Palenque (Lakamha’ / B’aakal)

Palenque, Mezoameryka, archeologia, Niziny Majów, Meksyk, Chiapas, Pakal Wielki

Palenque to nazwa stanowiska archeologicznego, znajdującego się w meksykańskim stanie Chiapas, na północnym pograniczu Wyżyn i Nizin Majów. Współczesna nazwa stanowiska (hiszp.: palisada) pochodzi od pobliskiego, odległego o osiem kilometrów, kolonialnego miasta Santo Domingo de Palenque i nie ma nic wspólnego z jego zamierzchłą przeszłością, której, na tej podstawie, specjalnego znaczenia próbował nadawać temu miejscu nierzetelny łowca sensacji – Erich von Däniken.

Lakamha’

Oryginalna nazwa majańskiego miasta, które kwitło w tym miejscu brzmiała Lakamha’ (Wielka Woda) którą zawdzięcza jednej z tutejszych rzek, o współczesnych nazwach: Otolum, Murcielagos i Picota (Stuart & Stuart 2008:17-18). Lakamha’, przez ponad cztery stulecia było stolicą B’aakal – jednego z najpotężniejszych państw w świecie Majów epoki klasycznej, wymienianego na stelach jako jeden z czterech biegunów majańskiego świata obok Yax Mutul (Tikal), Oxwitik (Copan) i Dzibanche/Calakmul (Kaanul).

Palenque słynie z monumentalnej architektury w stylu Usumacinta. Unikalne formy od stuleci przyciągały zainteresowanie podróżników i odkrywców, jak Juan Galindo (1831), kontrowersyjny hrabia de Waldeck (1832-34), niefortunni Walker i Caddy (1840), egocentryczny Claude-Joseph le Désiré Charnay (1858, 1881-82), czy wreszcie John Lloyd Stephens i Frederick Catherwood (1840) – prekursorzy archeologii Majów. Zdolnym rysownikom jak, Ignacio Armendáriz, de Waldeck, Castaneda i Catherwood zawdzięczamy ważne obrazy ruin miasta, z często nieistniejącej już dzisiaj perspektywy. Swego czasu rozpalały one wyobraźnię widzów w Europie i Ameryce Północnej.

Badania archeologiczne

Galindo – pierwszy archeolog?

„W Palenque, gdy zapytał kto mógł wznieść te struktury, Indianie odpowiedzieli, że diabeł, ksiądz, że są przedpotopowe, burmistrz stwierdził, że wzniosła je grupa Hiszpanów jeszcze przed konkwistą” – Robert Levere Brunhouse, 1973:36, In Search of the Maya…

W 1831 r. ruiny Palenque odwiedził Juan (John) Galindo, wojskowy gubernator Petén z ramienia Republiki Federalnej Ameryki Środkowej. Zauważył on podobieństwo tutejszych glifów do tych, jakie oglądał w ruinach Copan (Honduras) oraz podobieństwo postaci przedstawionych na reliefach z Palenque do lokalnych Majów. Uznawany czasami za pierwszego archeologa-majanistę Galindo naszkicował kilka hieroglifów, a cztery …odłupał i wraz z paroma artefaktami z Yaxha, posłał Królewskiemu Towarzystwu w Londynie. Podawał się również za odkrywcę Palenque. Z pochodzenia Irlandczyk, naturalizowany patriota swej przybranej ojczyzny z pewnością służył jej dzielnie. Zginął zabity po bitwie pod Tegucigalpa w 1840 r. (Brunhouse 1973:34-36,47-49; Stuart & Stuart 2008: 59-61,171).

Maudslay, Blom i początki badań

Galeria sław – odkrywców, którzy położyli realne podwaliny pod archeologię w Palenque, a zebrane przez nich materiały mają do dziś wielką wartość poznawczą to z pewnością: John Lloyd Stephens, Frederick Catherwood, Claude-Joseph le Désiré Charnay, Hugh W. Price i Alfred Percival Maudslay.

W grudniu 1922 r. do Palenque przybył Frans Blom, który wykonał dokładną mapę stanowiska, poszerzając tę z czasów ekspedycji Maudslaya, plany budynków, którym nadał numerację i rysunki inskrypcji. W Palenque na stałe zainstalowano kustosza, który starał się jak mógł udaremniać próby rabunków. Blom wrócił do Palenque jeszcze w 1925 r. jednak regularne badania archeologiczne stanowiska rozpoczęły się tu dopiero w 1934 r. pod wodzą Miguela Angel Fernandez i trwając 9 kolejnych sezonów, koncentrowały się głównie na pałacu i wieży. U jej podnóża odkryto słynny panel 96 glifów, który robotnicy, myśląc, że to wypełniacz rozłupali wpierw na kawałki. W 1940 r. do zespołu dołączył Heinrich Berlin, który szybko zainteresował się inskrypcjami (Stuart & Stuart 2008:88-91).

Grobowiec Pakala – archeologiczne odkrycie wszechczasów

Po śmierci Angela Fernandeza, zabranego przez gorączkę w 1945 r., badania archeologiczne na stanowisku Palenque kontynuował Alberto Ruz Lhuillier, który w roku 1949 zabrał się za Świątynię Inskrypcji. Odkrył wejście na jej szczycie i schody prowadzące w dół do wnętrza piramidy, a po trzech latach intensywnych prac, w roku 1952 dokopał się do komory grobowej Pakala Wielkiego, 22 m poniżej (Stuart & Stuart 2008:92-98). Patrząc na bogato zdobiony sarkofag Lhuillier myślał, że odkrył ważny ołtarz – czegoś takiego po prostu jeszcze w archeologii Majów nie było. Sensacyjne odkrycie przez dłuższy uznawano za najbardziej doniosłe znalezisko archeologiczne na terenie Ameryk.

Grobowiec tajemniczej Czerwonej Królowej

Ruz Lhuillier zakończył służbę w 1958 r. Od drugiej połowy lat 60. badania w Palenque kontynuował Jorge Ruffier Acosta. W Grupie Krzyża odkopał piramidę XIV, która w tych czasach była już jedynie kopcem ziemi. Tam odkrył pod podłogą komorę zawierającą osiem wielkich kadzielnic. Poprowadził również prace wzdłuż architektonicznego ciągu piramid na zachód od Świątyni Inskrypcji (Stuart & Stuart 2008:100), te zaś doprowadziły w 1974 r. do odkrycia kolejnego bogatego, sensacyjnego grobowca przez długi czas niezidentyfikowanej arystokratki, tzw. Czerwonej Królowej z Palenque.

Palenque dla turystów

Zrekonstruowany obszar Palenque zajmuje dzisiaj powierzchnię około 2,5 km², co stanowić może około 5-10% całkowitej powierzchni stanowiska. Badania archeologiczne koncentrowały się dotąd jedynie na centralnej części miasta, choć Stuart i Stuart (2008) postulują, że miało ono najwyraźniej dwa architektoniczne centra. Palenque, które oglądamy i możemy zwiedzać, pochodzi jednak głównie z epoki późnoklasycznej, z VII i VIII stulecia n.e.

Początki Palenque

Preklasyczne Palenque to czerwonobrązowa ceramika fazy Pre-Picota i Picota, która wskazuje na zamieszkiwanie miasta już od około 500 r. p.n.e. Ceramikę tę znajdujemy jednak, jak dotąd, jedynie w zachodniej części założenia, w pobliżu strumienia o tej samej nazwie. Późnopreklasyczna ceramika Palenque różniła się znacznie od tej znajdowanej na innych stanowiskach w regionie (np. w Esperanza, nieopodal dawnego Monte Cristo, obecnie Emiliano Zapata).

Świadczyć to może o pewnej izolacji, albo po prostu samowystarczalności tego miejsca – tendencja, którą zachowano w Palenque przez okres wczesnego aż po późny klasyk. Zmiany stylistyczne w późniejszych epokach przekładają się w pewien sposób na zmiany dynastyczne, odzwierciedlając ich wagę dla kultury materialnej tutejszych Majów (Rands 1974:35-36; Stuart & Stuart 2008:33,108).

Ceramika z Palenque

Systematyczna analiza ceramiki z Palenque rozpoczęła się w roku 1951, kiedy tematem tym zajął się Robert L. Rands. Prowadził on badania polowe w latach 1951-62, następnie prace laboratoryjne aż do roku 2002. Formalnie ceramice Palenque poświęcił ponad 50 lat, faktycznie całe swoje życie…

Ustalona przez Randsa seriacja ceramiki z Palenque, pozwoliła podzielić materiał archeologiczny na siedem faz:

• Pre-Picota (późny preklasyk): Sierra
• Picota (wczesny klasyk):
• Motiepa (wczesny klasyk): Aguilla, Balanza, Dos Arroyos
• Otolum (późny klasyk)
• Murcielagos (późny klasyk): Mapastepec, Margaritas, Marqués, Mitontic, Mexiquito, Yalcox
• Balunté (późny klasyk): Mapastepec, Margaritas, Chablekal, Encanto
• Huipale (schyłkowy klasyk, wczesny postklasyk): Balancán, Plumbate

(Rands 1974; San Román Martín 2009)

Architektura Palenque

Palenque w okresie klasycznym było jednym z najbardziej zurbanizowanych ośrodków, z najwyższą gęstością zaludnienia. Aby zaradzić powodziom i erozji wodnej, ale również połączyć podzielone korytami strumieni obszary, Majowie budowali podziemne akwedukty, by przeprowadzać wodę pod powierzchnią placów (obecny rekordzista, akwedukt na strumieniu Picota, biegnie przez 60 m pod placem w grupie o tej samej nazwie, ale akwedukt kryjący strumień Otolum w pobliżu pałacu mógł mieć w przeszłości 68 m). Rozbudowa miasta pociągała za sobą masową deforestację, ze względu na duże ilości stiuku używanego przez Majów do pokrywania elewacji (French et al. 2013:6-7; 2019)

Niestety, hektar lasu porośnięty drzewami o średnicy powyżej 5 cm dostarczał 444 kg wapna gaszonego. 325 kg wapna gaszonego jest niezbędne do wyprodukowania metra sześciennego stiuku. Dla przykładu pokrycie stiukiem słynnej piramidy El Tigre w El Mirador (Peten, Gwatemala) wymagało minimum 2200 m³, czyli 715 000 kg wapna, co pociągało za sobą wyrąb 1630 ha lasu… (French et al. 2013:8)

Pałac, jedyny taki na Nizinach Majów

„Pałac…, przez swoje rozmiary i konstrukcję nie mógł być niczym mniej.” Jose Antonio Calderon (1784)

Architektoniczne centrum stanowiska Palenque dominuje Pałac, dawna administracyjna siedziba władcy i innych członków dworu. Potężna platforma o podstawie nieregularnego czworoboku, z czteropiętrową, osiemnastometrowej wysokości wieżą – jedyna taka budowla w całym świecie Majów. Na szczycie skomplikowany układ trapezowo sklepionych budowli, długich hal i galerii, zamykających w środku aż trzy place. Warstwa starszych pomieszczeń: komnat i pasaży mieści się pod spodem, wewnątrz wielkiej platformy, wiele z nich nadal dostępnych dzięki schodom.

