Archeologia Majów, Maya, Mezoameryka, Meksyk, Jukatan, Quintana Roo, stanowisko archeologiczne, stanowiska archeologiczne, okres klasyczny, architektura triadyczna, piramidy triadyczne, Niziny Majów, Dzibanche, Kaanul, Drugie Królestwo Węża
„Dzibanche was perhaps the largest city in the Maya Lowlands of its time”
– Francisco Estrada Belli
(fot: P.A. Trześniowski 2020)
Dzibanche to stanowisko archeologiczne w południowych Quintana Roo, na półwyspie Jukatan w Meksyku. Zasłynęło relatywnie niedawno, gdy odkryto, że była to wczesnoklasyczna stolica dynastii Kaanul, która stąd właśnie rozpoczęła swą ekspansję na Niziny Majów w okresie klasycznym (250-909 n.e.) zanim, w wyniku rozłamu dynastycznego, przeniesiono świętą Jaskinię Węża z Dzibanche do Calakmul. Ruiny Calakmul – najpotężniejszego ośrodka centralnych i południowych Nizin Majów w okresie klasycznym około 120 km. Odległe ruiny potężnego preklasycznego centrum architektury triadycznej El Mirador leżą o 157 km na południowy-zachód.
Dzibanche
Tahn ch’een Kaan(ul) – w jaskini Węża
Dzibanche składa się z pięciu części. Są to: Dzibanche, Kinichna, Tutil, Katali i Lamay. Były one połączone siecią niewidocznych dziś dróg – sacbeób o długości 2-2,5 km. Aleja Królów – arteria łącząca grupy Lamay i Dzibanche miała aż 100 m szerokości. Najstarsze części miasta to grupy Dzibanche, Kinichna z wielką triadyczną piramidą i Lamay. Centralną częścią tego założenia musiało być Kinichna, gdzie znajduje się największa i nastarsza piramida, zbudowana w stylu triadycznyczym, nawiązującym do poprzedniej epoki – okresu preklasycznego, czasu dominacji sieci potężnych miast na terenie Niecki Mirador-Calakmul. Od platformy Kinichna rozchodzą się promieniście drogi.
W pobliżu końca sacbé – Aleji Królów znajdują się dwa boiska do pitz (pok-ta-pok) i główne targowisko miasta. Enrique Nalda, który przez kilkadziesiąt lat prowadził tu badania, oceniał, że centralna część Dzibanche miała jakieś 20 km2 i zamieszkiwało ją około czterdziestu tysięcy Majów. Analiza wyników badań LiDARem z pewnością jednak poszerzy tę interpretację. Francisco Estrada Belli uważa, że Dzibanche u szczytu potęgi mogło mieć rozmiary i zaludnienie większe od swego najważniejszego konkurenta – Tikal. Ośrodek osiągnął maksimum rozwoju w latach 600-630 n.e., pomiędzy rzuceniem na kolana Yax Mutul (Tikal) a wojną domową i rozłamem dynastyczym Kaanul.
Dzibanche jako megalopolis
Obok grupy Dzibanche znajduje się Aguada de los Patos o powierzchni 4 ha. Aguada znajdująca się na zachód od Tutil ma 5,4 ha powierzchni. Na terenie megalopolis nikt nie mieszkał dalej niż 1,5 km od dużego rezerwuary wody. Na obrazach z LiDARu widać liczne ślady uprawy na podmokłych terenach, stosowanej przez Majów – chinampas. Co ciekawe, dawne pola uprawne położone na południe i północ od miasta wykazują odchylenie o 12-15 stopni od kierunku północnego, podobnie jak niektóre piramidy świątynne. Widoczne ze szczytu piramidy Kinichna, położone na północnym-wschodzie wzniesienie to Cerro de la Tortuga. Dalej widoczne być mogą szczyty piramid triadycznych w Ichkabal.
Preklasyczne stanowisko Ichkabal, w którym znajduje się jeszcze więcej triadycznej architektury (kompleksy E1, E-4 i E-5), leży 11 km na północny-wschód. Ichkabal miało powierzchnię co najmniej 30 km2, ale na początku okresu klasycznego zostało porzucone podobnie jak inne wielkie miasta z architekturą triadyczną: El Mirador, Nakbe, Yaxnohcah czy Cerro Maya.
Megalopolis Dzibanche musiało ciągnąć się co najmniej od położonego 12 km na południe Polbox aż po położone 15 km na północny-wschód stanowisko Mario Ancona – do obu wymienionych prowadziły drogi – sacbeób. Jeszcze dalej odległe ośrodki Nicolás Bravo i González Ortega wykazują również pewne architektoniczne podobieństwo do Dzibanche.
