Kaanul – Dynastia Węża

Mezoameryka, Maya, Majowie, Niziny Majów, cywilizacja, dynastia Węża, Kaanul

„The long shadow of the serpent kingdom [Kaanul] falls across Maya
history in ways that are now impossible to ignore. No
other political entity impressed itself so firmly into the
inscriptional record of the Classic-period southern lowlands
nor came so close to mastery over it” – Simon Martin, 2024

Kaanul – klasyczny hegemon

Dzięki licznym odniesieniom epigraficznym, zgromadzonym w ciągu ostatnich 35 lat, wśród majanistów panuje obecnie konsensus, iż na Nizinach Majów w okresie klasycznym istniało mocarstwo z kolejnymi stolicami w Dzibanche i Calakmul, na czele którego stała królewska dynastia Kaanul (Węża).

Najpotężniejszy z rodów, jakie kiedykolwiek władały na Nizinach Majów, wciskał swe macki wszędzie, dokąd tylko zdołał, brutalną siłą czy podstępem wpływając na los metropolii tak odległych jak Coba na dalekiej północy Jukatanu, Palenque i Tonina w obecnym stanie Chiapas, na zachód od półwyspu, czy Copan w dzisiejszym Hondurasie na dalekim południu Nizin Majów, a być może nawet Teotihuacan na wyżynie środkowego Meksyku.

Najczęściej wymieniani w inskrypcjach…

O tym, jak wielki wpływ na świat Majów i jego geopolitykę miała hegemonia Kaanul, świadczy już choćby ilość wzmianek w inskrypcjach odnoszących się do dynastii Węża, inskrypcjach pochodzących spoza powyżej wymienionych stolic – największa spośród wszystkich, nie tylko pod względem ilości, ale i odległości, z którą mogło już konkurować jedynie położone na terenie środkowego Meksyku, daleko poza ziemiami Majów, Teotihuacan. W miarę postępu badań, hegemonię Kaanul zaczęto coraz częściej określać terminem: imperium.

Bazując na epigrafice można założyć, że siła sprawcza Kaanul rozciągała się nad większością obszaru Nizin Majów w okresie późnoklasycznym, między 530 a 750 r. n.e. Apogeum potęgi przypadało na lata 636-736 n.e., kiedy dynastia Węża (Kaanul) rezydowała w Calakmul. Lata te zostały najlepiej poznane dzięki zachowanym inskrypcjom, które powtarzają imiona trzech kolejnych władców: Yuknoom Ch’een II, Yuknoom Yich’aak K’ahk II i Yuknoom Took’ K’awill.

Kaanul, Kanu’l, Kaanal – uwagi o pisowni

Christophe Helmke używa pisowni Kanu’l w odniesieniu zarówno do mitycznego toponimu jak i patronimu – herbu dynastii Węża. Alfonso Lacadena używał najbardziej rozwiniętej wersji Kaanu’ul. Alexandre Tokovinine pisze Kaanu’l lub Kaanuˀl. Simon Martin używa pisowni Kaanul, która jest obecnie stosowana bardziej powszechnie, ale przypomina, że równie dobrze mogło to być Kaanal czy Kaaniil.

Odkrywanie dynastii Kaanul

Czas, kiedy zwoje Węża zaczynały rozwijać się po Nizinach Majów, lata 400-636 n.e., jest znacznie słabiej znany, z uwagi na mniejszą ilość zachowanych inskrypcji. Może to być wynikiem skłonności Kaanul, w ramach dbałości o politykę historyczną, do usuwania świadectw przeszłości, które były dowodem istnienia innych porządków niż jedynie słuszny. Mimo, iż królewski tytuł k’uhul Kaanu’l ajaw – boski władca Węża jest jednym z najczęściej występujących w całym korpusie inskrypcji majańskich hieroglifów, przez długie lata nie miano pojęcia, gdzie centrum państwowości Kaanul mogłoby się znajdować.

Początki geopolityki Majów

Heinrich Berlin Neubart, który zapoczątkował subdziedzinę zwaną geopolityką Majów dzięki temu, że jako pierwszy wyróżnił w 1958 r. pośród majańskich glifów toponimy – symbole oznaczające miejsca i spróbował przyporządkować je poszczególnym miastom Majów, glif z głową węża opatrzył jedynie krótką notką: „miejsce, którego nie znam”. Wzmianki o Kaanul znajdowane były wszędzie tylko nie „tam”, zaś enigmatyczną stolicę długo nazywano Stanowiskiem Q (od hiszpańskiego Que?).

Dwie stolice klasycznej dynastii Węża (Kaanul) – enigmatyczne Stanowisko Q

W 1968 r. Thomas S. Barthel doszedł do wniosku, że glif głowy węża musiał oznaczać jedną z czterech najważniejszych stolic na południowych Nizinach Majów epoki klasycznej (250-909 n.e.). W 1973 r. Joyce Marcus sformuowała tezę, iż tajemnicza stolica Węża mogła znajdować się w Calakmul, jednak była to nadal tylko niepotwierdzona hipoteza. W 1974 r. Jeffrey Miller zidentyfikował pierwsze imię władcy z tej nieznanej dynastii: Yuknoom Yichaak K’ahk.

Calakmul?

W 1979 r. Peter Mathews rozpoznał datę urodzin Yuknoom Yichaak K’ahk na znajdujących się w zbiorach Carnegie Institution of Washington fotografiach pochodzącej z Calakmul steli 9 (stela na fotografii powyżej). Inskrypcja ta nie zachowała się do dzisiejszego dnia). Matthews nie był bynajmniej entuzjastą Calakmul jako stolicy Kaanul. W 1994 r. David S. Stuart i Stephen D. Houston natomiast rozpoznali glify-toponimy związane z Calakmul: Uxte’tuun i Chiik Nahb. Choć żaden z nich nie przypominał nawet glifu z głową węża, dynastię Kaanul osadzono w Chiiknahb (Calakmul), stolicy królestwa Uxte’tuun.

