Grupy E – kalendarze architektoniczne

Mezoameryka, archeoastronomia, architektura, kalendarze Majów, cywilizacja Majów, grupa E, grupy E

Grupy E były najstarszą zestandaryzowaną formą majańskiej architektury – kompleksy o specyficznym układzie, które służyć mogły Majom do strojenia kalendarza agrarnego, względem którego orientowali prawdopodobnie terminy zasiewów oraz nadejście i zakończenie pory deszczowej, ponieważ nie stosowali w swoich kalendarzach żadnych interkalacji. Zdaniem archeoastronomów, orientacje astronomiczne grup E to architektoniczna adaptacja kalendarza tzolk’in, która pozwala zakładać, że był on stosowany w Mezoameryce już w latach 1200-1000 p.n.e. Nazwa tych zespołów architektonicznych pochodzi od, zorientowanej na ekstremalne pozycje wschodów Słońca na horyzoncie i dni ćwiartek roku, przypadających na środkową dobę pomiędzy solstycjami, Grupy E w ruinach miasta Uaxactun w dzisiejszym Peten w Gwatemali.

Wydana w 2017 r. książka Maya E Groups: Calendars, Astronomy and Urbanism in the Early Lowlands wymienia 176 grup E, z czego większość z nich znajduje się w centrach dawnych miast, tworząc największą publicznie dostępną i otwartą przestrzeń. Niektóre miasta na Nizinach Majów posiadały więcej niż jedną i tylko w pięciu z nich jedna i jedyna grupa E znajdowała się na obrzeżu. Grupy E były więc prawie wszędzie na Nizinach Majów, zdając się najstarszą majańską inwencją, tkwiącą w samym centrum ich kosmologicznej wizji rzeczywistości, aż Gareth Lowe i Michael Blake pokazali podobne kompleksy architektoniczne w górnym biegu rzeki Grijalva w Chiapas: San Isidro, Chiapa de Corzo, Finca Arizona… wszystkie środkowopreklasyczne. Grupy E znajdujemy też na Wyżynach Majów, np. w Takalik Abaj oraz na oceanicznym wybrzeżu Pacyfiku.

Morfologia grup E

Grupa E składa się zwykle z piramidy położonej na zachodzie i korespondującej z nią platformy położonej od niej na wschód. W zależności od typu wschodnia platforma (może być dodatkowo rozbudowana o jedną świątynię w centrum (typ: Cenote), lub trzy świątynie: w centrum i na brzegach (typ: Uaxactun). Pierwotna postać Grup E składała się z samej piramidy oraz platformy (typ: La Venta), położonej od niej na wschód, po drugiej stronie dzielącego je placu. Plac ten był również ważnym komponentem grupy E – czasem usuwano z niego podłoże aż do skały macierzystej. Istnieją przesłanki, że place grup E mogły być intencjonalnie zalewane wodą. Na centralnej osi grupy E deponowane były często ofiary zakładzinowe, sporadycznie również ofiarne pochówki.

Odkrywanie grup E

W latach 1924-1926 archeolog Frans Blom, który wykonywał kartografię grupy budynków oznaczoną literą E w Uaxactun, zauważył, że ich usytuowanie odpowiada wschodom Słońca w dniach równonocy i przesileń. Karl Ruppert, zawiadujący ekspedycjami Carnegie Institution do Południowo-Wschodniego Campeche, które były organizowane w latach 1931-1938, szybko rozpoznał trzynaście takich grup na innych stanowiskach oraz sześć takich, które różniły się orientacją. W latach 1928 i 1929 wykopaliska w dwóch grupach E: w Hatzcap Ceel i w Cahal Pichik prowadził w tzw. międzyczasie sir Eric Thompson. Kolejne dekady przyniosły kilkadziesiąt nowych grup E, z czego większość w samym sercu Nizin Majów, w promieniu stu dziesięciu kilometrów od Uaxactun. Później zaczęto dostrzegać je również w bardziej odległych miejscach, jak: Dzibilchaltun na dalekiej północy Jukatanu, Dzibilnocac, Uxmal, Yakalxiu i Yaxhom w regionie Puuc. El Mirador, Lamanai, Baking Pot, Tayasal, Caracol, Paxcaman, Cenote i Ceibal…