Odkrycie ruin Dzibanche
Ruiny Dzibanche odkrył w 1927 r. irlandzki lekarz i wielki pasjonat archeologii Thomas W. F. Gann, który dotarł na wciąż gorący jeszcze w wyniku wielkiej insurekcji Majów teren południowego Quintana Roo z Hondurasu Brytyjskiego (dzisiejszego Belize). Gann natknął się najpierw na Świątynię Inskrypcji (piramida E-6), od której nadał nazwę miastu: Tz’iiba’anche’ – Zapisane w Drewnie.
Powalony malarią Gann, musiał wycofać się do Belize, jednak wrócił do Dzibanche w 1931 r., aby odkryć wielki akropol z potężną piramidą triadyczną, oddalony o jakieś 2 km od głównej grupy ruin. Na tyłach świątyni odkrył resztki inskrypcji wyrzeźbionej w stiuku. Dzięki glifowi K’IN, oznaczającemu dzień albo Słońce, nadał tej piramidzie nazwę Dom Słońca – Kinich Nah. Gann uhonorowany został nazwaniem jednego z placów w głównej grupie Dzibanche Placem Ganna (Plaza Gann).
W 1987 r. badania archeologiczne na terenie Dzibanche rozpoczął meksykański archeolog Enrique Nalda z INAH. Odkrył on tutaj ślady zasiedlenia sięgające początków epoki późnopreklasycznej – 400 p.n.e., poprzez okres klasyczny i sporadycznie w okresie postklasycznym, praktycznie aż po konkwistę Jukatanu. Swoje badania prowadził z przerwami aż do śmierci w 2010 r. Na mapie stanowiska archeologicznego również uchonorowano go jednym z placów (Plaza Nalda).
Wężowisko (Kaanul)
Yuknoom Ch’een I – grobowiec 102 w Kinichna?
O grobowcu 108 na szczycie wielkiej piramidy triadycznej Kinich Nah było wiadomo od 1999 r. Tajemnicą pozostawała jednak tożsamość pochowanego w nim władcy. Starszy mężczyzna spoczywa w nim w towarzystwie chłopca i jaguara. Wśród bogatej wyprawy w zaświaty znajduje się ceramika wykonana w stylu Aguila Orange i liczne klejnoty z zielonych kamieni. Najstarsza znana jadeitowa maska władcy Węży wyróżnia się trójkątym zębem, utożsamiającym właściciela z jednym z bogów Majów.
Jednak najbardziej zastanawiającym wśród tych wszystkich przedmiotów jest mała jadeitowa główka o trudnym do pomylenia kształcie. Zwężony podbródek i płaska głowa – niewątpliwie ikonografia Teotihucacan, teoretycznie wrogiego Wężom, pozostającym w epoce wczesnoklasycznej poza kręgiem kulturowym Nowego Porządku. Grobowiec pochodzi z około 400 r. n.e., kusi zatem, by przypisać go Yuknoom Ch’eenowi I, znanemu ze schodów hieroglificznych, opiewających liczne zwycięstwa tego władcy. Fasada wielkiej piramidy triadycznej w Kinichna skierowana jest na południe.
Dobudowany i opróżniony już w epoce późnoklasycznej do grobowca 108 na szczycie piramidy Kinich Nah grobowiec mógł mieścić szczątki Uk’ay K’ana (Syczącego Węża), pogromcy dynastii B’aakal (Palenque) w latach 599 i 611 n.e. oraz ojca m.in. Yuknoom Ch’eena II Wielkiego, który mógł zabrać je ze sobą do Chiiknahb’ (Calakmul).
NN Lamia vel. Sowa – Świątynia Sowy (piramida E-1)
Inny grobowiec pochodzący z ~400 r. n.e. znaleziono we wnętrzu Świątyni Sowy w Dzibanche (piramida E-1). W przeciwieństwie do grobowca z Kinichna, zbudowano go jednak blisko podstawy piramidy. Podobnie jak w wypadku słynnego grobowca Pakala Wielkiego z Lakam Ha’ (Palenque), do komory prowadzi wychodzący aż na jej szczyt szyb. Wejście blokował szkielet strażnika.