Dzibanche?!

Kiedy już wreszcie odtrąbiono sukces, lokując tajemniczą stolicę Kaanul w Calakmul, w 1995 r. świat obiegła sensacyjna wiadomość o odkryciu hieroglificznych schodów z sześcioma inskrypcjami znamionującymi boskiego władcę Węża, które kazałyby umieścić stolicę Kaanul w Dzibanche. W Dzibanche znaleziono również kilka królewskich grobów, w tym w 2004 r. jeden z artefaktem (zdjęcie poniżej), który pozwolił zidentyfikować złożonego w nim arystokratę jako Jom Uhut Chana – boskiego władcę Węża, nazywanego przez dekady Świadkiem Niebios (Sky Witness).

Nowe odkrycia wpędziły majanistów w zadumę – ślady z Dzibanche były wczesnoklasyczne, znacznie starsze od tych późnoklasycznych z Calakmul. W Calakmul brakowało z kolei wczesnoklasycznych śladów panowania dynastii Węża, a w czeluściach wielkiej piramidy znaleziono stele prezentujące władców pochodzących z innej niż Kaanul dynastii – prawdopodobnie sprofanowane przed ich pochowaniem. Stela 114 wyświęcona w 514 r. n.e. wymienia władcę z dynastii Suutz’ – Nietoperza, również pana na Chiik Nahb.

La Corona…

Stanowiskiem Q zostało ostatecznie La Corona w Peten (Gwatemala) – bynajmniej nie stolica, a jedno z pomniejszych, choć niewątpliwie ważnych strategicznie emporiów Kaanul. Z La Corona pochodziła jednak w owym czasie większość znanych, odnoszących się do dynastii Węża inskrypcji, a wiele istotnych dla majańskiej historiografii informacji jest odkopywana tam nadal (to np. pozwoliło ostatnio na odkrycie, że Yuknoom Yich’aak K’ahk II nie mógł zostać złożony w ofierze po przegranej bitwie z Yax Mutal – Tikal w 695 r. n.e., ponieważ żył jeszcze w 697 r. n.e., a nawet znalazł siłę żeby grać w pitz z wasalami).

Zagadkę podwójnej stolicy dynastii Węża Kaanul rozwiązano po kolejnych dekadach badań na kilku różnych stanowiskach archeologicznych i złożeniu z prawie dwudziestu kamiennych fragmentów artefaktu, rozrzuconych w Naranjo, Xunantunich, Ucanal i Caracol pewnej bardzo ważnej inskrypcji.

Schody hieroglificzne z Caracol

Schody hieroglificzne z Naranjo

Pierwsze fragmenty najsłynniejszych schodów hieroglificznych w archeologii Majów odkrył Teoberto Maler w 1905 r. w Naranjo. Te 12 paneli i trzy mniejsze fragmenty badał później Sylvanus G. Morley, a jeszcze później Ian Graham. Dokumentacja sporządzona przez tego ostatniego pozwoliła ocalić wiedzę, kiedy dwa spośród paneli zostały skradzione, a inne rozwieziono po różnych kolekcjach muzealnych na świecie.

Tatiana A. Proskouriakoff i Michael Closs określili widełki czasu przedstawione w inskrypcjach ze Schodów Hieroglificznych z Naranjo na lata 623-642 n.e. oraz budzącą konsternację tematykę: sukcesy militarne K’ana II, boskiego władcy Caracol odniesione nad królestwem… Sa’al (Naranjo) w latach 626 i 631 n.e. Linda Schele i David Freidel w 1990 r. postawili tezę, że schody te zostały konsekrowane w Naranjo przez zwycięską armię Caracol jako aneks zniewagi do klęski.

Nie tylko Naranjo…

W 1972 r. Ian Graham znalazł fragment pasujący do schodów hieroglificznych z Naranjo na boisku w Ucanal, stanowisku położonym gdzieś w połowie drogi między Naranjo a Caracol. Fakt, który pomijano do momentu, gdy Arlen i Diana Chase odnaleźli kolejny ułomek schodów z Naranjo w… Caracol. Wtedy Hieroglificznym Schodom z Naranjo przywrócono ich właściwe imię. W czerwcu 2016 r. panel pochodzący ze schodów znaleziono w Xunantunich w Belize (Death Becomes Her…), a w pięć tygodni później kolejny (Sharper than Serpent’s Tooth…). Ten ostatni, zrządzeniem losu, okazał się być niegdyś pierwszym. Z rozrzuconych kawałków można było wreszcie złożyć sentencję…

Schody hieroglificzne z Caracol były konsekrowane w 642 r. n.e. zdobiąc najprawdopodobniej strukturę B-5 w Uxwitza’ (Caracol). W 680 r. n.e. po zwycięstwie K’ahk’ Xiiw Chan Chaahka z Sa’al (Naranjo) nad Uxwitza’ (Caracol) schody te rozebrano po czym wyniesiono jako łup wojenny i ulokowano w strukturze B-18 w Naranjo. Jeden z fragmentów został we wspierającym najwyraźniej armię Sa’al (Naranjo) Ucanal, dwa kolejne w Kat Witz (Xunantunich) na terenie dzisiejszego Belize.

Przeniesienie Tronu i Jaskini Węża – wielka przeprowadzka i rozłam dynastyczny Kaanul

Oprócz zwycięstw K’ana II, władcy Uxwitza’ (Caracol) nad Sa’al (Naranjo), hieroglificzne schody z Caracol opisują rozłam w dynastii Kaanul po śmierci władcy Węża Tajo’m Uk’ab K’ahk’a w 630 r. n.e. i przeniesienie tronu i świętej jaskini Węża z Dzibanche do Calakmul przez pomniejszego władcę Węża (zwykły tytuł ajaw nie k’uhul ajaw), określanego przez dekady jako Yuknoom Łeb (imię nie do końca czytelne), rezydującego w Chiik Nahb (Calakmul) w królestwie Uxte’tuun.