Pałac w Palenque, wybudowany przez Pakala Wielkiego w 652 r. n.e, następnie rozbudowywany przez niego i modyfikowany przez jego synów, był małym światem dla swoich mieszkańców, których część mogła spędzać tutaj całe swoje życie – budowniczowie umieścili w nim aż sześć toalet. Duża ilość przepierzeń dowodzi licznych modyfikacji – pałac żył swoim życiem, a jego architektura zmieniała się wraz z potrzebami kolejnych pokoleń. Przetrwało tutaj zaskakująco wiele zdobień w stiuku… (Stuart & Stuart 2008:22-24).

Świątynia Inskrypcji

Piramida schodkowa o dziewięciu poziomach, nawiązujących do majańskich zaświatów Mitnal / Xibalba, nazywana wcześniej również Świątynią Praw. Wszystko z powodu trzech potężnych paneli umieszczonych na szczycie, które uginają się wręcz od wykutych w kamieniu inskrypcji, najdłuższych w Palenque. Opisują one dokonania K’inich Janaab’ Pakala I, zwanego Pakalem Wielkim oraz jego miejsce wśród majańskich kół czasu. W przeciwieństwie do większości znanych budowli z Palenque, piramida za świątynią na szczycie wykonana została w ciągu jednej fazy, której celem było stworzenie mauzoleum dla najsłynniejszego spośród majańskich władców Palenque.

Bogaty program ikonograficzny

Świątynia na szczycie piramidy była bogato zdobiona, tak w środku jak na zewnątrz, niestety, do naszych czasów jej zdobienia zewnętrzne zachowały się w nie najlepszych stanie. Widać wciąż resztki zdruzgotanych przez czas reliefów, znajdujących się między pięcioma wejściami. Każda z czterech postaci trzyma na rękach dziecięcą postać Unen K’awiila, boga GII z Boskiej Triady Palenque, która odnosi się równocześnie do postaci zmartwychwstającego Pakala, uwidocznionej na wieku jego sakrofagu. Psychodukt – kanał prowadzący z wnętrza sarkofagu Pakala na zewnątrz piramidy ma ujście tuż pod reliefem na lewo od centralnego wejścia. Wszystkie cztery postaci stoją na głowach ponadnaturalnych istot.

Zdruzgotane inskrypcje

Nie zostało prawie nic z inskrypcji flankujących skrajne wejścia, na rogach oraz na nadprożu. Ta po wschodniej stronie składała się z 93 bloków glifów, ta po zachodniej z 96. Kilka zachowanych glifów z inskrypcji po zachodniej stronie, daje K’inich Kan Bahlamowi II tytuł 10 władcy dynastii B’aakal. Trzecia inskrypcja na nadprożu składała się z 44 bloków glifów, z których na miejscu tkwi jeszcze …sześć (część z nich znajduje się w Madrycie, zrabowana przez Antonio del Rio). Analiza epigraficzna zachowanych resztek, wsparta glifami z Madrytu pozwoliła określić datę z tej inskrypcji na 688-689 rok, co mogłoby odnosić się do ukończenia Świątyni Inskrypcji jako mauzoleum w pięć lat po śmierci K’inich Jaanab Pakala.

Brakujący grzebień – styl Usumacinta

Typowo dla majańskich rozwiązań architektonicznych, świątynia na szczycie piramidy składa się z dwóch długich, równoległych komnat o sklepieniu kroksztynowym, zwanym również majańskim łukiem pozornym (ang: corbelled vault). Do przedniej z nich, północnej, prowadzi wspomnianych pięć wejść. Świątynia ma rozmiary 24 x 8 m. Nietypowo, dach budowli ma kształt trapezu, podobnie jak inne budowle w Palenque. Zmniejsza to jego wagę, co przy sklepieniach kroksztynowych ma niebagatelne znaczenie i jest charakterystycznym rozwiązaniem dla stylu architektonicznego Usumacinta. Na szczycie dachu zachowały się tylko ślady zdobiącego go niegdyś grzebienia – lekkiej, perforowanej konstrukcji, która optycznie podwyższała budowlę i stanowiła stelaż dla stiukowych reliefów. W drugiej fazie budowli dodano trzy schodnie o większym niż uprzednio rozmiarze, a w trzeciej poszerzono środkowe z nich u dołu oraz dodano balustrady (Guenter 2007:2-6; Stuart & Stuart 2008:24-27,94).

Grupa krzyża

Grupa krzyża w Palenque to układ tak naprawdę czterech obiektów architektonicznych, znajdujących się na wspólnej, częściowo naturalnej platformie. Świątynie w grupie krzyża składają się z dwóch szerokich komnat, ułożonych jedna za drugą, poprzecznie na szczytach trzech piramid. We wnętrzach tylnych komnat znajdują się dodatkowo wydzielone mniejsze pomieszczenia, zwane wewnętrzymi sanktuariami – pibnaahob (Szymański 2014:146).

Trzy świątynie i pal…

Choć trzy świątynie na północy, wschodzie i zachodzie reprezentują bogów, Boską Triadę Palenque, centralnym elementem układu jest niewielkich rozmiarów platforma radialna, umieszczona w jego centrum. Symbolizuje ona cztery strony świata oraz majański system kalendarzy. Na tej platformie mógł być umieszczany pal, przeznaczony do ceremonialnego tańca voladores.

Trzy poziomy świata Majów

Świątynie grupy krzyża reprezentują podział świata na trzy poziomy. Świątynia krzyża wyobraża w nim niebo, odrodzenie Słońca, przodków oraz władzę królewską. Świątynia Ulistnionego Krzyża reprezentuje odradzanie się kukurydzy, agrykulturę, wodę i moce stwórcze władcy. Świątynia Słońca reprezentuje świętą jaskinię wewnątrz ożywionej góry Witz, w której Słońce znika na noc i wojnę (Stuart & Stuart 2008:193-194,209-210).

Klamry czasu

Symbolika kamiennych paneli na ścianach wewnętrznych sanktuariów świątyń w grupie krzyża w Palenque jest wszędzie podobna: dwie postacie, młodego, bogato odzianego chłopca i dorosłego, nieco prościej przystrojonego władcy stojące z ofiarami w dłoniach po obu stronach centralnego symbolu – drzewa. To młodsza i starsza wersja K’inich Kan Bahlama II we wszystkich trzech przypadkach. Młodsza przedstawia władcę jeszcze jako głównego księcia – baah ch’ok, w dniu jego rytuału przejścia 17 VI 641, starsza w dniu koronacji 10 I 684 r. n.e., równe osiem lat solarnych przed konsekracją świątyń grupy krzyża (Stuart & Stuart 2008:197).

Świątynia Krzyża

Nazwa Świątyni Krzyża w Palenque pochodzi od drzewa świata, które widniało na centralnym panelu w wewnętrznym sanktuarium budowli, a pierwszym podróżnikom i odkrywcom Palenque kojarzyło się z krzyżem właśnie. To jedna z najstarszych nazw własnych nadanych budynkom w Palenque, która przewija się w ich relacjach i raportach.

Posąg Stephensa

Przednia elewacja Świątyni Krzyża zapadła się, pozwalając zajrzeć do niedostępnego dziś dla turystów wnętrza, ale w przeszłości była pięknie dekorowana w stiuku. Na tylnej – północnej i zachodniej ścianie zachowały się resztki potężnego, symbolizującego niebo, aligatora (ahiin), który musiał niegdyś opasywać cały ten budynek. Na przednim – południowym stoku przed Świątynią Krzyża Stephens natrafił na posąg, stylem przypominający te znane z Tonina, który upamiętniał celebrację zakończenia k’atunu 8 Ajaw dnia 9.13.0.0.0 (19 III 692 n.e.) przez K’inich Kan Bahlama II, fundatora świątyń w grupie krzyża i syna Pakala Wielkiego, na co wskazuje glif 8 Ajaw, wyrzeźbiony przy podstawie monumentu.

Szóste Niebo

Dach Świątyni Krzyża przyozdobiony jest niebiańskimi symbolami. Pojawiają się one również na głównym panelu w wewnętrznym sanktuarium, przypominając o odrodzeniu boga-patrona GI z Boskiej Triady Palenque, który wyłonił się z wody. Wewnętrzne sanktuarium Świątyni Krzyża nosiło prawdopodobnie nazwę Szóstego Nieba – miejsca, w którym narodziła się obecna wersja świata. Pomimo iż nazwa ta nie jest w pełni czytelna, identyczną nosiło miejsce, nad którym panowanie objął niegdyś GI (Stuart & Stuart 2008:195-198).

Wędrujący panel ze Świątyni Krzyża w Palenque

Centralny panel Świątyni Krzyża, który znajdował się niegdyś w wewnętrznym sanktuarium, eksponowany jest obecnie w Museo Nacional de Antropologia w mieście Meksyk. Wertując wspomnienia odkrywców i podróżników, natrafiamy na wzmianki o nim dość często i od samego początku. Już pierwsza inspekcja José Antonio Calderóna przyniosła jego jakże niezdarny rysunek. Z nieco większą dokładnością naszkicował go później Ignacio Armendáriz, który powiększył jednak wybrane glify po bokach. Od Armendáriza panel przerysowywali później José Luciaño Castaneda i Jean-Frédéric Maximilien hrabia de Waldeck.

Frederick Catherwood znalazł środkową część panelu przy drodze prowadzącej do San Francisco de Palenque, porzuconą w transporcie. Trafnie określił miejsce jego pochodzenia i połączył na pierwszym doskonałym rysunku z lewym skrzydłem, które wisiało jeszcze jako jedyne ocalałe na ścianie świątyni. Pół wieku później centralny panel porzucony przy drodze fotografował Claude-Joseph le Désiré Charnay, a następnie Alfred Percival Maudslay, który skomponował centralną część zarówno z lewym panelem, znajdującym się jeszcze w świątyni jak i z prawym, który znajdował się wtedy Smithsonian Museum, wywieziony tam jeszcze za czasów Stephensa i Catherwooda. Wszystkie trzy części spotkały się ponownie dopiero pod dachem Museo Nacional de Antropologia w mieście Meksyk.

Historia miasta i świata

Inskrypcja na panelach w Świątyni Krzyża opowiada historię Boskiej Triady – bogów-patronów Palenque, a następnie wymienia listę dziewięciu władców, od legendarnych i mitycznych po jak najbardziej historycznych, kończąc na wczesnoklasycznym K’inich Kan Bahlamie I – imienniku fundatora świątyni, K’inich Kan Bahlama II. Myślą przewodnią inskrypcji jest odrodzenie wynurzającego się z wody Słońca w niebiosach. Centralny motyw – świetliste drzewo kojarzone jest z niebem na wschodzie i Słońcem w chwili tuż przed powrotem na nieboskłon. Motyw ten przedstawiony jest również na wieku sarkofagu ojca K’inich Kan Bahlama II, Pakala Wielkiego (Stuart & Stuart 2008:198).

Świątynia Ulistnionego Krzyża

Świątynia Ulistnionego Krzyża za czasów Stephensa i Catherwooda miała bardziej kompletną elewację. Tak jak Świątynia Krzyża poświęcona jest niebu, tak Świątynia Ulistnionego Krzyża reprezentuje wodę, drogocenne pierwotne morze. Symbol w centrum panelu wewnętrznego sanktuarium, w którym pierwsi odkrywcy i podróżnicy widzieli zakończony liśćmi krzyż to w rzeczywistości K’an Nahb Ixiimte’ – kukurydza wyrastająca z pierwotnego morza, drzewo obfitości. Sztukateria wewnętrznego sanktuarium symbolizuje kukurydzę i wodę – płodność natury, której najlepszym boskim administratorem jest GII (Unen K’awiil).

