Political Centres: The Rise and Fall of the Izapa Kingdom, Chiapas, Mexico. (in:) Earthen Construction Technology, pp. 141-157.

Rosenswig, Robert M.; Julia Guernsey (2018) Introducing Izapa. „Ancient Mesoamerica” 29(2):255-264.

Rosenswig, Robert M.; Brendan J. Culleton, Douglas J. Kennett, Rosemary Lieske, Rebecca R. Mendelsohn, Yahaira Núñez-Cortés (2018) The Early Izapa Kingdom: Recent Excavations, New Dating and Middle Formative Analyses. „Ancient Mesoamerica” 29(2):255-264

Sharer, Robert J.; Loa Traxler (2006) The Ancient Maya (sixth edition), Stanford University Press.