Władca ten w 631 r. n.e. złożył pokonanego władcę Sa’al (Naranjo) w ofierze. Obecnie epigraficy nie mają już większych wątpliwości, że Yuknoom Łeb, albo Łebski Yuknoom to późniejszy Yuknoom Ch’een II zwany Wielkim, który w 636 r. n.e. koronował się boskim władcą Kaanul w Calakmul, dokąd przeniósł stolicę. Yuknoom Ch’een II został dzięki temu k’awiilem, protoplastą nowej dynastii. Wcześniej pojmał, a później, w 640 r. n.e., w 10-lecie śmierci Tajo’m Uk’ab K’ahk’a złożył w ofierze swojego królewskiego brata Waxaklajuun Ubaah Kana – boskiego władcę Węża z Dzibanche, które po splądrowaniu zaczęło podupadać.

Więc jednak da się przenieść jaskinię pochodzenia…?

Inskrypcja ze schodów hieroglificznych z Caracol ujawniła przede wszystkim bardzo rzadkie wydarzenie w świecie Majów ze względu na ich religijne przywiązanie do świętej jaskini pochodzenia, zlokalizowanej dla każdej społeczności w określonym miejscu i będącej w jej kosmologii lokalną axis mundi: przeniesienie Świętej Jaskini Węża z Dzibanche do Calakmul – machaj k’awilil tahn ch’een kanu’l pahtaal k’awiil ta uxte’tuun (nie ma odtąd K’awiila w jaskini Kaanul, oto jest K’awiil w Uxte’tuun).

O ustanowieniu królestwa Kaanul 9.10.2.4.4. 12 K’an 17 Uo wspomina też panel z La Corona (to 11 IV 635 r. n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną 584285). Kaanul było najwyraźniej w okresie wczesnoklasycznym również toponimem Dzibanche, zanim zasłynęło jako herb dynastii. Warto jednak pamiętać, że Kaanul to również Wak Chan Nal – miejsce z wyższego planu egzystencji – mityczna jaskinia, w której ścięto głowę bogu kukurydzy w majańskim micie kreacyjnym Popol Vuh.

Korzenie dynastii Kaanul – jedna czy kilka dynastii?

Pochodzenie dynastii Węża i jej wczesna historia budzą nadal wiele silnych emocji. W Dzibanche nie ma zbyt wielu informacji epigraficznych, a Schody Hieroglificzne z Dzibanche wciąż są nie odczytane (trwają obecnie ich skanowanie laserowe, które ma w tym pomóc). Poważne spory epigrafików toczą się o sekwencję władców Kaanul, znaną z pucharów dynastycznych, geograficzne umiejscowienie jej korzeni oraz właściwe osadzenie w czasie. W przeciwieństwie do absolutnej większości rodów Majów, związanych raz na zawsze ze swą jaskinią pochodzenia, nie jest to proste w wypadku dynastii Kaanul, o którą zmagają się od kilku dekad archeolodzy z Calakmul, Dzibanche, El Mirador i Yaxnohcah.

Puchary dynastyczne Kaanul

Słynne puchary dynastyczne Kaanul to na dzień dzisiejszy trzynaście artefaktów wykonanych w stylu kodeksowym. Naczynia te przedstawiają sekwencję do 19 władców Węża, kopiowaną w przeszłości ze wspólnego, prawdopodobnie papierowego źródła (kodeks) i z propagacją błędów nawet w wypadku tego samego autora, jak np. niemożliwe do wystąpienia w złożonym systemie majańskich kalendarzy daty.

Tuzin pucharów jest nieznanej proweniencji – pozbawione kontekstu odnalazły się, niestety, już w prywatnych kolekcjach. Wszystkie jednak zdają się pochodzić z Niecki Mirador-Calakmul na pograniczu Gwatemali i Meksyku, a konkretnie z Nakbe, gdzie zostały wykonane w okresie 680-740 n.e., czyli za czasów panowania dynastii Węża w Calakmul. Jedną tylko znaleźli archeolodzy, w Calakmul (kilka fragmentów tak naprawdę, ale tylko to pozostaje w terenie po saqueadores…).

Znane puchary dynastyczne Kaanul to: K6751 (19), K1372 (13), K5863 (11), K1371 (10), K1005 (10), K2094 (10), K1334 (7), K1344 (7), K0955 (6), K0999 (6), K1302 (6), RutaMaya (5), Calakmul (8?). Gdzie K oznacza numer naczynia w katalogu MAYAVASE Justina Kerra, zaś liczba w nawiasie długość sekwencji władców Węża przedstawianą na konkretnym naczyniu (trzy fragmenty z Calakmul pokazują władców: drugiego, trzeciego i ósmego). Puchary K1344, K1005 i K0955 znajdują się obecnie w zbiorach Museum of Fine Arts, Boston pod numerami odpowiednio: 1988.1285, 1988.1243 i 1988.1189. K6751 została zarejestrowana w zbiorach Los Angeles County Museum of Art (LACMA) jako prezent od anonimowego darczyńcy.

Preklasyczna czy klasyczna dynastia Węża?

Niektóre imiona z pucharów pasowały do znanych władców z dynastii Kaanul, ich kolejność czy daty koronacji nie zgadzały się jednak dokumentnie. Simon Martin orzekł, że musi to być zatem jakaś starsza, jeszcze preklasyczna sekwencja (1000 p.n.e. – 250 n.e.). Ponieważ najpełniejsza lista 19 władców, przedstawiona na naczyniu K6751 oznacza, estymując, około 400 lat historii, zaproponował umieszczenie korzeni dynastii Kaanul w El Mirador, lecz później jako lepszego kandydata wskazał na Ichkabal – preklasyczny ośrodek z momentalną triadyczną architekturą, odkryty dopiero w 1997 r. na południu obecnego stanu Quintana Roo, a odległy jedynie o 11 km od Dzibanche.