Narodziny bogów i boskich władców Palenque

Tekst inskrypcji na panelach w wewnętrznym sanktuarium odnosi się ponownie do narodzin Triady i narodzin dynastii. Grzebień na szczycie świątyni, albo jej elewacja musiały być w przeszłości zdobione symbolami muszli z etykietami Matwiil – miejsca narodzin Boskiej Triady. Dorosły K’inich Kan Bahlam II, ze swego dnia koronacji, stoi tym razem z lewej, mając pod stopami symbol Yaxhal Witznal – ożywionej góry, z której wyszło życie. Młody K’inich Kan Bahlam II z prawej, stojąc na drogocennej muszli Matwiil, symbolizującej odrodzenie w wodzie i płodność. Sprowadzając tę interpretację do problemów codziennych, wszystko w tej symbolice kręci się wokół cyklu życiowego kukurydzy (Stuart & Stuart 2008:199-200,209).

Świątynia Słońca

Świątynia Słońca jest najniższą z triady, pomimo iż GIII urodził się jako drugi, przed Unen K’awiilem. Jest najlepiej zachowaną spośród trzech świątyń w Grupie Krzyża. Na nadal kompletnej elewacji zachowały się panele, a szczyt dachu zdobi wciąż dobrze zachowany grzebień. Główny symbol panelu wewnętrznego sanktuarium świątyni to pakal – tarcza i dwie skrzyżowane włócznie wsparte na plecach dwóch przygarbionych bogów podziemi. Młody K’inich Kan Bahlam II trzyma w dłoniach ofiarę: tarczę i krzemień, co możemy odczytać jako tok’ pakal – krzemień i tarcza oznaczające w klasycznych inskrypcjach armię, siły zbrojne, militarną powinność. W pobliżu postaci dorosłego K’inich Kan Bahlama II wykuto datę jego ataku na Tonina w 687 r. n.e. – w ten sposób symbolika obrazu sprowadza widza od mitologii do rzeczywistości (Stuart & Stuart 2008:209-210).

Promienny Świt

Wewnętrzne sanktuarium pełne jest symboli Witz, symbolizuje pierwotną jaskinię wewnątrz ożywionej góry, którą odzwierciedla świątynia. Inskrypcje w pobliskich piramidach wzmiankują oryginalną nazwę Świątyni Słońca, to K’inich Paskab – Promienny Świt, Słońce, które po długiej nocy wynurza się z jaskini (Stuart & Stuart 2008:209-210).

Epigrafika w Palenque

„Co najmniej trzy kompletne glify herbowe pojawiają się na tym stanowisku oraz jeden toponim, którego relacja do osób, miejsc i istot ponadnaturalnych nie jest w pełni zrozumiała. Glify herbowe to: K’UH-B’AK-la-AJAW, albo K’UH-B’AK-AJAW; K’UH-MAT-la albo K’UH-MAT-AJAW; oraz K’UH-to-ko-TAN-na-AJAW. Toponim natomiast wymawia się LAKAM-HA’, zgodnie z tym w jaki sposób odszyfrował go David Stuart (Stuart & Houston 1994: 30-31). [..] Co ciekawe, przy Lakam Ha’ nigdy nie pojawiają się tytuły ajaw, winik, sajal czy jakiekolwiek inny…” – Péter Bíró, 2012.

Palenque, oprócz wspaniale zachowanej architektury słynie też z dużej ilości dobrze zachowanych inskrypcji. Hieroglificzne pismo Majów uznawano przez długi czas za niemożliwe do odszyfrowania, jednak w ostatnich dekadach XX w. sytuacja uległa nagłej zmianie, wnosząc do archeologii Majów nowe, niezwykle ważne źródło wiedzy, zaś w XXI stuleciu epigrafika Majów to prężnie rozwijająca się, samodzielna dziedzina wiedzy, uprawiana również amatorsko oraz przez epigrafików nie będących archeologami.

Tajemnicze znaki z Palenque

Już jedni z pierwszych eksploratorów Palenque, poświęcali szczególną uwagę hieroglifom zdobiącym kamienne reliefy w świątyniach. Juan Galindo (1831) porównywał je do tych, które obserwował w Copan, Arthur Morelet (1847) nawoływał o nowego Champoliona.

Geniusz i hochsztapler

Najwięcej pasji przez lata wkładał w ten temat Constantine S. Rafinesque – genialny i pełen niesamowitych talentów, chociaż skądinąd kontrowersyjny badacz, któremu udało się odszyfrować majańskie liczebniki. Swymi przemyśleniami starał się zainteresować Champoliona, znanego z odszyfrowania hieroglifów egipskich. Ponaglał również Stephensa odnośnie publikacji jego materiałów z Palenque.

„To ta sama cywilizacja…”

W 1879 Charles Rau opublikował historię analiz kamiennych reliefów ze Świątyni Krzyża w Palenque. Następnie astronom i matematyk Edward Singelton Holden porównał dzięki temu glify z Palenque z azteckimi oraz tymi z Copan. Potwierdził tezę Galindo, że Palenque i Copan łączy ten sam system pisma (Stuart & Stuart 2008:77-78).

Palenque a korelacja kalendarzy Starego i Nowego Świata

W latach 1886-1890 Ernst Föstermann, zarządca Królewskiej Biblioteki Saskiej w Dreźnie natrafił na wspominany już kilkakrotnie Kodeks Drezdeński, który jego poprzednik kupił podobno na pchlim targu w Wiedniu w 1739 r. Posiłkując się fotografiami Maudslaya z Yaxchilan i Palenque, publikacjami uniwersytetu Harvarda na temat monumentów z Copan i fotografiami Teoberto Malera z rejonu rzeki Usumacinta w 1900 r. złamał kalendarz Majów (Stuart & Stuart 2008:84).

Hieroglificzny rebus

Ernst Föstermann i Lewis W. Gnuckel, bazując na inskrypcjach ze Świątyni Krzyża w Palenque oraz innych inskrypcjach podali niezależnie kolejność odczytywania bloków glificznych w dwóch rzędach od lewej do prawej, a następnie z góry na dół (Stuart & Stuart 2008:84).

Pierwsze korelacje

W 1905 r. dziennikarz Joseph Thompson Goodman zaproponował sposób korelacji kalendarza Majów z kalendarzem juliańskim i gregoriańskim (Stuart & Stuart 2008:84). Korelacja ta, z pewnymi poprawkami używana jest przez majanistów do dziś, jako: GMT – Goodmana-Martineza-Thompsona (584283), Martineza-Hernando (584281, GMT-2), Martina-Skidmore’a (584286, GMT+3), lub korelacja (584285, GMT+2). Korelacja GMT jest zgodna z kalendarzem używanym do dziś przez Majów w Gwatemali. Korelacja GMT+3 jest zgodna z jedynym znanym zarejestrowanym na stelach zaćmieniem Słońca (tu nie ma mowy o pomyłce o dzień).

Rycerze okrągłego stołu – spotkania epigrafików w Palenque

Począwszy od grudnia 1973 r. w Palenque regularnie organizowane były warsztaty epigraficzne, zwane Mesa Redonda de Palenque (Okrągły Stół Palenque), których inicjatorką była Merle Greene Robertson. VIII Mesa Redonda, zorganizowane w 1993 r. ściągnęło 425 uczestników z 13 krajów. Do roku 2008 wydano w wyniku tych spotkań 246 naukowych publikacji. Spotkania te wychowały całe pokolenia majanistów i epigrafików, a już pierwsze z nich, dzięki badaczom jak Floyd Lounsbury, Peter Mathews, David Kelley, Merle Robertson i Linda Schele pozwoliło rozpoznać królewską dynastię B’aakal, która panowała w Palenque od końca V do pierwszej połowy IX stulecia n.e. czyli opuszczenia miasta (Stuart & Stuart 2008:101-104). Konferencje z cyklu Mesa Redonda de Palenque przyczyniły się znacznie do odszyfrowania klasycznego pisma Majów.

Boska Triada Palenque

Istotnym elementem kosmologii Palenque był kult trzech boskich patronów, których w 1963 r., w czasach jeszcze przed odczytaniem pisma Majów, Heinrich Berlin zidentyfikował pośród inskrypcji ze świątyń w grupie krzyża i nadał kryptonimy GI, GII i GIII. W 1965 r. David Kelley spostrzegł wśród glifów odległe wstecz o tysiące lat daty ich narodzin. Floyd Lounsbury i Linda Schele zauważyli, że niektóre spośród tych wydarzeń miały miejsce przed początkiem obecnej wersji świata, 14 VIII 3114 r. p.n.e.

Kolejne koło czasu – cykl 819 dni

Jako pierwszy urodził się GI, 4 dni po nim GIII, a kolejne 14 dni później GII. Dacie urodzin każdego z trójcy towarzyszy rozwinięcie o kalendarz 819-dniowy, wykorzystywane jedynie wzdłuż koryta rzeki Usumacinta oraz na dalekim południu Nizin Majów: w Copan (Honduras) i Quirigua (Gwatemala). Ten dodatkowy cykl majańskiego kalendarza wynaleziony został najprawdopodobniej właśnie tutaj, w Grupie Krzyża w Palenque. O ile cykl 819-dniowy jest łatwo rozpoznawalny epigraficznie i przejrzysty matematycznie, po dziś dzień trwają natomiast dociekania jakie było jego znaczenie.

Imiona bogów Palenque

Obecnie GI znany jest jako Huun Nal Ye (Odrodzony Bóg Kukurydzy), GII to Unen K’awiil (Młody K’awiil), zaś GIII to K’inich-? Imię ostatniego jest wciąż nieczytelne, ale jest to lokalna inkarnacja K’inich Ajaw – Słonecznego Boga. Chociaż bogowie z Boskiej Triady Palenque znani są z innych miejsc na Nizinach Majów, tylko w Palenque stali się obiektami uspójnionego kultu (Aldana 2007:108-109; Clancy 1986:19; Guenter 2007:8; Miller & Taube 1993:129-130; Skidmore 2010:23; Szymański 2014:146,153).

Świątynie Boskiej Triady

10 I 692 r. n.e. K’inich Kan Bahlam II, syn Pakala Wielkiego, dedykował Boskiej Triadzie trójcę świątyń: Świątynię Krzyża dla GI, Świątynię Ulistnionego Krzyża dla GII oraz Świątynię Słońca dla GIII, określane wspólnie jako Grupa Krzyża. Konsekracji kompleksu dokonał w ósmą rocznicę swojej koronacji, na dwa miesiące przed zakończeniem 13 k’atunu 9.13.0.0.0, pierwszego, który miał celebrować właśnie w tym miejscu, jako boski władca B’aakal. Numerycznie (13) był to niezwykle istotny k’atun dla Majów (Skidmore 2010:74; Stuart & Stuart 2008:185,193; Stuart 158-184).