Grupy E – rekordy architektoniczne

Największa grupa E na Nizinach Majów znajduje się na stanowisku archeologicznym El Güiro (Wakna) w Niecce Mirador-Calakmul – jej wschodnia platforma ma aż 200 m długości. Największa znana grupa E odkryta została na potężnej platformie typu MFU w Aguada Fenix – wschodnia platforma tamtejszej grupy E ma 401 m długości (!) Najstarsza grupa E mogła zostać wzniesiona wraz z prototypami pierwszych piramid we wczesnoklasycznym Ojo de Agua na wybrzeżu Pacyfiku (faza chronologiczna Jocotal 1150-1000 p.n.e.), bądź w ramach niepotwierdzonego i nie wydatowanego prototypu MFU w olmeckim w San Lorenzo – najstarszym znanym mieście Mezoameryki. Na Nizinach Majów grupy E rozpowszechniły się w środkowym okresie preklasycznym. Najstarsza grupa E na Nizinach Majów, datowana na 950 rok p.n.e. zbudowana została w Ceibal. Około 800–700 roku p.n.e. pojawiły się w dolinie Rio Belize , następnie mniej więcej w 800–600 roku p.n.e. w Cival i około 700 roku p.n.e. na Mundo Perdido w Tikal, w Cenote czy w Nakbe .

Więcej o grupach E przeczytać można w artykułach:

Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy, „Archeowieści” 2022

Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?, „Archeowieści” 2022

O co chodzi z tymi Olmekami? Cultura madre czy culturas hermanas?, „Archeowieści” 2022

Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki. Zaklęte w architekturze, „Archeowieści” 2022

Preklasyczny maszkaron ze struktury 3 w Chacté, Gwatemala, (tłumaczenie własne), „Mezoameryka”

Polecam również wysłuchanie prelekcji dr Ivana Šprajca Maya astronomy and Group E-type architectural assemblages: A reassessment na kanale „Mesoamerican Dialogues” Uniwersytetu Tulane

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Aveni, Anthony F. (2002) Schody do gwiazd, Zysk i S-ka.

Aveni, Anthony F.; Horst Hartung (1989) Uaxactun, Guatemala, Group E and similar assemblages: an archaeoastronomical reconsideration, w: Antonio F. Aveni (ed.) World Archaeoastronomy, Cambridge University Press, s. 441-461.

Chase, Arlen F. &  Diane Z. Chase (1995) External impetus, internal synthesis, and standardization: E Group assemblages and the crystallization of Classic Maya society in the southern lowlands, w: Nikolai Grube (ed.) The emergence of Lowland Maya civilization: the transition from the Preclassic to the Early Classic, s. 87-101.

Freidel, David A.; Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, Jerry Murdock (eds.) (2017) Maya E Groups: calendars, astronomy, and urbanism in the early lowlands, University Press of Florida.

Šprajc, Ivan (2018) Astronomy, architecture, and landscape in prehispanic Mesoamerica, „Journal of Archaeological Research” 26.

Šprajc, Ivan (2001) Orientaciones astronómicas en la arquitectura prehispánica del centro de México, „Colección Científica” 427.

Šprajc, Ivan; Pedro Francisco Sánchez Nava (2015) Orientaciones astronómicas en la arquitectura de Mesoamérica: Oaxaca y el Golfo de México, „Prostor, kraj, čas” 8.

Šprajc, Ivan; Pedro Francisco Sánchez Nava; Alejandro Cañas Ortiz, (2016) Orientaciones astronómicas en la arquitectura de Mesoamérica: Occidente y Norte, „Prostor, kraj, čas” 12.

Sánchez Nava, Pedro Francisco; Ivan Šprajc, Martin Hobel (2016) Aspectos astronómicos de la arquitectura maya en la costa nororiental de la península de Yucatán, „Prostor, kraj, čas” 13.

Sanchez Nava, Pedro Francisco; Ivan Šprajc (2015) Orientaciones astronómicas en la arquitectura maya de las tierras bajas, .

Źrałka, Jarosław; Wiesław Koszkul, Bernard Hermes, Juan Luis Velasquez, Varinia Matute, Bogumił Pilarski(2017) From E-Group to funerary pyramid: mortuary cults and ancestor veneration in the Maya centre of Nakum, Petén, Guatemala, „Cambridge Archaeological Journal” 27.3.