Preklasyczna koncepcja Kaanul w El Mirador

Richard D. Hansen i Stanley P. Guenter lokują jednak dynastię Kaanul w preklasycznych ośrodkach: Nakbe, El Mirador i El Tintal (Ton), stanowiskach z potężną triadyczną architekturą, jakiej rozmachem nie dorównało już nic pobudowanego w okresie klasycznym – złotym wieku Majów. Teorię Hansena wspomaga olbrzymia głowa ociekającego jadem węża odkryta na słynnym reliefie z El Mirador (zdjęcie powyżej) datowanym na ~300 p.n.e. i znanym już teraz jako Popol Vuh.

Guenter dodaje do tego inskrypcje z Ton (El Tintal), które jego zdaniem przedstawiają preklasyczną wersję glifu herbowego Kaanul, chociaż jest to opinia kontestowana przez innych epigrafików. Twardym argumentem na rzecz tej teorii z pewnością jest niewątpliwie datowany na ok. 300 r. n.e. piękny klasyczny glif herbowy głowy węża odkryty na terenie La Muerta, na przedmieściach El Mirador (fotografia poniżej).

Zdaniem Hansena i Guentera historia władców Węża z pucharów dynastycznych zaczynałaby się zatem w 392 r. p.n.e. i tylko w ten sposób daty z ceramiki pasowałyby do skomplikowanych kalendarzy Majów. Sekwencja z zawierającego najdłuższą listę 19 władców, pucharu K6751, kończyłaby się wtedy na 20 r. n.e. Do dziś jednak brak publikacji, która pokazywałaby jednoznaczne dopasowanie dat koronacji władców z waz zapisanych w tzolk’in i haab’ do Długiej Rachuby w okresie preklasycznym, a ich imiona nie pojawiają się w żadnych znanych preklasycznych inskrypcjach z Niecki Mirador-Calakmul.

Wczesnoklasyczna koncepcja Kaanul w Dzibanche i Ichkabal

Sekwencję próbowano również dopasować do władców Kaanul z Dzibanche, znanych ze źródeł epigraficznych okresu klasycznego (250-909 n.e.). Problemem tej koncepcji są jednak niezgodne daty koronacji oraz kolejność panowania. Simon Martin, który od 1997 r. po 2013 przychylał się do hipotezy, że puchary muszą w takim razie przedstawiać listę nieznanych preklasycznych władców Węża.

Jeden k’atun później, w 2017 r., Martin jednak zmienił zdanie. Wraz z Dimitrem Bielayevem zidentyfikował w sekwencji z pucharów nowego, nieznanego wcześniej władcę Węża, którego istnienie potwierdzono dzięki odczytanym na nowo glifom ze Świątyni Inskrypcji w Dzibanche i który w 550 r. n.e. przyjął odpowiadający cesarskiemu tytuł władcy władców – kaloomte’.

Zgodnie z teorią Martina panowanie Filaru Niebios (Skyrisera), protoplasty dynastii Kaanul, którego imienia wciąż jeszcze nie potrafimy odczytać, zaczynałoby się w 232, 180, lub 128 r. n.e. Koronacja ostatniego na liście Uk’ay Kaana (Syczący Wąż/Scroll Serpent) miałaby wtedy miejsce w 592 r. n.e. Niestety, nie zgadza się to jednak ze znaną, wcześniejszą aż o 13 tuunów datą jego koronacji w 579 r. n.e. i późniejszymi wydarzeniami, w których brał udział, znanymi ze z innych źródeł.

Co więcej Skyriser (Filar Niebios) – założyciel dynastii z pucharów dynastycznych wspominany jest w pochodzącej z 580 r. n.e. inskrypcji na schodach hieroglificznych z El Resbalon, ośrodka bliskiego Dzibanche, z datą w Długiej Rachubie 7.0.16.14.? co przypada na 377 r. p.n.e. (!!!), więc obecnie Alexandre Tokovinine poddaje w wątpliwość kolejność ułożenia elementów na tych schodach.

Pierwsze Imperium kontratakuje

Stanley P. Guenter (2022), epigrafik broniący teorii preklasycznego osadzenia korzeni dynastii Kaanul w El Mirador, zwraca uwagę, że o ile wczesnoklasyczne daty zgadzałyby się dla wspomnianego powyżej 16-go w sekwencji K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ i K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakila z Dzibanche, to nadal nie pasują one następujących po nim władców Węża: Yuknoom Jom Uhut Chana II, Yax Yopaata i Uk’ay Kaana , na którym kończy się lista z pucharów dynastycznych.

Sekwencja ta nie zgadza się nawet z uwzględnieniem skorygowanych dat, zaproponowanych przez Sergeia Vepretskiego (2022) – na bazie 13 znanych nam pucharów widać przecież, że daty w tzolk’in i haab’ nie zgadzają się również między nimi. Daty ważnych wydarzeń historycznych dotyczących wspomnianej czwórki władców Węża, panujących w Dzibanche pod koniec epoki wczesnoklasycznej są jednak nieco lepiej znane, wywołują więc rozdźwięk podobnie jak imię Węża, znanego jako Yax Yopaat, które nie zgadza się z 18 pozycją na liście z pucharów dynastycznych, czy Tuun K’ab Hixa, którego również nie ma na liście.