Władcy dwóch planów egzystencji

W każdej spośród trzech świątyń grupy krzyża w Palenque znajduje się mniejsze, wewnętrzne pomieszczenie, zwane sanktuarium. W każdym zaś z sanktuariów była umieszczona kamienna tablica z centralnym symbolem w środku i dwiema postaciami po bokach. Z inskrypcji z piramidy XIX, znajdującej się na orbicie grupy krzyża i prezentującej wstąpienie na tron wnuka Pakala Wielkiego – K’inich Ahkal Mo’ Nahb III, wiadomo, że w 3309 r. p.n.e. GI Starszy został koronowany na króla (ajaw) przez Yax Naaj Itzamnaaj (Boga Stwórcę). W roku 3121 p.n.e. narodził się ? Muwaan Mat, który następnie w roku 2360 p.n.e, w wieku 761 lat, w ciągu 18 dni wydał na świat trzech bogów patronów – Boską Triadę Palenque, w tym GI Młodszego, Unen K’awiila (GII) i lokalną wersję Boga Słońca – K’inich Ajaw (GIII). W roku 2324 p.n.e. ? Muwaan Mat został koronowany na k’uhul Matwill ajaw – boskiego władcę Matwiil, mitycznego miejsca wiązanego z pochodzeniem dynastii B’aakal (Martin & Grube 2008:159; Stuart & Stuart 2008:194,211-214,226-227).

Królewska dynastia boskich władców Palenque

Najważniejszym źródłem mówiącym o przeszłości Palenque jest Tablet of the Cross – kamienny panel ze Świątyni Krzyża, ufundowany przez K’inich Kan Bahlama II. Wiąże on mityczne Matwiil oraz legendy o stworzeniu świata z historią Palenque, wymieniając daty urodzenia i koronacji pierwszych siedmiu boskich władców B’aakal. Wczesnoklasyczna historia Palenque, aż do panowania K’inich Janaab’ Pakaala I, opisana jest natomiast w Świątyni Inskrypcji (Guenter 2007; Stuart & Stuart 2008).

Zapomniane imiona

Pionierem badań królewskiej dynastii Palenque był Heinrich Berlin, który w trzech publikacjach (Berlin 1959, 1965 i 1968) przedstawił proponowaną linię dynastyczną wraz z datami koronacji. Linda Schele i Peter Mathews nadali następnie władcom imiona w języku Majów Ch’ol. Królewska linia dynastyczna Palenque była później weryfikowana przez takich epigrafików jak David Stuart, który wystąpił ze swą pierwszą prezentacją na Mesa Redonda de Palenque w 1978 r. w wieku lat 12 oraz Simon Martin i Nikolai Grube, których słynna pozycja Chronicle of Maya Kings and Queens (2008, 2010) jest po dziś dzień absolutnym klasykiem i najbardziej podstawowym źródłem (Skidmore 2010:2).

Historyczna propaganda B’aakal

Co dość nietypowe dla prominentnego majańskiego ośrodka w Palenque nie ma stel (poza jednym znanym wyjątkiem). Praktycznie cała historiografia miasta zawarta jest w inskrypcjach umieszczonych na kamiennych panelach i ołtarzach w świątyniach. Dynastię B’aakal, która sprawowała władzę w Palenque możemy poznać dzięki Pakalowi Wielkiemu – władcy, który odbudował miasto i linię oraz zarejestrował jej historię na trzech ogromnych panelach w świątyni na szczycie Piramidy Inskrypcji – swojego mauzoleum. Kolejnych informacji dostarczył później również słynny sarkofag Pakala, odkryty w czeluściach tej samej piramidy, co nie bez powodu uznano największym wydarzeniem archeologicznym epoki. Tradycję historycznej propagandy kontynuował z równie wielkim zapałem syn Pakala Wielkiego, K’inich Kan Bahlam II (Skidmore 2010:2).

Władcy mityczni i legendarni

Propaganda historyczna rządzi się swymi prawami i zawsze trzeba postrzegać ją przez pryzmat autora oraz jego czasów – na inskrypcjach w Świątyni Krzyża w Palenque spotkać można zarówno władców historycznych jak i legendarnych. Joel Skidmore do legendarnych postaci zalicza ?-Muwaan Mat – postać, która wstąpiła na tron w roku 2325 p.n.e., osiągnąwszy wiek 795 lat (urodzona w 3120 r. p.n.e., a więc na sześć lat przed stworzeniem obecnej wersji świata 0.0.0.0.0 4 Ajaw 8 K’umk’u – 14 VIII 3114 r p.n.e). K’inich Kan Bahlam zdecydował w ten sposób o boskich korzeniach, swoich i dynastii (Skidmore 2010:2-3). Muuwan Mat sprawowała też władzę w Palenque w ciągu trzech lat kryzysu dynastycznego, przed wstąpieniem na tron Pakala Wielkiego, po drugiej inwazji dynastii Kaanul z odległych Dzibanche / Calakmul.

Władcy z kości i krwi

Władców, którzy mogli być ludźmi trudno natomiast pomieścić w nieco zbyt krótkiej na to historii samego Palenque, które w zapisie archeologicznym sięga co najdalej późnego preklasyku (300 p.n.e. – 250 n.e.), było jeszcze dwóch. Pierwszy to Uk’ix Chan, który wstąpił na tron w roku 987 p.n.e w wieku lat 26 i którego, nieświadomi jeszcze wtedy kilkusetletniej luki osadniczej pomiędzy San Lorenzo a La Venta, epigraficy ochrzcili niegdyś „Olmekiem”. Drugi wyszedł na światło dzienne w 2004 r. wraz z odkryciem inskrypcji na kamiennej płycie w piramidzie XXI. Jego imię wprawdzie zbudowane jest z glifu nadal niemożliwego do odczytania, jednak identycznie nazywał się jeden z późniejszych władców B’aakal. Rzeczony „Casper”, gdyż glif ten przypomina popkulturowego ducha w białym prześcieradle z otworami na oczy, doglądał rytuału angażującego bogów w roku 252 p.n.e. K’inich Kan Bahlam nie wymienia go jednak na swojej liście przodków na inskrypcjach w Świątyni Krzyża (Skidmore 2010:2:3; Stuart & Stuart 2008:214-215).

Korzenie dynastii B’aakal

Kolejną kontrowersję wokół początków królewskiej dynastii Palenque budził enigmatyczny tytuł protoplasty. K’uk’ Bahlam I pieczętował się tytułem k’uhul Toktahn ajaw, nie k’uhul B’aakal ajaw jak jego następcy (Casper nosił obydwa te tytuły). Długie dekady uznawano, że Toktahn to jedna z najstarszych dzielnic Palenque i przyszłe wykopaliska przyniosą rozwiązanie w postaci grobowców pierwszych władców, być może samego protoplasty (Skidmore 2010:2:8-9).

Królewskie wiano czy podbój?

Archeologia i epigrafika przyniosły jednak inne rozwiązania. W 1993 r. na szczycie piramidy XVII w Palenque odkryto panel pokazujący ustanowienie przez Butz’aj Sak Chihka i jego młodszego brata Ahkal Mo’ Nahba I władztwa w Lakamha’ w 490 r. n.e. Jest to scena podboju, gdzie władca stoi, górując nad klęczącym jeńcem prawdopodobnie jeden z dwóch braci stoi, górując nad klęczącym jeńcem (Guenter 2007:9; Stuart & Stuart 2008:115-116). Niektórzy naukowcy uważają, że Lakamha’ mogło dostać się w ręce dynastii B’aakal na drodze małżeństwa, a K’uk’ Bahlam I wziął za żonę kogoś z Palenque (Sekacheva 2022). Drugie nie wyklucza pierwszego…

Palenque i Toktahn

Tytułem królowej Toktahn – ix Toktahn ajaw pieczętowała się Ix Tz’akbu Ajaw, żona Pakala Wielkiego, której grobowiec odkryto w piramidzie XIII i którą aż do identyfikacji na podstawie rysów twarzy nazywano Czerwoną Królową. Badanie zębów pochodzącej z Toktahn Ix Tz’akbu Ajaw wykazało, że z pewnością nie mogła ona dorastać w Palenque (Tiesler et al. 2003, 2004, 2006:22).

Zastrzyk królewskiej krwi

Dynastia B’aakal zatem przeniosła się ostatecznie z Toktahn do Palenque za sprawą B’utzaj Sak Chiik w 490 r n.e., choć jeszcze K’an Joy Chitam I przyjmował, jako dziecko tytuł księcia ch’ok w Toktahn (Martin & Grube 2008:157-158), a po inwazji Kaanul z Dzibanche lub Calakmul w roku 611 n.e. i egzekucji rodziny królewskiej w roku 612 być może w Toktahn właśnie szukano uzupełnienia królewskiej krwi? Być może pani Ix Tz’akbu Ajaw miała więcej genów pierwotnej linii niż sam Pakal Wielki?! Będzie można to sprawdzić, jeśli w Palenque zostaną niegdyś pobrane próbki DNA wczesnoklasycznych władców.

Palenque i Teotihuacan

Istnieją przesłanki, że dynastia B’aakal nie tyle przeniosła się do Palenque, co została tam zainstalowana przez agentów wpływu Teotihuacan podobnie jak w Tikal, Copan, Waka (El Peru), Naachtun, Uaxactun, Rio Azul i wielu innych miejscach na Nizinach Majów. Pozbawione kontekstu imię Sihyaj K’ahk’ przewinęlo się gdzieś w pałacu Palenque na jednej za starych fotografii, wykonanych przez Alfreda Percivala Maudslaya (Maudslay 1889-1902:Vol. IV, Plate 34) (Skidmore 2010:6).

Stiukowy fryz zdobiący niegdyś świątynię zabudowaną później piramidą V w grupie północnej przedstawia postać w wojennym stroju Teotihuacan z goglami Tlaloca i atlatl w lewej ręce. W budynku 3 w grupie B znaleziono ceramiczny medalion, wyobrażający m.in. postać w goglach Tlaloca, wynurzającą się z paszczy jaguara. Postać wojownika w stroju Teotihuacan widać też na znacznie późniejszym panelu w świątyni XVII (Stuart & Stuart 2008:120,137; San Román Martín 2009:61-62). Jednak śladów tych jest, jak dotąd, relatywnie niedużo.

Poczet władców Palenque

• K’uk’ Bahlam I 431–~435 – uznawany protoplastą dynastii
• „Casper”, drugi władca Cha’-? 435–~487
• B’utzaj Sak Chiik 487–~501
• Ahkal Mo’ Nahb I 501–524
• K’an Joy Chitam I 529–565 (wcześniej ch’ok)
• Ahkal Mo’ Nahb II 565–570
• K’inich Kan Bahlam I 572–583
• Ix Yohl Ik’nal 583–604 (królowa)
  • 599 r. n.e. pierwsza inwazja armii Kaanul z Dzibanche
• Ajen Yohl Mat (Aj Ne’Ohl Mat) 605–612
  • 611 r. n.e. druga inwazja ze strony dynastii Kaanul z Dzibanche lub Calakmul, zakończona okupacją Palenque i egzekucją rodziny królewskiej w 612 r. n.e.
• Janaab’ Pakal ~612
• Sak K’uk’ 612–615 (regentka)
• K’inich Janaab’ Pakal I (Pakal Wielki) 615–683
• K’inich Kan Bahlam II 684–702
• K’inich K’an Joy Chitam II 702–722 (baah ch’ok od 684) => D.O.
• K’inich Ahkal Mo’ Nahb III 722–~736, 741?
• Upakal K’inich Janaab’ Pakal II 741, ~742 (wcześniej baah ch’ok)
• K’inich Kan Bahlam III ~751
• K’inich K’uk’ Bahlam II 764–~783
• Wak Kimi Janaab Pakal III 799–?