Tożsamość umieszczonej wewnątrz tego grobowca kobiety to nie jedyna tycząca się jej zagadka. Ułożono ją na siedząco ze skrzyżowanymi nogami – pozycja zarezerwowana raczej dla ofiar. W Piramidzie Księżyca Teotihucacan około 350 r. n.e. pochowano tak trzech złożonych w ofierze ważnych arystokratów Majów. Z odległym kulturowo i geograficznie miastem wiążą ją jednak również elementy bogatego wyposażenia w zaświaty. Prócz słynnego naczynia z wyobrażeniem sowy, od którego swą nazwę wzięła piramida jest tu kilka naśladujących stylem Teotihuacan oraz 14 grotów z obsydianu, pochodzących ze środkowomeksykańskich wychodni.
Świątynia Kormoranów (piramida E-2) – królewska nekropolia Węży
Świątynia Kormoranów (piramida E-2) była wielokrotnie modyfikowana, niełatwo zatem ustalić seriację dla grobowców umieszczonych w jej wnętrzu. Znaleziono ich do tej pory aż siedem! Najbardziej wystawną wyprawę w zaświaty znaleziono w komorze CA2. O tym, że to komora królewska świadczy jadeitowa maska władcy.
Nie mniej bogato wyposażona okazała się komora grobowa CA4. To tu znaleziono wazę w stylu Xbanil polychrome z wyobrażeniami kormoranów, od których wzięła swą nazwę cała piramida. Tu, prócz jadeitowej maski władcy, zachowały się resztki futra jaguara.
Książę czy przegryw?
Dopiero w 2004 r. odkryto grobowce CA5 i CA6 u podnóża piramidy oraz skromny pochówek na jej szczycie, wyposażony „tylko” w jadeitową maskę, która wskazuje jednak, że szczątki w cyście muszą należeć do kogoś z cesarsko-królewskiej dynastii Węża (Kaanul). Być może jest to jakiś z młodszych książąt, którzy nigdy nie dostąpili zaszczytu założenia królewskiej czy cesarskiej korony Węży, a może potraktowany skromnie, ale jednak z szacukiem dla świętej krwi Kaanul Waxaklajuun Ubah Kan, pokonany i pojmany przez Yuknoom Ch’eena II Wielkiego w 636 r. n.e. i złożony przez niego w ofierze w 640 r. n.e.?!
Najciekawszym z nowo odkrtych grobowców w Świątyni Kormoranów okazał się CA6, umieszczony w centralnej osi piramidy na poziomie Placu Ganna.
Yuknoom Jom Uhut Kaan (Świadek Niebios)
Jedyny grobowiec w Świątyni Kormoranów (piramida E-02) jaki udało się zidentyfikować to CA6, umiejscowiony prawie, że na poziomie placu, w centralnej osi piramidy. Doszło do tego dzięki znalezionej na jednym z parafrenaliów inskrypcji: „to kość służąca rytuałom upuszczania krwii Yuknoom Jom(?) Uhut, k’uhul Kaanul ajaw…„. Yuknoom Jom Uhut Chan – Świadek Niebios, mógł rządzić w latach 572-589 n.e., chociaż w odległym Lakam Ha’ (Palenque) odnoszą się do niego inskrypcje obwiniające go autorem inwazji, jakie miały tam miejsce w 599, a nawet w 611 r. n.e.
Szkielet Yuknoom Jom Uhut Chana nosi ślady zaleczonych zranień jego kończyn i głowy – władcy Majów musieli stawać w pierwszej linii w zmaganiach i na pewno nie mogliby kierować swymi wojskami zza biurka. Szczątki władcy złożono na futrze jaguara w towarzystwie aż trzech jadeitowych masek. Na piersiach miał potężny jadeitowy pektorał, na nadgarstkach i kostkach bransolety z jadeitowych koralików.
I jeszcze jeden Wąż…
Sąsiedni pochówek w położonej na północ od CA6 komorze CA5 musi pochodzić z podobnego czasu. Wężowładcę położono również na futrze jaguara rozłożonym na drewnianej konstrukcji. W drodze w zaświaty, oprócz ceramiki, towarzyszyły mu dwie jadeitowe maski oraz naszyjniki, pektorały i bransolety z jadeitowych koralików. Jego tożsamość pozostaje nieznana (być może był to Yuknoom Ti’ Chan II), ale ceramika plasuje go, podobnie jak pozostałych Węży z piramid Kormoranów i Inskrypcji, na początku epoki późnoklasycznej. Na podstawie epigrafiki, są to konkretnie lata 572-630 n.e., od śmierci K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakila, po śmierć Tajoom Uk’ab’ K’ahk’a.