Epicykle na deferentach

Dynastyczne imiona władców mogą się wielokrotnie powtarzać w mniej lub bardziej dokładnych cyklach. To, że powtarzały się wśród władców Kaanul widać zarówno po sekwencji z pucharów, jak i z innych inskrypcji: np. wczesnoklasyczny Yuknoom Ch’een ze Schodów Hieroglificznych Dzibanche vs. późnoklasyczny Yuknoom Ch’een z Calakmul, Yuknoom Yich’aak K’ahk’ – 13 w sekwencji z pucharów dynastycznych vs. Yuknoom Yich’aak K’ahk’ z Calakmul, Yuknoom Jom Uhut Chan (Świadek Niebios) jako 11 i 17 władca w sekwencji z pucharów… (numery I i II przy imionach dynastycznych czy przymiotniki jak 'wielki’ nadali władcom Węża dla możliwości ich odróżniania wzorem europejskich rodów epigraficy).

Założenie, że Majowie, którzy malowali puchary dynastyczne nie byli skrybami i nie rozumieli przepisywanych inskrypcji pomaga tutaj niewiele. Oczywiście, na pucharach widać przykłady błędów, pominięcia bloków glificznych czy dwóch różnych dat wykonanych tą samą ręką na dwóch różnych naczyniach, jednak problemy z kolejnością i tylko jedną zgadzającą się datą zdają się zbyt poważne.

Sekwencja Kaanul v. D 2.1 z pucharu dynastycznego K6751

1. 7 Chuen 19 Pop – „Skyriser”
2. 10 Imix 10 Yaxkin – Tayel Chan K’inich
3. 3 Imix 7 Yax – Chanal Chak ‘Am/Chapaat
4. 4 Etznab 1 Muan – Yax/Chsak Tzak Jol
5. 13 Ahau 8 Sotz’ – ??
6. 1 Imix 12 Mol – Ch’a? Jol
7. 13 Cib 19 Chen – Si-?-?-ti? ‘a-xi-ma
8. 8 Lamat 11 Yaxkin – Chak ?Yak
9. 1 Muluc 2 Kankin – Taaj Yohl Bahlam
10. 12 Chuen 8 Sip – Yuknoom Ch’een
11. 11 Kaban 10 Keh – Jom Uhut Chan / Yuknoom ?Chan Kaanal
12. 1 Chuen 19 Xul – Yuknoom ?K’ahk’
13. 8 Kaban 5 Xul – Yuknoom Yich’aak K’ahk’
14. 11 Kaban 10 Pop – Yuknoom Ek’ Ti’ Chan I
15. 3 Akbal 1 Tzec – Tajoom Uk’ab K’ahk’ Tuun K’ab Hix
16. 7 Lamat 6 Uo – K’ahk’ Ti’ Ch’ich’
17. 10 Kaban 10 Pop – Jom Uhut Chan II (Sky Witness)
18. 9 Eb 19 Keh – Yuknoom Ti’ Chan I Yax Yopaat
19. 9 Imix 9 Yaxkin – Uk’ay Kaan (Scroll Serpent)

Sekwencja historyczna Kaanul

• …
• Yuknoom Ch’een I – > 416/428 – 442/454 n.e. <
• …
• Tuun K’ab Hix – >520, 546 – 550? n.e. <
• K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil – [550-572 n.e.] <
• Yuknoom Jom Uhut Chan (Świadek Niebios) – [572-589 n.e.] <
• Yax Yopaat – > 573? n.e. <
• Uk’ay Kaan (Syczący Wąż / Syk Węża) – > 612 n.e. <
• Yuknoom Ti’/Uti’ Chan – > 612?, 619 – 622? n.e.]
• Tajoom Uk’ab’ K’ahk’ – [622-630 n.e.]
• Waxaklajuun Ubaah Chan – [630-636 n.e.]
• Yuknoom Ch’een II Wielki – [636-686 n.e.]
• Yuknoom Yich’aak K’ahk’ – [686-698 n.e.]
• Yuknoom Took’ K’awiil – [698-735? n.e.] — produkcja pucharów
• Wamaw K’awiil – [736?-740? n.e.]

Problemy koncepcji Dzibanche

Najwięksi nieobecni…

Większość pucharów nie zawiera sekwencji dłuższej niż siedmiu władców. Znana jest tylko jedna, która przedstawia sekwencję 19, jednak i ta nie jest przecież kompletna. Jeśli przyjąć hipotezę klasycznej dynastii z Dzibanche, zastanawiający jest jednak fakt, że brakuje pucharów, które przedstawiałyby pełną sekwencję z Yuknoom Ch’eenem II, Yuknoom Yich’aak K’ahk’iem II i Yuknoom Took’ K’awillem, panującymi w Calakmul do momentu zamówienia tam pucharów, wykonanych w pobliskim Nakbe, co powinno być przecież oczywiste dla naczyń wyprodukowanych za ich panowania.

Nie dziwi brak władców Węża panujących pomiędzy Uk’ay Kaanem (Scroll Serpent) a Yuknoomem II Wielkim. Yuknoom Ti’ Chan, Tajoom Uk’ab’ K’ahk’ i Waxaklajuub Ubah Kan mogli być jego stryjami lub starszymi braćmi, a więc byli nieistotni z perspektywy późnoklasycznej linii krwi Kaanul panującej w VII i VIII w. n.e. Calakmul.