Palenque i Tortuguero – rozwidlona dynastia?

Co najmniej od roku 510 n.e. tytułu B’aakal używano również w majańskim mieście zwanym obecnie Tortuguero (Skidmore 2010:23). (to tam znaleziono kamienny panel z inskrypcją wspominającą zakończenie 13 baktunu (13.0.0.0.0 4 Ajaw 3 K’ank’in, czyli 23 XII 2012) i to jest ten jeden i jedyny tekst przywołujący obrót jednego z wielkich kół kalendarza, całkiem niesłusznie obwołany majańskim końcem świata). Może być to dowodem ekspansji królewskiej dynastii B’aakal lub rozszczepienia linii, jak miało to miejsce w przypadku dynastii Yax Mutal w Tikal i Dos Pilas, lub dynastii Kaanul w Dzibanche i Calakmul, co w obu wymienionych wypadkach wiązało się z krwawą bratobójczą wojną.

Zaginiony władca

Niektórzy naukowcy (Sekacheva 2022) wskazują pusty wczesnoklasyczny grobowiec w piramidzie XX, jako przesłankę rozwidlenia dynastii w okresie wczesnego klasyku – szczątki protoplasty mogły zostać zabrane przez odszczepieńców do innego miasta. Tego prawdopodobnie nie dowiemy się nigdy, gdyż stanowisko archeologiczne Tortuguero zostało zniszczone w wyniku budowy w latach 60. ubiegłego stulecia.

Palenque i dynastia Węża (Kaanul)

Pierwsza inwazja Węży

W dniu 9.8.5.13.8 6 Lamat 1 Sip, czyli 24 IV 599 r. n.e. Palenque zostało zdobyte przez armię Węży z odległego o 369 km Dzibanche, a triada boskich patronów yaleh – zrzucona. Wydarzenie to miało miejsce za panowania królowej Ix Yohl Ik’nal, a inskrypcje w Palenque wymieniają przy tej okazji wężowładcę nazywanego Jom Uhut Chan (Sky Witness / Świadek Niebios), jednak fizycznie musiał być to już jego następca, zwany Uk’ay Chan (dawniej Scroll Serpent /Wijący Wąż albo Serpent Hiss / Syk Węża), albo jakiś wojskowy namiestnik, określony w tej inskrypcji tytułem yajawte’ (Martin & Grube 2008:159-160; Skidmore 2010:39,46-48; Stuart & Stuart 2008:140-142).

Pokłosie wojny

Zaledwie 4 lata po pierwszej inwazji Kaanul na Palenque, 9.8.9.15.11 7 Chuwen 4 Sotz’ (17 V 603 r. n.e.) osłabione Palenque zostało pobite przez Yajaw Chan Muwahn z Bonampak, o czym wspomina tamtejsze nadproże 4 w strukturze VI (Skidmore 2010:49-50).

Druga inwazja i kryzys dynastyczny Palenque

9.8.17.15.14 4 Ix 7 Wo (8 IV 611 r. n.e.) Palenque zostało ponownie najechane i zdobyte przez armię Węży pod wodzą Uk’ay Kan k’uhul Kaanul ajaw, a w szesnaście miesięcy później 9.8.19.4.6 2 Kimi 14 Mol (12 VIII 612 r. n.e.) Ajen Yohl Mat i Janaab Pakal zostali złożeni w ofierze, co wywołało kryzys dynastyczny Palenque – satay k’uh[ul] ixik satay ajaw (Martin & Grube 2008:161; Skidmore 2010:54,61-63). Stuart & Stuart (2008:142-143,150) twierdzą, że jeden z nich zginął wczesną wiosną, drugi dopiero latem.

Odrodzenie za K’inich Kan Bahlam II

Za panowania K’inich Kan Bahlam II dynastia B’aakal z Palenque odzyskała swój obszar wpływów w stosunku do Kaanul. Władca miasta, znanego dziś jako Moral-Reforma, który wszedł na tron w 661 r. n.e., a następnie w rok później, w 662 roku koronował się ponownie pod auspicjami Yuknoom Cheen II kaloomte’ dynastii Kaanul z Calakmul, koronował się po raz trzeci w roku 690 n.e., pod auspicjami K’inich Kan Bahlam II (Skidmore 2010:75; Stuart & Stuart 2008:188). W tym czasie Yuknoom Chen II Wielki już nie żył, zaś na Tronie Węża w Calakmul zasiadał jego wybrany syn, Yuknoom Yich’aak K’ahk’ II…

Palenque i Tonina

Syn Pakala Wielkiego wszedł do ich jaskini…

Tonina, w dolinie Ocosingo to największy rywal Palenque w regionie obecnego Chiapas. Choć miasta te leżą 64,5 km od siebie w linii prostej, dzieli je trudny górzysty teren. Jak wiemy z inskrypcji wyrytej na panelu północnego ościeża Świątyni Słońca K’inich Kan Bahlam II zaatakował i zdobył Tonina w dniu 9.12.15.7.11 10 Chuween 4 Sak (13 IX 687 r. n.e.), trzy lata po objęciu przez siebie tronu. Och u-ch’een – dosłownie wszedł do jaskini (co oznacza zajęcie centrum miasta), w wyniku czego został pojmany i prawdopodobnie zginął ówczesny władca Tonina (Martin & Grube 2008:170,180-182; Stuart & Stuart 2008:188). Wykonany w jadeicie portret K’inich Kan Bahlama II znaleziono w czeluściach Świętej Cenoty w Chichen Itza (Martin & Grube 2008:169; Skidmore 2010:75-76; Stuart & Stuart 2008:210).

Tonina kontratakuje

W odwecie w 692 r n.e., dopiero w cztery lata po objęciu przez siebie tronu, K’inich Baaknal Chaak, kolejny władca Tonina odpalił wojnę gwiezdną przeciw Palenque, a w jej wyniku pojmał dostojnika o imieniu K’awiil Mo’. Następnie kontynuował osłabianie Palenque poprzez atakowanie miast położonych w rejonie dzisiejszej selwy Lakandonów i rzeki Usumacinta, gdyż wszystkich sześciu jeńców przedstawionych w formie rzeźb na zanurzonym boisku do pok-ta-pok w Tonina określonych jest jako yajaw Aj Pitzal – poddani Piłkarza (to imię K’inich Kan Bahlama II używane przed wstąpieniem na tron, użyte w tym wypadku w sposób obraźliwy). Ich imiona to m.in: Sak Bahlam, Yax Ahk z Anayte, Chaan Maas z La Mar pojmany w 693 r. n.e. (Martin & Grube 2008:181-183; Stuart & Stuart 2008:188,215).

Fortuna kołem się toczy…

Dnia 9.13.19.13.3 13 Ak’bal 16 Yax (31 sierpnia 711 n.e.) kolejny władca Tonina, a właściwie jego generałowie, gdyż ten był jeszcze dzieckiem, wydali wojnę gwiezdną przeciw jaskini Palenque. Schwytali zasiadającego wtedy na tronie B’aakal K’inich K’an Joy Chitama II, młodszego brata nieżyjącego już K’inich Kan Bahlama II. Był on wtedy ostatnim z żyjących synów Pakala Wielkiego. Co dziwne K’inich K’an Joy Chitam II nie został mocno pohańbiony ani złożony w ofierze, a w Tonina przedstawiony jest w prawie kompletnych regaliach. Wiadomo, że musiał zostać wypuszczony, ponieważ, m.in. w Piedras Negras zarejestrowane są ślady jego późniejszej aktywności, co świadczyć mogło by o zwasalizowaniu Palenque przez Tonina za jego panowania (Martin & Grube 2008:170-171,181-183; Skidmore 2010:77-78, Stuart 2003; Stuart & Stuart 2008:216-217).

Kto wygrał, kto przegrał, kto przetrwał…?

Jeden z kolejnych władców Tonina K’inich Tuun Chapaat pojmał ważnego jeńca z Palenque, być może był to K’inich Kan Bahlam III, o którego panowaniu dziwnie mało wiadomo, poza inskrypcją na steli 7 z klienckiego w stosunku do Palenque miasta Pomona, gdzie nadzorował on ceremonię z okazji zakończenia k’atunu 9.16.0.0.0 2 Ajaw 13 Sek (10 V 751 r. n.e.), jednak glify w inskrypcji dotyczącej imienia pojmanego jeńca w Tonina są w tym miejscu zatarte (Martin & Grube 2008:174,187; Skidmore 2010:88). Z niezrozumiałych, jak dotąd, powodów Tonina „przeżyło” Palenque o ponad sto lat…

Palenque i Piedras Negras

Prawdopodobnie w 725 r. n.e., za panowania K’inich Ahkal Mo’ Nahb III, syna Tiwol Chan Mat, najkrócej żyjącego spośród synów Pakala Wielkiego, dowódca wojsk Palenque Chak Suutz’ (Czerwony Nietoperz) pojmał Yo’nal Ahka II, sajala władcy Piedras Negras, głównego konkurenta Palenque w dolnym biegu rzeki Usumacinta. Był to efekt jednej z wojennych kampanii, jakie wymienia Panel Niewolników, który wisiał nad tronem sajala Chak Suutz’, w jego małej sali tronowej, znajdującej się w części rezydencyjnej Palenque, zwanej grupą IV (Martin & Grube 2008: 162-163,170,172; Skidmore 2010:80-81; Stuart & Stuart 2008:222-224).

Palenque i Copan

Królestwo B’aakal (Palenque) było zawsze mocno związane z dwiema pozostałymi stolicami Nowego Porządku: Yax Mutal (Tikal) i Oxwitik (Copan). Za panowania Upakal K’inich Janaab Pakala II, znanego wcześniej jako „główny książę” – baah ch’ok, młodszego brata K’inich Ahkal Mo’ Nahba III i wnuka Pakala Wielkiego, pani Chak Nik Ye’ Xook udała się do Copan, aby zażegnać tamtejszy kryzys dynastyczny (prawdopodobnie przerwanie linii męskiej). Została matką Yax Pasaj Chan Yopaata, XVI władcy Oxwitik (Copan) (Martin & Grube 2008:209; Skidmore 2010:83).

Palenque a wojna

Na podstawie zachowanej ikonografii: na monumentach i na ceramice wydaje się, że wojna i militarne dokonania nigdy nie były główną osią polityki B’aakal z Palenque. To prawda, K’inich Jaanab’ Pakal I – Pakal Wielki, odbudowując dynastię po poważnym kryzysie i dwóch klęskach z rąk Kaanul uwiecznił w rzeźbie wziętych do niewoli jeńców, jednak nie były to tak naprawdę wielkie militarne sukcesy, a reliefy na fasadach wewnętrznych domów pałacu nie były sztuką dostępną ogółowi poddanych. Służyły raczej uświadamianiu wysłanników odwiedzających pałac w trakcie dyplomatycznych misji, zaś w samym Palenque najważniejsze było utrzymywanie poprawnych relacji z Boską Triadą, które zapewniali miastu boscy władcy z dynastii B’aakal.

