Tikal (Yax Mutul)

Tikal, ruiny, Mutul, Mutal, Yax Mutul, archeologia Majów, Peten, Gwatemala

„Tikal żadne inne miejsce nie daje lepszego pojęcia
o dawnej chwale i potędze Majów, jak te potężne ruiny.„
– Simon Martin i Nikolai Grube, 2008,
Chronicle of the Maya Kings and Queens

„Dla niektórych Tikal to na wiele sposobów najważniejsze
wśród klasycznych majańskich miast.
I rzeczywiście, przez długi czas starożytni mieszkańcy Tikal
zasłużenie mienili się największymi spośród wszystkich Majów.”
– Franscisco Estrada-Belli, 2011,
The First Maya Civilization

Tikal u szczytu potęgi zamieszkiwało co najmniej 60 tys. ludzi. Szacuje się to jednak na podstawie dotychczasowej wiedzy i rozmiarów potężnego centrum ceremonialnego dawnej stolicy miasta-państwa, pobudowanego z kamienia, którego odkopane do tej pory ledwie 23% stanowią największe odrestaurowane i dostępne turystom stanowisko archeologiczne Majów. Nowe badania przeprowadzone w Tikal za pomocą LiDARu – lasera przebijającego się przez gęste poszycie dżungli, który jest w stanie wykryć pozostałości budowli, o których nie mieliśmy przedtem zielonego pojęcia oraz ślady po tych, zbudowanych z materiałów nietrwałych, jakie były miejscem życia dziesiątek tysięcy zwykłych Majów, mogą wielokrotnie zwiększyć tę liczbę.

Tikal – ognisko klasycznej cywilizacji Majów

Tikal przetrwało pierwszy kolaps cywilizacji Majów okresu preklasycznego, by zdominować świat Majów w okresie klasycznym, zwanym złotym wiekiem Majów. Tikal na przełomie er było propagatorem nowej kultury – to stąd rozeszła się po Nizinach Majów moda na pięknie rzeźbione stele z podobiznami boskich władców (stele poprzedniej epoki wyobrażały raczej bogów i bohaterów), zapis kalendaryczny w Długiej Rachubie, nowa wielobarwna ceramika i monumentalna architektura, zwana obecnie stylem Peten. Tu wreszcie schodziły się dalekosiężne szlaki handlowe, sięgające przez dzisiejsze Belize na północny Jukatan i dalej aż do Centralnego Meksyku.

Przez osiem stuleci piramidy Tikal górowały nad Peten i południowymi Nizinami Majów. Wybudowana już w epoce późnoklasycznej, mierząca aż 72 m piramida Templo IV jest najwyższą jednobryłową budowlą wybudowaną przez cywilizację Majów. Dorównuje ona wysokością kompleksowi piramid triadycznych La Danta z preklasycznej stolicy Pierwszego Królestwa Węża – El Mirador. Tikal było obok Calakmul jedną z dwóch największych potęg, które dominowały świat Majów w okresie klasycznym (250-909 n.e.), ich złotym wieku. Potężne Tikal szczyciło się linią co najmniej 33 władców, których panowanie rozciągało się w czasie co najmniej 800 lat, od początku pierwszego tysiąclecia naszej ery…

Zadziwiające były koleje losów Tikal. Pod koniec IV stulecia naszej ery Tikal stało się głównym celem entrady – inwazji z Teotihuacan, odległej potęgi z centralnego Meksyku. W kilku kluczowych miastach na Nizinach Majów zainstalowała ona posłuszne sobie dynastie. Tikal wyszło z tego zdarzenia potężniejsze. Spokrewniona z władcą Teotihuacan, nowa dynastia na tronie Tikal poprowadziła miasto, ku nowemu okresowi potęgi, świetności i chwały. Promieniowało ono na Niziny Majów aż po VI stulecie, kiedy to Tikal padło ofiarą wielowiekowych knowań Władców Węży (dynastia Kaanul) z Drugiego Królestwa Węża w Dzibanche i Calakmul. Aż 130 lat trwał okres hiatusu, z którego Tikal podniosło się druzgocąc swego rywala, by nadal nadawać ton muzyce Nizin Majów, aż do końca czasów boskich władców – zmierzchu klasycznej cywilizacji Majów.