Made in Nakbe

Co ciekawe, ceramika w stylu kodeksowym nie jest odnajdywana na żadnym stanowisku na północ od Calakmul, np. w Becan i w regionie Rio Bec. Przede wszystkim, żaden taki artefakt ani też jego fragment nie został znaleziony w Dzibanche… Ceramika kodeksowa była natomiast naśladowana w Calakmul czy La Corona, stając się inspiracją dla ceramiki pseudokodeksowej o żółtym, nie zaś kremowym tle. Nadaje to szczególne znaczenie Niecce Mirador w kręgu kulturowym poźnoklasycznej dynastii Kaanul, niezwykle słabo zamieszkanej w tym okresie. Na szczytach wielkich późnopreklasycznych piramid w Niecce Mirador znajdowano późnoklasyczne kadzielnice…

Machaj k’awilil tahn ch’een Kanu’l pahtaal k’awiil ta Uxte’tuun – problem logiczny…

Jeżeli rzeczywiście wszystkie puchary dynastyczne były wykonane w Nakbe, w Niecce Mirador-Calakmul, nie ma logicznego uzasadnienia, aby poddani Węży z regionu Calakmul – w tym momencie władców lepszej części majańskiego świata, gloryfikowali królów z dawnej gałęzi dynastii, zważywszy fakt jej formalnego odcięcia – przeniesienia świętej jaskini i mianowania Yuknooma II Wielkiego k’awiilem.

W znanych inskrypcjach z Calakmul do czasów sprzed przeprowadzki odwoływano się jedynie w wypadku Uk’ay Kaana (Scroll Serpent), który był ojcem Yuknooma II Wielkiego. Jego następcy byli określani w inskrypcjach jako: drugi i trzeci po k’awiilu. Gdyby do władców Kaanul z Dzibanche miała modlić się jakaś opozycyjna szlachta, lepszym tematem byłaby lokalna dynastia Suutz’. Odnoszenie się natomiast do dynastii jeszcze starszej, wtedy na pewno już legendarnej, wręcz mitycznej – do preklasycznego Pierwszego Imperium, mogłoby mieć jakiś sens…

Reasumując, o ile są dowody czyniące hipotezę umieszczenia sekwencji z pucharów dynastycznych we wczesnoklasycznej dynastii Węża z Dzibanche problematyczną, zaś logicznie gloryfikacja władców Węży z Dzibanche w Calakmul z pominięciem władców z Calakmul pozbawiona jest logicznego uzasadnienia, wciąż brak jest takich, które mogłyby potwierdzać preklasyczną wersję z El Mirador. Potrzeba więcej danych, szukajmy kolejnych inskrypcji. Szczególnie preklasycznych! Wielka strata, że nie znaleziono niczego w Ichkabal…

Propaganda – oręż wojny. Krąg kulturowy Kaanul na Nizinach Majów

Istotnymi elementami ekspresji dominacji Kaanul były kultura i polityczna propaganda. Daje się zauważyć następujące prawidłowości: 1) Nie każdemu lokalnemu władcy na terenie dominium wolno było konsekrować stele – mogli sobie na to pozwolić wasale o najwyższym stopniu w hierarchii, przyjmujący królewskie tytuły w stopniu ahau czy k’uhul ahau z rąk władcy władców – kaloomte’; 2) Caius regio eius historiae… Węże uprawiali staranną politykę historyczną, usuwając świadectwa nieprawomyślnej przeszłości zarówno w trakcie najazdów jak i przejęć (casus Calakmul); 3) Kobiety – wężowe cesarzówny na tronach zdominowanych ośrodków były ważnym elementem spajania i utrwalania dominium.

Eksponowana rola kobiet z królewskiej dynastii Kaanul

W ośrodkach kręgu kulturowego Kaanul nie wstydzono się swoich żon. Często stawiano stele przedstawiające z jednej strony króla, z drugiej strony królową, lub częściej pary stel, z których jedna poświęcona była władcy, zaś druga władczyni. Wzajemne usytuowanie królewskich małżonków znamionowało ich status: ważniejsze prezentowane było na steli po prawej, spoglądając na drugie w heraldyczne prawo.

Stela 28 z Calakmul (fotografia z lewej powyżej) przedstawia władczynię w charakterystycznej ażurowej sukni z jadeitowych koralików. Być może jest to matka Yuknoom Ch’ena II Wielkiego – Ix K’abel, która mogła pochodzić z lokalnej dynastii Suutz’ w Chiiknahb’/Calakmul. Stela 29 (zdjęcie wyżej po prawej) przedstawia władcę z dynastii Kaanul. Być może jest to ojciec Yuknoom Ch’ena II Wielkiego, urodzony jeszcze w Dzibanche Uk’ay Kaan.

Nie zawsze jednak na steli po lewej była małżonka. Ponieważ eksport wężowych księżniczek na trony miast zwasalizowanych lub sprzymierzonych z Kaanul, był jednym z elementów geopolityki Węży, władczynie w takich miastach zajmowały stelę po prawej. Miały wyższy status od mężów, sygnowany cesarskim tytułem ix Kaanul kaloomte’. Takie przykłady mamy w Waka’ (El Peru) czy Sak Nikte’ (La Corona).

Skromność tytulatury…

W miastach zdominowanych przez Kaanul zwykle nie używano tytułów k’uhul ahau – boskich władców, najwyżej ahau. Niektóre ośrodki, jak Sak Nikte’ (La Corona) używały własnej, lokalnej hierarchii tytułów jak sak wahyis czy k’uhul sak wahyis, odpowiadających prawdopodobnie tytułom ahau i k’uhul ahau.

Oszczędności na stelach…

Z miast pobitych lub podbitych przez Węży stele poprzedników znikały. Przykłady to Becan (brak stel, podbite w V w. n.e.), Dzibanche (brak stel, kilka sprofanowanych monumentów w wyniku wojny domowej 631-636 n.e.), Palenque (brak monumentów i inskrypcji sprzed najazdów Węży w 599 i 611 n.e.), Tikal (słynny 130-letni, hiatus, prawdopodobnie efekt kilku kolejnych klęsk, jak 652 n.e. i późniejszych najazdów w 677 i 679 n.e.) czy Calakmul (jedyne ocalone stele sprzed 623 n.e. to te zakopane we wnętrzach piramid, prawdopodobnie po sprofanowaniu).