Odwieczny wróg

Ogółowi mieszkańców dawnego Palenque nie był prawdopodobnie dostępny również panel ze świątyni XVII, przedstawiający K’inich Kan Bahlam II, syna Pakala Wielkiego z jeńcem wziętym z Tonina. Uwieczniający zwycięstwo z 687 r. n.e. monument naśladuje stylem ikonografię militarną pobliskiego Yaxchilan, jednego z najważniejszych obok Palenque i Piedras Negras ośrodków w rejonie rzeki Usumacinta i powstał w okresie szybkich zmian dynastycznych na okolicznych tronach: Yaxchilan 681 r. n.e. Piedras Negras 687 r. n.e. Również i K’inich Kan Bahlam II ledwie co wstąpił wtedy na tron, w 684 r. n.e.

Panel Niewolników z Palenque

Panel Niewolników odkryty w 1950 r. w jednej z rezydencji w grupie IV w Palenque omawia sukcesy militarne sajala o imieniu Chak Suutz’, jednak główną postacią przedstawioną na tym monumencie jest jego, zasiadający na plecach wziętych przez niego jeńców, władca, K’inich Ahkal Mo’ Nahb III, wnuk Pakala Wielkiego. Boskiemu władcy na przedstawieniu towarzyszą przekazujący my królewskie insygnia rodzice, sajal Chak Suutz’ wymieniony jest tylko i wyłącznie w tekście (Scherer & Golden 2014:71-76).

Koniec czasów w Palenque

Ostatnia wzmianka o dynastii B’aakal pochodzi z Comalcalco, gdzie używano tego samego glifu herbowego co w Palenque. Ostatnia inskrypcja w Palenque pochodzi z ceramicznego naczynia pogrzebowego fazy Balunté, znalezionego pod drzwiami frontowymi jednego z zabudowań w grupie Los Murcielagos, na obszarze rezydencyjnym miasta i wspomina wstąpienie na tron Wak Kimi Janaab Pakala III w dniu 9.18.9.4.4 7 K’an 17 Muwan (18 XI 799 r. n.e.). Jest to jedyna znana wzmianka o tym władcy i zarazem ostatnia znana datowana inskrypcja z Palenque (Martin & Grube 2008:175; Skidmore 2010:91).

Palenque zostało opuszczone około 850 r. n.e. Miasto nigdy nie doświadczyło suszy i nawet w najtrudniejszych czasach sam strumień Otolum, oryginalnie nazywany przecież przez Majów Lakamha’ – Wielką Wodą, pompował ponad trzykrotnie więcej wody niż potrzebowała populacja miasta u szczytu jego zaludnienia (French et al. 2014:12). Mimo to porzucono Palenque jako jeden z pierwszych wielkich ośrodków, a prawie wszystkie inne miasta na Nizinach Majów w ciągu kolejnych dekad.

Koniec klasycznej cywilizacji Majów

Klasyczna cywilizacja Majów formalnie zgasła 59 lat później ostatnimi inskrypcjami w Tonina i Calakmul na zakończenie k’atunu 10.4.0.0.0 (21 I 909 r. n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną 584286). Opuszczone Lakamha’ wpierw zajęli squattersi, później miasto zmieniło się w ruiny, które szybko przejęła we władanie selwa. Królewskie pomieszczenia pałacu bywały jednak schronieniem dla podróżników i łowców przez kolejne stulecia – szczątki jednego z nich, przywalone oberwanym sklepieniem znaleźli później archeolodzy (Martin & Grube 2008:175).

Historia odkrywania Lakamha’ (Palenque)

Epoka kolonialna

Palenque w czasach kolonialnych znajdowało się na pograniczu Wicekrólestwa Nowej Hiszpanii i Kapitanatu Generalnego Gwatemali. W połowie XVI stulecia, w kilka dekad po hiszpańskiej konkwiście u podnóża gór osiedliła się grupa Majów Ch’ol, którzy zeszli z gór na Wyżynach Majów, między ludy Zoque a dolinę rzeki Usumacinta (Stuart & Stuart 2008:35-36).

Odkrycie ruin w Palenque i pierwsze ekspedycje hiszpańskie

Założone w 1657 r. Santo Domingo de Palenque, składało się z dwóch rzędów drewnianych, krytych strzechą domów, jednej ulicy i kościoła, jednak szybko stało się ważnym punktem na trasie między Ciudad Real de Chiapa (obecne San Cristobal de las Casas) a meksykańskimi prowincjami Tabasco, Campeche i Jukatan. Na „domy z kamienia” w lesie natknęli się nowoprzybyli członkowie rodziny kleryka Antonio de Solis, szukający sobie miejsca do osiedlenia. W 1773 r. Ramon Ordonez de Aguiar, ksiądz z katedry w Ciudad Real i pasjonat przeszłości wysłał tam swoich ludzi, a następnie poinformował o ruinach brygadiera Josefa Estacharię, kapitana generalnego Gwatemali, który świadom zainteresowania króla Karola III ciekawostkami z kolonii nakazał przeprowadzenie inwentaryzacji burmistrzowi Palenque (Stuart & Stuart 2008:36).

José Antonio Calderón i Antonio Bernasconi

Pierwszej inwentaryzacji ruin Lakamha’ dokonał zatem w listopadzie 1784 r. José Antonio Calderón, który spędził tam 3 dni i wysłał do Gwatemali raport, opatrzony kilkoma rysunkami. Wzbudził irytację ich niedoskonałością oraz dalszą ciekawość, ponieważ wspomniał w nim o ponad dwustu budynkach. W efekcie skierowano do Palenque co najmniej trzy ekspedycje w ciągu następnych 23 lat. Już w kolejnym roku po doręczeniu raportu, w ruinach Lakamha’ na polecenie Estacharii zjawił się włoski architekt Antonio Bernasconi. Też rysował jak umiał, zamieniając czworoboki w kwadraty, a owale w koła, ale jego raport z 13 VI 1785 r. zawiera najstarsze znane i rozpoznawalne przedstawienie majańskiej inskrypcji wykutej w kamieniu oraz obserwację, że miasto nie zostało zniszczone w wyniku kataklizmu lub wojny (Stuart & Stuart 2008:37-39).

Antonio del Rio

Dwa lata później, już na polecenie samego króla Karola III, do ruin Palenque dotarł kapitan Antonio del Rio, wyposażony w siedem łomów oraz trzy oskardy. W ruinach Lakamha’ zjawił się on 5 V 1787 r. ale zastał miejsce we mgle gęstej na pięć kroków. 79 Majom z pobliskiego Tumbala nakazano wykarczowanie drzew, odsłaniając miasto po raz pierwszy od tysiąca lat. Jak napisał del Rio „Nie zostało tam okno, ani zamknięte drzwi, nie zostało ściany działowej, która by nie upadła, ni komnata, korytarz, podwórzec, sanktuarium czy wieża, ani przejście podziemne, w którym nie dokonano by wykopalisk na dwa jardy w głąb lub więcej – wszystko zgodnie z rozkazem…” (Graham 1971:8-9; Stuart & Stuart 2008:39-42).

Ignacio Armendáriz

Zrabowane zdobienia i elementy architektury znajdują się po dziś dzień w Museo de Ameríca w Madrycie. Z lepszych wieści: ekspedycji Del Rio towarzyszył Ignacio Armendáriz, pierwszy artysta z prawdziwego zdarzenia, który pojawił się w ruinach w Palenque. Raport del Rio z 24 VI 1787 r. wraz z 17 przerysowanymi rysunkami Armendáriza opublikowano w Londynie w 1822 r., aczkolwiek publikacja ta przeszła bez echa, o czym więcej w jednym z kolejnych akapitów (Graham 1971:8-9; Stuart & Stuart 2008:39-42).

Gullame Dupaix i koniec epoki kolonialnej

W prawie dwadzieścia lat po del Rio, 1807 r. na polecenie Karola IV, kolejnego króla Hiszpanii do Palenque dotarł kapitan Guillaume Dupaix, emerytowany oficer dragonów, wynajęty przez królestwo Hiszpanii do inwentaryzacji nowohiszpańskich ruin. Jako artysta towarzyszył mu José Luciaño Castaneda, który skopiował co najmniej 14 prac Armendáriza, rysując m.in. elementy architektury Palenque, które znajdowały się już w Museo de Ameríca w Madrycie. Raport Guillauma Dupaix nigdy jednak nie dotarł do Hiszpanii, która traciła właśnie kontrolę nad koloniami po ataku Napoleona Bonaparte, za to ukazał się w jakiś czas później Paryżu, gdzie wywołał ekscytację intelektualnych elit (Graham 1971:8-9; Stuart & Stuart 2008:42-44).

Palenque w druku

Epopeja Humboldta

W 1810 lub 1813 r. w Paryżu ukazała się Vues des cordillères et monuments des peuples indigènes de l’Amerique, której autorem był wszechstronny naukowiec i niestrudzony obserwator przyrody Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander hrabia von Humboldt. Księga ta zawierała materiały z podróży Humboldta po Ameryce Północnej i Południowej, a pośród ilustracji znalazły się tam m.in. słynna Piedra del Sol odkryta w 1790 r. w mieście Meksyk, kilka stron Kodeksu Drezdeńskiego – jednego z czterech zachowanych do naszych czasów kodeksów majańskich oraz …jedna z rycin Castanedy, podpisana „Meksykański relief znaleziony w Oaxaca” (ilustracja powyżej).

Pierwsza książka fantasy o Palenque

W 1822 r. w Londynie ukazała się książka Description of the Ruins of an Ancient City Discovered near Palenque in the Kingdom of Guatemala, in Spanish America, zawierająca pełny raport kapitana del Rio, uzupełniony o esej Paula Felixa Cabrery, dopatrującego się przodków rdzennych Amerykanów pośród czcicieli dawnych bogów Starego Świata. Ilustracje Armendáriza/Castanedy na potrzeby wydawnictwa przerysował, dodając im nieco starorzymskiego rytu, hrabia de Waldeck. Była to historycznie pierwsza publikacja poświęcona wyłącznie majańskim ruinom, która ukazała się drukiem. Postała jednak zignorowana, na skutek negatywnej recenzji w londyńskiej Literary Gazette, prawdopodobnie dzięki hipotezom Cabrery (Stuart & Stuart 2008:45-47).

W 1834 r. w Paryżu wyszedł drukiem Antiquites Mexicaines – raport Dupaix z ilustracjami Castanedy, które przeedytowano ponownie, np. przesuwając wieżę bliżej centrum pałacu. Kilka rycin wydrukowano w ich lustrzanym odbiciu (Stuart & Stuart 2008:61).

Edward King lord Kingsborough oraz zaginione XIII plemię Izraela

Pomiędzy 1829 a 1848 ukazała się potężna praca Antiquities of Mexico autorstwa Edwarda Kinga, wicehrabiego Kingsborough. Lord Kingsborough w dawnych mieszańcach Ameryk upatrywał zaginionego 13 plemienia Izraela. Obsesyjnie ściągał wszelkie materiały, które mogłyby pomóc udowodnić jego tezę. Wszedł on m.in. w posiadanie raportów z trzech ekspedycji Guillaume Dupaix, który na zlecenie hiszpańskiej korony lustrował nie tylko ruiny Palenque oraz komplet rysunków José Luciaño Castanedy, których tym razem nie poprawiał de Waldeck, który w tym czasie podróżował po Meksyku na zlecenie wicehrabiego. Drugim wysłannikiem lorda Kinsgborough konkretnie do Palenque był okulista Edward Fitzgerald, generalnie oburzony poczynaniami hrabiego de Waldeck w ruinach.