Preklasyczne początki Tikal

Na początku trzeba zdać sobie sprawę, że potężne i piękne piramidy Tikal, które tak mocno kojarzone są z cywilizacją Majów, pochodzą z dość późnego okresu – VIII i IX stulecia n.e. Wybudowane zostały dopiero po pokonaniu dynastii Kaanul z Calakmul w 695 r. n.e. Miasto istniało jednak już w epoce środkowopreklasycznej, od co najmniej około 800 r. p.n.e. Około 700 p.n.e. pojawiła się w Tikal jedna z pierwszych grup E na Nizinach Majów. Miasto nie pełniło jednak w okresie preklasycznym aż tak znaczącej funkcji, jak El Mirador, Nakbe czy El Tintal – stolice Pierwszego Królestwa Węża w Niecce El Mirador Calakmul. Było na pewno mniej prominentne niż Cerros w dzisiejszym Belize, czy Ceibal na południu Peten w Gwatemali.

Wzniesiono jednak w tym okresie w Tikal pierwsze monumentalne budowle, które w kolejnych wiekach, wraz z rozwojem miasta pokryte zostały kolejnymi budynkami. Najstarsze wersje piramid na północnym akropolu w Tikal biorą swój początek już około roku 350 p.n.e. Architektoniczna eksplozja Tikal rozpoczęła się na początku I tysiąclecia naszej ery, jeszcze pod koniec okresu preklasycznego cywilizacji Majów. Pojawiła się wtedy nagle w Tikal polichromiczna ceramika (faza Holmul 1), obecna w owym czasie punktowo tylko w kilku miejscach na Nizinach Majów. Być może był to efekt migracji majańskich elit z Wyżyn Majów? W Kaminaljuyu w Gwatemali i w Chalchuapa w Salwadorze, gdzie podobna ceramika występowała wcześniej, zaprzestano wtedy akurat właśnie rozbudowy miast.

Pierwszy kolaps cywilizacji na Nizinach Majów – schyłkowy preklasyk

Pomiędzy 100 a 200 rokiem naszej ery największe spośród majańskich ośrodków na południowych Nizinach Majów opustoszały. Z tego okresu pochodzą ostatnie warstwy stiuku na piramidach triadycznych i cementu na placach El Mirador, El Tintal, Wakna, Uaxactun, Cival i Cerros, by wymienić tylko kilka z nich. W ciągu kolejnych stu lat większość miast została kompletnie opuszczona, a zmianom tym towarzyszyła znaczna deforestacja, erozja gleb oraz braki wody spowodowane nadmierną eksploatacją terenu. Inaczej było w Tikal, gdzie na północnym akropolu wznoszono nowe monumentalne budowle. W okolicy roku 150 n.e. pojawiła się nowa wielobarwna ceramika, rozpowszechniona następnie w ośrodkach na wschód od Tikal.

Nowe rozdanie w Tikal – protoklasyk

Być może kontrola szlaków handlowych przez Tikal przyczyniła się do upadku innych ważnych ośrodków np. w Niecce Mirador-Calakmul oraz wschodnim Peten, odcinając je w kluczowym momencie od strategicznych zasobów, jak np. importowana z wybrzeża Belize i być może północnego Jukatanu sól? Władcy Tikal w tym pierwszym stuleciu od założenia dynastii stanęli w każdym razie po raz pierwszy jako wielcy wśród wielkich pomiędzy władcami innych znacznych ośrodków na Nizinach Majów. Epokę schyłkowopreklasyczną (150-250 n.e.) – okres pustoszenia preklasycznych ośrodków, w Tikal, Rio Azul i innych blisko związanych z nimi miastach, w których pojawiły się stele z datami w Długiej Rachubie i nowa ceramika nazywamy protoklasykiem.

Nowy Porządek (Wite’ Naah) i początki dynastii boskich władców

Najstarszym rozpoznawanym władcą Tikal jest panujący gdzieś w tym okresie Yax Ehb’ Xook (Pierwszy Krok Rekina) uważany przez późniejszych władców Tikal za założyciela królewskiej dynastii. Na pewno jednak nie był on pierwszym władcą Tikal. Jego bogato wyposażony grób [Burial 85], pochodzący z około 100 roku n.e., odnaleziono w samym centrum północnego akropolu. Grobowiec Yax Ehb’ Xooka jest przejawem zdecydowanie nowej praktyki pogrzebowej władców na Nizinach Majów. Pośród wyposażenia grobowego znalazły się tam m.in. resztki majańskiego kodeksu i trzy naczynia ceramiczne importowane z Kaminaljuyu na Wyżynach Majów.

Przede wszystkim nie ma w nim głowy, która musiała w późniejszych czasach stać się przedmiotem kultu, używanym w obrzędach. Na jej miejscu znalazła się zielona fuchsytowa maska, w kolorze tak modnym pośród późniejszych generacji k’uhul ahautak – boskich władców Majów. Stylistyka tej maski, tak podobna do masek znanych z odległego Teotihuacan w środkowym Meksyku, otwiera szerokie pole do spekulacji i interpretacji. Pochówki władców Tikal pod piramidami północnego akropolu zdają się być jeszcze starsze i sięgać czasów epoki środkowopreklasycznej.