Świątynia Inskrypcji
W odróżnieniu od Świątyni Kormoranów (piramida E-2) grobowiec znaleziony wewnątrz Świątyni Inskrypcji (piramidy E-6) był dosyć skromnie wyposażony. Centralne umiejscowienie grobowca oraz inskrypcje znalezione przez Ganna na drewnianych panelach sufitowych w świątyni na szczycie tej piramidy kazałyby wierzyć, że jest to sam K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil, który sponsorował przecież tę piramidę i zszedł w 572 r. n.e. W grobowcu pierwszego tytułowanego władcy władców wschodu – elk’in kaloomte brak jednak nawet szczątków posłania z futra jaguara, nie wspominając o jadeitowej masce i bogatszej wyprawie pogromcy Yax Mutul (Tikal).
Początki ekspansji Kaanul na Nizinach Majów – schody hieroglificzne I z Dzibanche
Schody hieroglificzne z Dzibanche datowane były na 495 r. n.e., ale najnowsze badania epigraficzne przesunęły te datowania na 416/428 – 442/454 n.e. Opiewają one wojenne przewagi Yuknoom Ch’eena k’uhul Kaanul ajaw – boskiego władcy Węża i wzięcie przezeń do niewoli aż 16 jeńców. Ponieważ imię takie nosił pierwszy późnoklasyczny władca dynastii Węża, który przeniósł stolicę – świętą jaskinię Kaanul z Dzibanche do Calakmul w 636 r. n.e., przez pewien czas imię to wywoływało konsternację pośród majanistów.
Epigraficy, którzy usiłują dopasować sekwencję władców Kaanul z tzw. pucharów dynastycznych do tej znanej z innych źródeł epigraficznych – np. inskrypcji ze stel założyli, że dynastyczne imiona Węży musiały się powtarzać, tak jak ma to miejsce wśród europejskich rodów panujących. Dziś nazywamy zatem dla odróżnienia obu władców Yuknoom Ch’eenem I i Yuknoom Ch’eenem II Wielkim.
Do dziś nie odszyfrowano z jakich ośrodków Majów mogli pochodzić jeńcy wzięci przez Yuknoom Ch’eena I. Imię piątego z nich: Yax K’ahk’ Jolo’m (element 18) znane jest z inskrypcji na schodach hieroglificznych z El Resbalon, jednego z pomniejszych ośrodków zdominowanych dość wcześnie przez Dzibanche. Trudno jednakże stwierdzić czy może być to ta sama osoba czy, co o wiele bardziej prawdopodobne, było to popularne imię wśród władców w okolicy.
Becan i Kohunlich
Do ważnych kandydatów należy Kohunlich. Leży na trasie ekspansji Węży na południe, w stronę Rio Azul, zniszczonego około 530 r. n.e. Najstarsza część Kohunlich – Yaxna, została zniszczona w epoce wczesnoklasycznej. Pewnym kandydatem jest natomiast Becan, gdzie Joseph Ball znalazł ślady inwazji około 430-440 r. n.e. Elementy 13 i 22 ze schodów hieroglificznych I są datowane na 438 r. n.e. Czy K’uk’ ?Lak albo Aj-?Xan Bahlam to imię władcy Becan?
Polbox
Stela 2 z pobliskiego Pol Box, które musiało być jednym z pierwszych miast zwasalizowanych przez dynastię Kaanul z Dzibanche, odnosi się do wydarzeń ze 141 r. n.e. (8.5.0.14.4 10 K’an 12 Yax). Odkryta po zachodniej stronie struktury 17 w 2001 r., chociaż mocno zniszczona widać, że przedstawia dwóch władców stojących naprzeciw siebie. Obaj mają u swych stóp jeńców. Choć konsekrowana 9.7.10.0.0 (16 X 583 n.e.) i odnosi się do wydarzeń sprzed 445 lat, może zawierać przedstawienie aktu wasalnego między władcami Polbox a Ichkabal-Dzibanche (Walker et al. 2022:32).