Smutna klęska wydawnicza lorda Kingsborough

We wspaniałej pozycji lorda Kingsborough ukazał się m.in. kompletny Kodeks Drezdeński oraz 22 ilustracje z Palenque niepublikowane nigdy dotąd. Wysoka cena publikacji składającej się z dziewięciu opasłych tomów, z uwagi na wysokie koszty druku, ograniczyła jednak zasięg odbiorców. Lord Kingsborough zbankrutował i znalazł się w więzieniu za długi, gdzie zapadł na gorączkę więzienną i zmarł w 1837 r. w wieku lat ledwie 41, przed ukończeniem planowanego 10 tomu (Graham 1971:12; Stuart & Stuart 2008:45-48,62-63)

Ekscentryczny arystokrata czy notoryczny oszust? Poszukiwania Atlantydy

Kontrowersyjna czy nie, pokręcona historia życia Jeana-Frédérica Maximiliena, hrabiego de Waldeck zasługuje jednak na odrębną opowieść, w innym miejscu i w innym czasie. W ruinach Palenque zjawił się w roku 1832 i pozostał tutaj dwa lata. Miał już 66 lat, gdy zamieszkał z nastoletnią Majanką u podnóża Świątyni Krzyża, we własnoręcznie zbudowanym szałasie. Zawdzięczamy mu niewątpliwie kilka jedynych obrazów reliefów, które już nie istnieją, jednak również sporo prac absurdalnych, wypaczających rzeczywistość pod dyktando hipotez.

Śladem lorda Kingsborough

W 1838 r. Waldeck wydał swoją pierwszą, zadedykowaną wicehrabiemu Kingsborough książkę: Voyage pittoresque et archeologique dans la province d’Yucatan, z 22 ilustracjami, z których 21 stanowiła jego powykrzywiane wizje Uxmal, ostatnia zaś była zapowiedzią publikacji poświęconej Palenque (Stuart & Stuart 2008:57,63). De Waldeck uchronił m.in. monument Krzyża Palenque przed rabunkiem przez mieszkańców postkolonialnego miasta, jednak sam dokonał pewnych zniszczeń w ruinach (Callaway 2021).

Cenzura wydawnictw pseudonaukowych

Jego litografie z Palenque, Voyage pittoresque et archéologique dans la province d’Yucatan (Amérique Centrale), pendant les années 1834 et 1836 ukazały się drukiem dopiero 34 lata później, w 1866 r. przy czym wydawcy odmówili opublikowania towarzyszącego im tekstu, w którym hrabia upatrywał korzeni cywilizacji, jaka stworzyła reliefy i budowle z Palenque w antycznej Grecji, Rzymie czy nawet w dolinie Indusu. W zamian o komentarz poproszony został Charles Étienne Brasseur de Bourbourg (Graham 1971:11,51), znany już wtedy z tłumaczenia na francuski rękopisu Popol Vuh oraz z odkrycia w Królewskiej Akademii Historii w Madrycie rękopisu Relación de las Cosas de Yucatán biskupa Merida, Diego da Landy. Wydawcom nie przeszkadzało, że Brasseur nigdy wcześniej nie widział ruin Palenque ani fakt, iż sam szukał w Mezoameryce śladów zaginionej Atlantydy, o czym napisał choćby w Grammaire de la langue quichée, opublikowanej w 1862 r. (Stuart & Stuart 2008:48,57,60,62-63).

Fantasta źródłem inspiracji

Ilustracje hrabiego de Waldeck zainspirowały do podróży do Mezoameryki i na półwysep Jukatan dwóch wielkich podróżników i odkrywców, którzy przywrócili majańskie ruiny Majom, byli to oczywiście amerykański prawnik i dyplomata John Lloyd Stephens oraz brytyjski architekt Frederick Catherwood (Stuart & Stuart 2008:64-65).

Oddajcie ruiny Majów Majom… Stephens i Catherwood oraz Walker i Caddy

Gdy John Lloyd Stephens, podróżujący wraz Frederickiem Catherwoodem, jako konsul USA do Republiki Federalnej Ameryki Środkowej (państwo składające się z terytoriów dzisiejszej Gwatemali, Hondurasu, Nikaragui, Kostaryki, Salwadoru i Chiapas, które istniało w latach 1823-1841 po upadku Wicekrólestwa Nowej Hiszpanii i powstaniu Imperium Meksyku), opowiedział o swych zamiarach dotarcia do Palenque nadintendentowi Hondurasu Brytyjskiego (obecne Belize), ten przyjął obu podróżników serdecznie, a następnie wyprawił do Palenque swych własnych wysłanników.

Zapomniana ekspedycja Walkera i Caddy’ego

W ten sposób w 1840 r. do Palenque, na kilka miesięcy przed Stephensem i Catherwoodem, dotarli sekretarz nadintendenta Patrick Walker oraz porucznik artylerii i zarazem artysta John Herbert Caddy. Brytyjczycy nie byli jednak przesadnie zainteresowani niczym ponad dotarcie na miejsce jako pierwsi i raport z ich ekspedycji Palenque: The Walker-Caddy Expedition to the Ancient Maya City, 1839-1840 ukazał się dopiero w 1968 r., dzięki opracowaniu archeologa Davida Pandergasta. Warto zaznaczyć, że obie te ekspedycje, zarówno Walkera i Caddy’ego, jak Stephensa i Catherwooda odbywały się jeszcze poprzez Gwatemalę.

Bestseller wydawniczy Stephensa

Książka Stephensa Incidents of Travel in Central America, Chiapas & Yucatan, opatrzona 77 ilustracjami Fredericka Catherwooda, z których aż 31 pochodziło z Palenque, doczekała się natomiast w ciągu pierwszych 33 lat aż 12 wznowień w USA i wydań w Europie (Graham 1971:10) lub 11 wznowień w ciągu pierwszych trzech miesięcy (Stuart & Stuart 2008:70). Wydana przez Harper Brothers w Nowym Jorku w 1840 r., przekazała obraz Palenque, Copan i innych niesamowitych, porzuconych w mezoamerykańskiej selwie miast Majów kolejnym pokoleniom podróżników, odkrywców oraz przyszłych archeologów. Przede wszystkim jednak publikacja ta przywróciła ruiny Majów Majom.

Zakazana archeologia i łupienie naiwnych

Zaginione miasta

Na wizjach historii i archeologii najłatwiej jest zarobić, jeśli się nie jest naukowcem. Cabrera i Waldeck znaleźli licznych mniej lub bardziej przebiegłych naśladowców. Wietrząc biznes na zainteresowaniu Palenque, zaginionymi cywilizacjami i ruinami miast w selwie po publikacji Stephensa, w 1850 r. Phineas T. Barnum najął dwóch mniej więcej jednometrowej wysokości Salwadorczyków, aby pozowali jako azteckie dzieci i żywą wystawą w Barnum’s New York Museum, czerpiąc szeroko z grafik Catherwooda, obwieścił światu odkrycie zaginionego miasta w mezoamerykańskiej selwie – Iximaya. Ciesząc się finansowym sukcesem, wystawa ruszyła w świat i zawędrowała m.in. do Londynu, gdzie przyjęta została przez księcia Alberta.

Mumie egipskie z Palenque

W 1879 r. dr Loeder von Herbet, który rzekomo odwiedził Palenque rok wcześniej, na łamach popularnej prasy w Kaliforni prezentował reliefy z Palenque, jako przedstawiające rejs przez ocean, z Egiptu, na pokładach potężnych canoe, z niewolnikami w roli wioślarzy. Doktor znalazł rzekomo w Palenque mumie, które jego współpracownik z Berlina uznał za najwyraźniej zabalsamowane żywcem.

Kosmici z Palenque i nieznajomość języka

W 1969 r. Erich von Däniken w swej pierwszej książce (1969) Chariots of the Gods?: Unsolved Mysteries of the Past stwierdził, że Pakal Wielki, leżący pod drzewem świata to obcy, prowadzący statek kosmiczny (Stuart & Stuart 2008:71-74). Większość lansowanych przez niego hipotez, jak choćby powiązanie nazwy Palenque z mitycznym miejscem pochodzenia pewnego plemienia z Utah, nie wytrzymała próby czasu (pisząc Rydwany Bogów nie wiedział, że palenque to po hiszpańsku palisada).

Kosmici z Palenque i rydwany bogów

Mimo spektakularnej pomyłki, opartej na niewiedzy oraz pobieżnym traktowaniu faktów, Däniken nie porzucił jednak Palenque i grobowca Pakala Wielkiego, a w swych późniejszych publikacjach, jak (2017) Astronanut Gods of the Maya: Extraterrestrial Technologies in the Temples and Sculptures długo rozwodzi się nad faktem, iż archeolodzy, w miarę rozwoju dziedziny, choćby dzięki odszyfrowaniu pisma Majów, zmieniają interpretacje. Książki wielkiego blagiera nadal sprzedawane są w milionach egzemplarzy. Jeśli jednak kogokolwiek dziwi, jak można dawać się naciągać na podobne konfabulacje, niechaj przyjrzy się publikacjom o „Wielkiej Lechii„, jakie upublicznia obecnie Bellona, niegdyś poważne wydawnictwo historyczne…

Negatywne skutki odkryć dla ruin Palenque

Reliefy ze Świątyni Krzyża

Lakamha’, od pierwszych lat po odkryciu, padało ofiarą licznych dewastacji, nie tylko tych znanych z oficjalnych raportów kapitana del Rio czy gubernatora Galindo. De Waldeck bywa oskarżany o późniejsze zniszczenie słynnego reliefu, który dwukrotnie narysował. Stephens znalazł dwa kamienne reliefy, pochodzące ze Świątyni Krzyża, jako ozdoby prywatnego domu w San Francisco de Palenque (Catherwood „wrekonstruował” je omyłkowo na rycinie fasady Świątyni Słońca). W latach 1925-1942 były one wmurowane w fasadę kościoła w San Francisco de Palenque.

Wywieziony panel ze Świątyni Krzyża

Ilustracja Catherwooda obrazująca centralny panel ze Świątyni Krzyża, ten rysowany wcześniej przez Armendáriza / Castanedę / Waldecka, była możliwa tylko dlatego, że znalazł on porzucony monument w zaroślach przy drodze prowadzącej z ruin w kierunku miasta, a na obrazie prawidłowo połączył go z lewym panelem, który, jako jedyny, tkwił jeszcze nienaruszony na ścianie budowli. Stephens uznał prawy panel za bezpowrotnie stracony, nie wiedząc, że podczas jego wizyty w Palenque relief znajdował się już w Laguna (obecnie Ciudad del Carmen), w posiadaniu innego konsula, skąd później została ona przetransportowana do USA… W tym samym miejscu przy drodze centralną kamienną płytę ze Świątyni Krzyża znalazł szczęśliwie Claude-Joseph le Désiré Charnay, który wykonał jej pierwszą fotografię w 1860 r. W 1884 r. centralna część reliefu wywieziona została do Muzeum Antropologii w mieście Meksyk, D.F. (Stuart & Stuart 2008:39-41,57,59-61,69,75,76-79, 90).