Związki z Królestwem Węża

Yax Ehb’ Xook na konsekrowanej kilka stuleci później steli 22 z Tikal określany jest jako ubolon winik ts’akbuul Chi-Cha’ k’awiil – namiestnik wciąż jeszcze nie zlokalizowanego preklasycznego centrum władzy Chi-Cha’. Ponieważ namiestnicze berło – k’awiil otrzymali w Chi-Cha’ również pierwsi władcy dynastii Węża (Kanuul) z Dzibanche prawdopodobnie chodzi więc o Tron Węża w El Mirador. Znamienne jednak, iż jego grobowa maska przypomina w stylu artefakty ze środkowo-meksykańskiego …Teotihuacan. Yax Ehb Xook byłby więc buntownikiem przeciw staremu porządkowi – władcą który wzniósł pochodnię rebelii przeciwko rządom Węży na Nizinach Majów, o czym świadczyć może również późniejsza desakracja północnego akropolu w Tikal, dopełniona jego spaleniem (Freidel 2012:11; 2018:379).

Nowy porządek na Nizinach Majów zaowocował nowymi trendami w sztuce, ceramice i przede wszystkim stelach z zapisami kalendarycznymi w Długiej Rachubie, które powyrastały niczym grzyby po deszczu w majańskich ośrodkach położonych o kilka dni drogi od Tikal. Najstarsza zachowana stela w Tikal i zarazem najstarsza znana stela na Nizinach Majów zawierająca datę w Długiej Rachubie – Stela 29 wyświęcona została w 292 roku n.e. [8.12.14.13.15] i obrazuje władcę, którego imię, niestety, nie zachowało się na postumencie. Z niebios spogląda jednak na niego wystylizowany na olmecką modłę ojciec – Chak Tok Ich’aak, które to imię będzie często wśród kolejnych władców Tikal powracać.

Fortuna kołem się toczy – wielki zwrot akcji na Nizinach Majów

Jednym z najważniejszych władców Tikal był Jasaw Chan K’awill, który wstąpił na tron w 683 roku n.e., w trzy lata po druzgocącej klęsce swego ojca, Nuun Ujol Chaaka, pokonanego przez Yuknooma II Wielkiego, władcę Kaanul z Calakmul oraz swego wygnanego brata z dynastii Mutul, zasiadającego na tronie w Dos Pilas. Nadproże 3 umieszczone pod sufitem świątyni na szczycie piramidy Templo I przy centralnym placu Tikal obwieszcza, że 5 sierpnia 695 r. n.e. powalił on armię (dosłownie krzemień i tarczę) Yuknoom Yich’aak K’ahka II ze złowrogiej dynastii Kanuul – odwiecznego wroga Tikal i boskiego władcę Uxte’tuun (Calakmul). Był to moment odrodzenia potęgi Tikal i początek końca dynastii Kanuul i Drugiego Królestwa Węża w Calakmul.

Inskrypcja w stiuku wewnątrz struktury 50-57 położonej na centralnym akropolu w Tikal mówi o wzięciu znacznego jeńca pochodzącego z Sa’al (obecnie Naranjo, Peten, Gwatemala) i przygotowaniu do złożenia go w ofierze. Yuknoom Yich’aak K’ahk II jest wymieniony z imienia, jednak z inskrypcji nie wynika niezbicie, czy to on sam był jeńcem, a jego bogato wyposażony grobowiecm któty został odkryty na piramidzie II w Calakmul, zdaje się temu przeczyć. Jasaw Chan K’awill, odradzając potęgę Tikal, odwoływał się szeroko do symboliki dawno nieistniejącego Teotihuacan (Wite’ Naah, tzw. Nowy Porządek) oraz kaloomte’ Sihyaj K’ahka. Upamiętnienie bitwy Tikal z Kaanul odbyło się 14 IX 695 r. n.e., w 13 k’atunów (~256 lat) od jego śmierci. Wyobrażany bywał również w stroju wojownika Teotihuacan.

Ostatnie wielkie centrum mocy na Nizinach Majów

Tikal za czasów Jasaw Chan K’awilla sprawowało tradycyjną kontrolę nad położonym tuż na południe, obejmującym jezioro Peten Itza królestwem ze stolicą w dzisiejszym Motul de San Jose. Jasaw Chan K’awill w roku 744 n.e. wyprawił się przeciw Sa’al (Naranjo) i pojmał tamtejszego boskiego władcę. Historia ta zapisana na nadprożach z żelaznego drewna sączyńca (Sapodilla), które przetrwały tysiąc dwieście lat w świątyniach na szczycie piramidy Templo I w Tikal, gdzie odkryto grobowiec Jasaw Chan K’awilla i Templo IV, najwyższej spośród majańskich piramid wybudowanych w złotym wieku Majów (72 m).