Rozbita stela 3, której fragmenty znaleziono w połowie zagrzebane u podnóża schodów po zachodniej stronie struktury 12, również przedstawia dwóch władców Majów stojących naprzeciw siebie. Imienia władcy Polbox nie daje się odczytać, z imienia dostojnego gościa, który nadzorował ceremonię chokch’aaj – rozrzucania kadzideł, został ostatni glif – chan. Jest to prawdopodobnie Wąż: Yuknoom Jom Uhut Chan, który doglądał w Polbox zakończenia k’atuunu 9.7.0.0.0 (7 XII 573 n.e.). (Esparza Olguín & Pérez Guttiérez)
Enigmatyczne związki Kaanul z Teotihuacan
Wśród symboliki wiązanej z dynastią Węża (Kaanul) konsterację budził pochodzący z Sak Nikte’ (La Corona) ołtarz z Dallas. Przedstawia on m.in. Ix Naah Ek’, córkę Tuun K’ab Hixa, boskiego władcy Kaanul (Dzibanche) w stroju Teotihuacan i towarzystwie awatara Waxaklajuun Ubaah Kaana – wojennego węża Teotihuacan w 520 r. n.e. Elementy stylu architektonicznego talud tablero kłuły w oczy na piramidach: E-6 (Świątynia Inskrypcji), E-2 (Świątynia Kormoranów) i Tutil II, gdzie widoczny jest też przedstawiający jednego z teotihuacańskich bogów relief.
Nawiązania do Teotihuacan zawierają również reliefy na elewacji piramidy E-2 (Świątynia Kormoranów), elementy wyprawy grobowej nieznanej arystokratki Kaanul w piramidzie E-1 (Świątyni Sowy) i mała jadeitowa główka ikonograficznie w stylu odległego Teotihuacan w grobowcu na szczycie piramidy triadycznej w grupie Kinichna. Być może Węże z Dzibanche sprzymierzyli się z nową dynastią Teotihuacan, która obaliła dynastię Jatz’oom Kuya, a potem sprofanowała Cytadelę? Z dynastią, z którą związki z tego samego powodu zerwała powiązana więzami krwi z Jatz’oom Kuyem dynastia zasiadająca w owym czasie Yax Mutul (Tikal)?
Architektura Dzibanche
W Dzibanche mamy wiele przykładów rozwiniętej architektury monumentalnej: Świątynię Sowy, Świątynię Kormoranów czy Świątynię Inskrypcji. Dominujące style architektoniczne w Dzibanche to środkowoklasyczne Dzibanche i wczesnopóźnoklasyczne Dzibanche. Oba mają charakter lokalny, jednak jest on oparty na inspiracjach stylem architektonicznym Peten oraz, w kilku przypadkach piramid II (Świątynia Kormoranów), VI (Świątynia Inksrypcji), i Tutil II, również stylem talud tablero z Teotihuacan.
Wśród lokalnych rozwiązań architektonicznych wyróżnia się zastosowanie parowanych pilastrów. Ograniczają one panele dekorujące elewacje świątyń umieszczanych na szczytach piramid. Świątynie charakteryzują się bardzo wysokimi sklepieniami wąskich pomieszczeń o podwójnym biegu. Same zaś piramidy mają prostokątną, mocno poszerzoną podstawę. W Calakmul mamy jeden przykład przeniesienia architektury Dzibanche – piramidę XIII, gdzie podwójne pilastry są wyraźnie widoczne.
(fot: P.A. Trześniowski 2020)
Dzibanche po rozłamie
Machaj k’awiilil tahn ch’een Kaanul pataal k’awiil(il) Uxte’tuun
– Nie ma już berła w jaskini Kaanul, berło jest odtąd w Uxte’tuun
W okresie późnoklasycznym trwała budowlana aktywność w Dzibanche jednak wznoszone konstrukcje były słabszej jakości i było ich mniej. Rozbudowano Świątynię Kormoranów (piramida E-2), jednak kompleksy Tutil, Lamay i Kinichna zostały opuszczone. Znaleziono również dowody intencjonalnej destrukcji wyobrażeń władców, a nawet rabunek grobowców, co potwierdzałoby opisany na schodach hieroglificznych z Caracol kryzys dynastyczny Kaanul. Miasto jednak przetrwało, a jego społeczność nadal rosła, chociaż mieszkańcy przemieścili się w stronę grupy głównej Dzibanche, zaludniając obszary rezydencyjne na jej obrzeżach.
Przygaszeniu potęgi Dzibanche w okresie późnoklasycznym towarzyszył rozkwit pobliskiego Kohunlich, które rozwój został uprzednio przyhamowany przez Kaanul (zniszczenie grupy Yaxna). Pojawiły się tam rozległe kompleksy rezydencyjne, a budowniczy czerpali szeroko z nowych stylów architektonicznych jak Rio Bec, Chenes i Puuc, wypracowując na ich podstawie własną lokalną architekturę Pixa’an. Pobliskie Pol Box i El Resbalon również nie opustoszały. Kohunlich osiągnęło szczyt rozwoju w okresie schyłkowoklasycznym i przetrwało nawet upadek klasycznej cywilizacji Majów. Opustoszało dopiero pomiędzy 1050 a 1100 r. n.e.