Palenque – dowód próżności ludzkiej

Wcześniej, w 1847 r. dwa tygodnie w ruinach Palenque spędził francuski naturalista Pierre Marie Arthur Morelet – ten sam, który opisał jeden z dwóch spotykanych powszechnie na półwyspie Jukatan i w Chiapas gatunków krokodyla! Choć same ruiny nie wywarły na nim ogromnego wrażenia, działając, jak sam napisał, bardziej na wyobraźnię aniżeli na pamięć i uznawał je za „kolejny dowód próżności ludzkiej i daremności prób uwieczniania własnej chwały”, zwrócił uwagę na zniszczenia dokonane przez „odkrywców” i modę na wizyty w ruinach pośród lokalnej towarzyskiej śmietanki. Na Morelecie pewne wrażenie musiały jednak wywrzeć majańskie hieroglify, ponieważ wspomniał o potrzebie nadejścia nowego Champoliona (Stuart & Stuart 2008:74).

Nowe metody dokumentacji reliefów w Palenque – Teobert Maler

W 1877 r. ruiny Palenque fotografował Teoberto Maler. Maler zastosował w ruinach nieinwazyjną metodę pobierania odcisków za pomocą kilku warstw mokrego papieru. Swą nowatorską dokumentację Palenque musiał powtarzać dwukrotnie, ponieważ pierwszy zbiór matryc został w dziwny sposób spalony. Kopie wykonanych tą metodą monumentów, zostały później wystawione w 1883 r. w Smithsonian Institution of Washington, gdzie od 1842 r. znajdował się już oryginał prawego reliefu ze Świątyni Krzyża, wywieziony z Meksyku przez konsula USA. W 1880 r. do Palenque wrócił Claude-Joseph le Désiré Charnay, tym razem szukając tutaj Tollan, legendarnej tolteckiej stolicy.

Alfred Maudslay i pierwszy grobowiec w Palenque

Zimą 1891 r. reliefy i inskrypcje Palenque, za pomocą fotografii i pobierania odcisków metodą mokrego papieru dokumentował Alfred Percival Maudslay, zaś towarzyszący mu Hugh W. Price wykonał dokładne plany pałacu oraz innych budowli. W północno-wschodnim rogu piramidy XV natrafili na pierwszy oficjalnie zaraportowany w Palenque grobowiec, niestety, już pusty… Rezultaty prac Maudslaya zostały opublikowane w jego załączniku do 73 tomu Biologia Centrali-Americana. Na komory grobowe w piramidzie XIV natknął się w 1895 r. analizujący architekturę Palenque William Henry Holmes, a przy podstawie Świątyni Krzyża Edward H. Thompson (Stuart & Stuart 2008:76,78-81).

Park Narodowy Palenque

Palenque to nie tylko bogate stanowisko archeologiczne, które począwszy od roku 1987 znajduje się na liście światowego dziedzictwa ludzkości UNESCO, to również ostoja dzikiej przyrody. W selwie wokół Palenque żyją oba gatunki tutejszych małp: czarne wyjce jukatańskie i czepiaki trójbarwne, pięć gatunków kotowatych: od jaguara, przez pumę, ocelota, margaya po jaguarundi, liczne gatunki gadów, z tymi najgroźniejszymi włącznie, jak coralillo czy fer-de-lance i ptaków, jak sowy, orły, trogony, guacamaya, jelenie i pekari. Bogactwa świata owadów wręcz nie da się opisać. Oczywiście są i skorpiony… W 1981 r. rząd Meksyku powołał do istnienia Park Narodowy Palenque, obszar ochrony o powierzchni 17,72 km2.

Trzy strumienie Palenque

Chiapas to nie Jukatan, a więc płyną tu rzeki, które na terenie półwyspu prawie nie występują. U podnóża wzniesienia, na którym mieszczą się ruiny Lakamha’, zwane dzisiaj Palenque, trzy strumienie: Otolum, Murcielagos i Picota wpadają do rzeki Michol, która jakieś 35 km dalej na zachód wpada do Tulija nieopodal Salto de Agua. Na południu, po drugiej stronie Sierra de Palenque rzeka Chacamax przebija się na wschód, by potem na północy wlać się do koryta rzeki Usumacinta w okolicy Emiliano Zapata. Obie rzeki, Tulija i Usumacinta płyną dalej przez równiny stanu Tabasco, by jakieś 140 km na północny zachód od Palenque złączyć wody z wielką rzeką Grijalva, zanim ta wpadnie do Zatoki Meksykańskiej. To idealny teren pod uprawy rolne.

Las deszczowy Palenque

„Tam gdzie jest las, tam jest prawdziwy deszczowy las o oszałamiającej wręcz obfitości…” – potężne ceiby, mahonie i cedry, przystrojone brokatem epifitów i udrapowane girlandami lian, a wśród nich liczne drzewa owocowe, które stanowiły ważne źródło pożywienia dla miasta. Lokalni Maya przy ruinach chętnie pokazują jego tajniki turystom. Średnie opady w okolicach Palenque to 3200 mm rocznie. Lipiec i październik to najbardziej wilgotne miesiące podczas, gdy kwiecień, maj i częściowo sierpień najsuchsze. Pora sucha przypada na okres od grudnia do maja (40-250 mm/mies.), deszczowa od czerwca po listopad (300-550 mm/mies.). Średnia temperatura w Palenque 22.9°C w grudniu i styczny 28.8°C w maju (French et al. 2012:31; 2019:3; cyt: Stuart & Stuart 2008:18).

UWAGA: Materiał w stałej rozbudowie. Nasza wiedza na temat Palenque opiera się na propagandzie historycznej dynastii, która panowała tutaj dopiero od 490 r. n.e. oraz archeologii jedynie centralnej części stanowiska. Wciąż niewiele wiadomo choćby o jego późnopreklasycznych korzeniach. Informacje o Palenque są mimo to zbyt obszerne, aby je zamknąć w formie tak krótkiego tekstu.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Berlin, Heinrich (1958) El glifo emblema en las inscripciones mayas, „Journal de la Société des Américanistes”, 47, s. 111-119

Berlin, Heinrich (1959) Glifos nominales en el sarcofago de Palenque: Un ensayo

Bernal Romero, Guillermo (2009) El Tablero de K’an Tok: una inscripcion glifica maya del Grupo XVI de Palenque, Chiapas, UNAM

Bíró, Péter (2012) Politics in the Western Maya Region (II): Emblem Glyphs, „Estudios de cultura Maya” vol. 39

Brunhouse (1973) In search of the Maya; the first archaeologists, University of New Mexico Press

Catherwood, Frederick (1844) Views of Ancient Monuments in Central America, Chiapas and Yucatan

Clancy, Flora S. (1986) Text and Image in the Tablets of the
Cross Group at Palenque

Callaway, Carl D. (2022) A Resplendent Tree Hiding In The Forest: the ‘Maya Cross’ at Palenque, (lecture) Institute of Maya Studies

de Waldeck (1838) Voyage pittoresque et archéologique dans la province d’Yucatan (Amérique Centrale), pendant les années 1834 et 1836, Bellizard Dufour et co editeurs, Paryż; Chez J. et W. Boone, Londyn.

French, Kirk; Christopher Duffy, Gopal Bhatt (2013) The urban hydrology and hydraulic engineering at the classic Maya site of Palenque, Water History 5(1) DOI:10.1007/s12685-012-0069-4

French, Kirk D.; Kirk D. Straight, Elijah J. Hermitt (2019) Building the Environment at Palenque: The Sacred Pools of the Picota Group, „Ancient Mesoamerica”, Cambridge University Press, DOI:10.1017/S0956536119000130

Graham, Ian (1971) The Art of Maya Hieroglyphic Writing, Harvard University, Cambridge

Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya – Revised Edition, Thames & Hudson

Maudslay, Percival A. (1889) Biologia Centrali-Americana, or, Contributions to the knowledge of the fauna and flora of Mexico and Central America. Archaeology, R.H. Porter & Dulau & Co, Londyn

Miller Mary & Karl Taube (1993) An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient México and the Maya, Thames and Hudson.

Pendergast, David M. (ed:) (1967) Palenque: The Walker-Caddy Expedition to the Ancient Maya City, 1839-1840, Norman, University of Oklahoma Press

Rands, Robert L. (1974) A Chronological Framework for Palenque, Merle Greene Robertson (ed)  Primera Mesa Redonda de Palenque  First Palenque Round Table), Part I, s. 35-39

Ruz Lhuillier, Alberto (2013) El Templo de las Inscipciones: Palenque, (wydanie II), INAH / Fondo de Cultura Economica, Mexico

San Román Martín, Maria Elena (2009) Palenque’s ceramics: searching for a methodology for their study and classification, FAMSI

Scherer, Andrew K.; Charles Golden (2014) War in the West: History, Landscape, and Classic Maya Conflict (w:) Andrew K. Scherer & John W. Verano (eds:) Embattled Bodies, Embattled Places: War in Pre-Columbian Mesoamerica and the Andes, Dumbarton Oaks

Sekacheva, Daria (2022) The origins of Palenque’s dynasty: a new look, 10^th Bratislawa Maya Meeting, ORIGINS: Birth and Beginnings in Maya Culture and History

Skidmore, Joel (2010) The Rulers of Palenque, Mesoweb

Stephens, John L. (1841) Incidents of Travel in Central America, Chiapas and Yucatán, volumes 1 & 2

Stuart, David (2003) Longer Live the King: The Questionable Demise of K’inich K’an Joy Chitam of Palenque, Mesoweb

Stuart, David (2005) The Inscriptions from Temple XIX at Palenque: A Commentary, The Pre-Columbian Art Research Institute, San Francisco

Stuart, David (2010) Comentarios sobre las inscripciones del
Templo XIX de Palenque, The Pre-Columbian Art Research Institute, San Francisco

Stuart, David; George Stuart (2008) Palenque: Eternal City of the Maya, Thames & Hudson

Szymański, Jan (2014) Between Death and Divinity: Rethinking the Significance of Triadic Groups in Ancient Maya Culture, „Estudios de Cultura Maya” XLIV DOI: 10.1016/S0185-2574(14)71397-8

Tiesler, Vera; Andrea Cucina, M. Streeter, A. Romano Pacheco (2003) Identity and living conditions of the ‘Red Queen’, a bioarchaeological study of the sarcophagus tomb of Temple XIII, Palenque Mexico. “American Journal of Physical Anthropology 120 (Suppl): 36

Tiesler, Vera; Andrea Cucina, A. Romano Pacheco (2004) Who was the Red Queen? Identity of the female Maya dignitary from the sarcophagus tomb of Temple XIII, Palenque, Mexico. “HOMO—Journal of Comparative Human Biology” 55 (2004), Elsevier, s. 65-76. https://doi.org/10.1016/j.jchb.2004.01.003

Tiesler, Vera (2006) Life and Death of the Ruler: Recent Bioarchaeological Findings (w:) Vera Tiesler & Andrea Cucina (eds:) Jaanab Pakal of Palenque: Reconstructing the Life and Death of the Maya Ruler, University of Arizona Press, Tucson

Trześniowski, P.A. (2022) Pani Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel). Kim była Czerwona Królowa z Palenque?, „Archeowieści”