Nie wznoszono stel w ośrodkach zdominowanych przez Kaanul od początku supremacji Węży aż po upadek dynastii. Efektem tego był nagły wysyp stel w północnej części centralnych Nizin Majów na zakończenia k’atunów w latach 711 n.e. i 731 n.e., po klęsce Węży 3 VIII 695 r. n.e. Szczególnym przykładem powiewu wyzwolenia jest stela 9 z Oxpemul, gdzie lokalny władca przedstawiony jest depcząc figurę Węża (zdjęcie poniżej).

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

UWAGA: Strona ma charakter roboczych notatek, znajduje się w stałej rozbudowie.

Bibliografia:

Adams, Richard E. (1999) Rio Azul: An Ancient Maya City. University of Oklahoma Press, Norman.

Anaya Hernández, Armando; Stanley P. Guenter (2019) Calakmul y el reino de Kan: su historia y desarrollo a través de las inscripciones. „Los Investigadores de la Cultura Maya” 16(2):215-232.

Awe, Jaime J.; Christophe Helmke (2016) Death Becomes Her: An Analysis of Panel 3, Xunantunich, Belize, „The PARI Journal” 16(4), s. 1-14.

Barrientos Quezada, Tomás; Marcello A. Canuto, David Stuart (2024) The rise, expansion, and endurance of Kaanul: The view from northwestern Peten. Ancient Mesoamerica (2024), 1–19 DOI:10.1017/S0956536122000189.

Berlin, Heinrich (1958) El glifo “emblema” de las inscripciones mayas. „Journal de la Société des Américanistes” 47:111-119.

Delvendahl, Kai (2008) Calakmul in Sight: History and Archaeology of an Ancient Maya, unas letras industria editorial, Merida.

Estrada-Belli, Francisco; Sandra Balanzario, Erik Velásquez García (2024) The rise of the Kaanu^ʔl kingdom and the city of Dzibanche. „Ancient Mesoamerica” 35(3):726-747. DOI:10.1017/S0956536122000207.

Freidel, David (2018) Maya and the Idea of Empire, (in:) Katherine Brown i George Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, University Press of Florida.

Guenter, Stanley (2022) El Mirador, Dzibanche, and the Origins of the Snake Kingdom: A Review of the Evidence and the Arguments, Institute of Maya Studies.

Guenter, Stanley (2002) La Estela Hauberg y el reino Preclásico Kan. En Investigaciones Arqueológicas y Ecológicas en la Cuenca Mirador: Rescate y Excavaciones en el sitio La Florida, Informe Final de la Temporada 2001-2002, (in:) Richard D. Hansen & Edgar O. Suyuc-Ley (eds.), Departamento de Monumentos Prehispánicos y Coloniales, Instituto de Anthropología e Historia, Proyecto Regional de Investigaciones Arqueológicas del Norte del Peten, Guatemala, PRIANPEG / RAINPEG- Cuenca Mirador, University of California, Los Angeles, Foundation for Anthropological Research & Environmental Studies. Guatemala.

Grube, Nikolai (2005) Toponyms, Emblem Glyphs and the Political Geography of Southern Campeche (in:) „Anthropological Notebooks” 11, s. 89-102.

Grube, Nikolai (2004) El origen de la dinastía Kaan, (in:) Enrique Nalda (ed.) Los cautivos de Dzibanché, INAH, México D. F. s. 117-131.

Grube, Nikolai; Kai Delvendahl, Nicolaus Seefeld, Beniamino Volta (2012) Under the Rule of the Snake Kings: Uxul in the 7th and 8th Centuries (in:) „Estudios de la Cultura Maya” XL, s. 11-49.

Hansen, Richard D. (2014) The Origins & Collapse of the Preclassic Maya in the Mirador Basin, Guatemala, Library of Congress.

Hansen, Richard D.; Edgar Suyuc-Ley (2015) Investigaciones regionales en la Cuenca Mirador, 2013 (in:) B. Arroyo, L. Méndez Salinas, L. Paiz (eds.) XXVIII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2014, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala s. 95-104.

Helmke, Christophe; Sergei Vepretskii (2024) An account of the kings of Kanu’l as recorded on the hieroglyphic stair of K’an II of Caracol. „Ancient Mesoamerica” 35(3):748-765. DOI:10.1017/S0956536122000219.

Helmke, Christophe; Felix A. Kupprat (2016) Where Snakes Abound: Supernatural Places of Origin and Founding Myths in the Titles of Classic Maya Kings (in:) Daniel Graña-Behrens (ed.) Places of Power and Memory in Mesoamerica’s Past and Present: How Sites, Toponyms and Landscapes Shape History and Remembrance, „Estudios Indiana” 9, Gebrüder Mann Verlag, Berlin, s. 33-83.

Helmke, Christophe; Jamie Awe (2016) Sharper than a Serpent’s
Tooth: A Tale of the Snake-head Dynasty as Recounted on Xunantunich Panel 4, „The PARI Journal” 17(2).

Lamoureux-St-Hilaire, Maxime; Rubén Morales Forte (2016) Tercera temporada de investigationes en la seccion norte del palacio de La Corona, (in:) Tomas Barrientos, Marcello A. Canuto, Eduardo Bustamente (eds.) Proyecto Arquelogico La Corona Informe Final Temporada 2015.

Lounsbury, Floyd (1973) On the Derivation and Reading of the “ben-ich” prefix (w:) Elizabeth P. Benson  (ed.) Mesoamerican Writing Systems, Dumbarton Oaks, s. 99-143.

Marcus Joyce (1987) The Inscriptions of Calakmul. Royal Marriage at a Maya City in Campeche, Mexico, Museum of Anthropology, University of Michigan.

Martin, Simon (2024) In search of the serpent kings: From Dzibanche to Calakmul. „Ancient Mesoamerica” doi:10.1017/S095653612200030X.

Martin, Simon (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, Cambridge University Press.