Gdzie są stele z Dzibanche?
W 2009 roku wśród gruzów zalegających ruiny królewskiego pałacu (str. 1) na placu Pom znaleziono ułomek steli. Mały fragment przedstawia władcę w królewskim nakryciu głowy, nazywanym tu K’ahk’ Neh Chih Xook lub Si’p Ne[h] Xook. Imię władc mogło brzmieć może Chak ?Yak. Choć znaleziona stela jest stylistycznie mocno wczesnoklasyczna, niestety, trudno umiejscowić Chak ?Yaka na linii czasowej Kaanul. Wiemy jednak przynajmniej, że w Dzibanche też były stele. Nie przetrwały wojny domowej Kaanul…
Zmierzch Dzibanche
W epoce schyłkowoklasycznej daje się zauważyć sporo zmian w architekturze Dzibanche – wiele budynków przebudowano, dodając ściany, schody i platformy będące podstawami pod konstrukcje z materiałów nietrwałych. Niektóre budowle rozebrano. Na Placu Ganna zbudowano okrągłą platformę najprawdopodobniej o przeznaczeniu ceremonialnym, być może związaną z rozwijającym się na północy Jukatanu kultem K’uk’ulkaana. Podobne platformy pojawiły się w pobliskich Pol Box i El Resbalon oraz w Becan. Może to świadczyć o ponownym zamieszkaniu porzuconego miasta przez całkiem inną społeczność Majów.
W okresie wczesnopostklasycznym rozbito podłogę w Świątyni Inskrypcji i złożono tam sporo naczyń ofiarnych. Dużą ofiarę z siedemdziesięciu moździerzy złożono u podnóża Domu Jeńca. W klasycznych piramidach Dzibanche, przede wszystkim w Świątyni Inskrypcji deponowano kadzielnice i ofiary z miedzi, tombaku i jadeitu jeszcze w epoce późnopostklasycznej.
UWAGA: Strona ma charakter roboczych notatek i znajduje się rozbudowie.
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Bibliografia:
Estrada-Belli, Francisco; Sandra Balanzario, Erik Velásquez García (2024) The rise of the Kaanuʔl kingdom and the city of Dzibanche. „Ancient Mesoamerica” 35(3):726-747. DOI:10.1017/S0956536122000207.
Gann, Thomas William Francis (1928) Recently Discovered Maya Temples in Yucatan with Date Sculptured on Wooden Lintel. „Man” 28, s. 9-11.
Helmke, Christophe; Sergei Vepretskii (2024) An account of the kings of Kanu’l as recorded on the hieroglyphic stair of K’an II of Caracol. „Ancient Mesoamerica” 35(3):748-765. DOI:10.1017/S0956536122000219.
Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya (Revised edition). Thames and Hudson, London.
Martin, Simon (2024) In search of the serpent kings: From Dzibanche to Calakmul. „Ancient Mesoamerica” DOI:10.1017/S095653612200030X.
Martin, Simon (2017) Secrets of the Painted King List: Recovering the Early History of the Snake Dynasty, „The PARI Journal”.
Martin, Simon (2013) Inside Emblem Glyphs: Tracking Royal Identies at Calakmul & Dzibanche, Penn Museum (Univeristy of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology).
Martin, Simon; Erik Velásquez García (2016) Polities and Places: Tracing the Toponyms of the Snake Dynasty, „The PARI Journal” 17(2), s. 23-33.
Tokovinine, Alexandre; Dmitri Beliaev, Sandra Balanzario, Sandra Khokhriakova (2024) New data, new interpretations: Dzibanche monuments through the lenses of a 3D scanner. „Ancient Mesoamerica” 35(3):708-725. DOI:10.1017/S0956536122000190.
Velásquez Gárcia, Erik (2005) The Captives of Dzibanche, „The PARI Journal” 6(2), s. 1-4.
Velásquez Gárcia, Erik (2008) Los posibles alcances territoriales de la influencia política de Dzibanché durante el Clásico temprano: nuevas alternativas para interpretar las menciones históricas sobre la entidad política de Kan, (in:) Rodrigo Liendo Stuardo (ed.) El Territorio Maya. Memoria de la Quinta Mesa Redonda de Palenque, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Mexico, s. 323-352.
49 komentarzy