Martin, Simon (2017) Secrets of the Painted King List: Recovering the Early History of the Snake Dynasty, „The PARI Journal”.

Martin, Simon (2017) The Caracol Hieroglyphic Stairway, „Maya Decipherement”.

Martin, Simon (2013) Inside Emblem Glyphs: Tracking Royal Identies at Calakmul & Dzibanche, Penn Museum (Univeristy of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology).

Martin, Simon (2008) Wives and Daughters on the Dallas Altar, „Mesoweb Articles”.

Martin, Simon (2005) Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul (in:) „The PARI Journal” 6(2), s. 5-15.

Martin, Simon (1997) The Painted King List: A Commentary on Codex-style Dynastic Vases (in:) Barbara & Justin Kerr (eds.) The Maya Vase Book, Volume 5: A Corpus of Roll-out Photographs, s. 846-867.

Martin, Simon (1996) Calakmul en el Registro Epigráfico (in:) Ramón Carrasco Vargas (ed.) Proyecto Arqueológico de la Biosfera de Calakmul: Temporada 1993–1994, Centro Regional de Yucatán, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Merida.

Martin, Simon (1993) Site Q: The Case for a Classic Maya Super Polity.

Martin, Simon; Dmitrij Beliaev (2017) K’ahk’ Ti’ Ch’ich’: A new Snake King from the Early Classic Period, „The PARI Journal”.

Martin, Simon & Nikolai Grube (2000) Chronicle of the Maya kings and queens: Deciphering the dynasties of the ancient Maya, London, Tames & Hudson.

Martin, Simon; Vilma Fialko, Alexandre Tokovinine, Fredy Ramírez (2016) Contexto y texto de la Estela 47 de Naranjo-Sa’aal, Petén, Guatemala, (in:) Bárbara Arroyo, Luis Méndez Salinas, Gloria Ajú Álvarez (eds.) XXIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2015, v. 2, Ministerio de Cultura y Deportes; Instituto de Antropología e Historia; Asociación Tikal, Guatemala, s. 615-628.

Martin, Simon; Erik Velasquez Garcia (2016) Polities and Places: Tracing the Toponyms of the Snake Dynasty, „PARI Journal”.

Nalda Hernández, Enrique (2004) Los Cautivos de Dzibanché. Instituto Nacional de Antropología e Historia, Mexico City.

Reese-Taylor, Kathryn; Peter Mathews, Julia Guernsey, Marlene Fritzler (2009) Warrior Queens Among Classic Maya (in:) Heather Orr i Rex Koontz (eds.) Blood and Beauty: Organized Vilence in the Art and Archaeology of Mesoamerica and Central America, Cotsen Institute of Archaeology Press, s. 39-72.

Rohark, Jens S. (2019) The dates on Lintel 3 of Dzibanché.

Stuart, David (2012) Notes on a New Text from La Corona. „Maya Decipherement: Ideas on Maya Writing and Iconography”.

Stuart, David (2012) Portraits of Yuknoom Ch’een. „Maya Decipherement: Ideas on Maya Writing and Iconography”.

Stuart, David; Marcello A. Canuto, Tomás Barrientos Quezada, Jocelyne Ponce, Joanne Baron (2015) Death of the Defeated: New Historical Data on Block 4 of La Corona’s Hieroglyphic Stairway 2 „La Corona Notes” 1(3), Mesoweb.

Suyuc-Ley, Edgar; Beatriz Balcárcel, Francisco López i Silvia Alvarado (2003) Excavations at the Site of La Muerta, Mirador Basin, Peten.

Tokovine Alexandre (2007) Of Snake Kings and Cannibals: A Fresh Look at the Naranjo Hieroglyphic Stairway, „The PARI Journal” 7(4), s. 15-22.

Tokovinine, Alexandre; Dmitri Beliaev, Sandra Balanzario, Sandra Khokhriakova (2024A) New data, new interpretations: Dzibanche monuments through the lenses of a 3D scanner. „Ancient Mesoamerica” 35(3):708-725. DOI:10.1017/S0956536122000190.

Tokovinine, Alexandre; Francisco Estrada-Belli, Vilma Fialko (2024B) The team for a new age: Naranjo and Holmul under Kaanu’l’s sway. „Ancient Mesoamerica” 35(3):784-805 DOI:10.1017/S0956536122000256

Trześniowski P.A. (2022) Królestwo Węża I: Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym „Archeowieści” 2023.

Trześniowski P.A. (2022) Królestwo Węża II: Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul „Archeowieści” 2023.

Trześniowski P.A. (2022) Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul „Archeowieści” 2023.

Trześniowski P.A. (2022) Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal? „Archeowieści” 2023.

Vázquez López, Verónica Amellali (2017) Pact and marriage: Sociopolitical strategies of the Kanu’l dynasty and its allies (in:) „Contributions in New World Archaeology” 11, s. 9-48.

Velásquez Garcia, Erik (2004) Los Escalones Jeroglíficos de Dzibanché (in:) Enrique Nalda Hernández (ed:) Los Cautivos de Dzibanché, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Mexico City, s. 78-103.

Velasquez Garcia, Erik (2005) Los cautivos de Dzibanché, „The PARI Journal” 6(2), Mesoweb, s. 1-4.

Velásquez Garcia, Erik (2008) Los posibles alcanes territoriales de la influencia política de Dzibanché durante el Clásico temprano: Nuevas alternativas para interpretar las menciones históricas sobre la entidad política de Kan (in:) Rodrigo Liendo Stuardo (ed.) El Territorio Maya, Memoria de la Quinta Mesa Redonda de Palenque, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Mexico City, s. 323-352.

Vepretskii, Sergei; Ivan Savchenko, Sandra Viskanta Khokhriakova (2022) The Force Awakens: History and Politics of Early Kanu’l, 26^th European Maya Conference, Bratislava.