Nadproże 3 w piramidzie Templo I opowiada o wyprawie wojennej Jasaw Chan K’awiila przeciwko Uxte’tuun (Calakmul), nadproże 3 w piramidzie Templo IV opowiada o wyprawie wojennej jego syna Yikin Chan K’awiila przeciwko Yaxha’. Inskrypcja na nadprożu 2 w piramidzie Templo IV rozpoczyna się od daty zakończenia połowy bak’tunu w 9.15.10.0.0 3 Ahau 3 Mol, a następnie przechodzi do następujących po sobie dzień po dniu wydarzeń dotyczących Yikin Chan K’awiila w 9.15.12.11.12 6 Eb 0 Pop i gwiezdnej wojny 9.15.12.11.13 7 Ben 1 Pop.

Yikin Chan K’awiil wzniósł stelę 5 na zakończenie trzynastego tuunu piętnastego k’atunu [9.15.13.0.0], w 128 dni po gwiezdnej wojnie wspomnianej na nadprożu 2 w piramidzie Templo IV. Królestwo Sa’al (Naranjo) odzyskało autonomię w ciągu trzech lat, ale do standardowego rytmu wznoszenia monumentów wróciło dopiero po trzydziestu pięciu. Kolejny władca Sa’al (Naranjo) upamiętnił swoje wstąpienie na tron dopiero po dwudziestu sześciu latach…

Nowe badania archeologiczne w Tikal

Muzeum archeologiczne w Tikal

W muzealnych salach, do których rzadko zapuszczają się turyści, znajdują się artefakty wydobyte z grobowców boskich władców Tikal oraz najlepiej zachowane z konsekrowanych przez nich stel. Niegdyś znajdowała się tam również rekonstrukcja grobowca Jasaw Chan K’awiila [Grobowiec 116] – prawdopodobnie najpotężniejszego z boskich władców dynastii panującej w Tikal, który w 695 roku n.e. odwrócił bieg historii i po ponad stuleciu zależności Tikal od Tronu Węża pokonał Yuknoom Yich’aak K’ahka II – Wężowładcę z Calakmul, odwiecznego, zaprzysięgłego rywala Tikal. Grobowiec Jasaw Chan K’awiila znajdował się pod schodami piramidy Templo I. To jeden z najbogaciej wyposażonych majańskich pochówków, jaki do tej pory udało się odnaleźć archeologom.

Dzika przyroda Tikal

Stanowisko archeologiczne Tikal znajduje się na terenie Parku Narodowego Tikal, który leży z kolei na obszarze Maya Biosphere Reserve, powołanego pod auspicjami UNESCO. Obszar chroniony ma powierzchnię 2.112.940 ha, ale nie cały ten teren jest obszarem ochrony ścisłej. W Tikal regularnie spotkać można wiele gatunków ptaków, przede wszystkim tukany, trogony, kacyki, papugi, pirangi, penelopy, dzięcioły, brązowronki, indyki pawie, a nawet rakojady. Wśród konarów drzew przemykają wiewiórki i obydwa gatunki mezoamerykańskich małp: czepiaki i wyjce. Te ostatnie słyszalne są szczególnie o wschodzie Słońca. Na mniej uczęszczanych ścieżkach spotkać pekari. Towarzystwa ludzi, a raczej pozostawianych przez nich odpadów szukają coati (ostronosy).

W XIX wieku niektórzy spośród eksploratorów Tikal i otaczających terenów rozpoczęli również kolekcjonowanie i dokumentację ogromnej liczby gatunków owadów i roślin zamieszkujących tutejsze mocno zróżnicowane mikrośrodowiska. 51 tomowa Biologia Centrali-Americana, wydana pod redakcją Osberta Salvina i Fredericka Ducane Godmana w 1915 roku, prócz tomów dedykowanych stricte zoologii, zawierało również 7 tomów poświęconych archeologii z fotografiami Alfreda Maudslaya.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Artykuły odnoszące się do historii Tikal dostępne w strefie patrona portalu Mezoameryka:

Tikal II: Entrada 378 r. n.e.

Tikal III: Nowe rozdanie

Tikal IV: Hiatus: historia czasu upadku

Tikal V: Odrodzenie

Bibliografia:

Coe, William R. (1965) Ten Years of Study of a Maya Ruin in the Lowlands of Guatemala, „Expedition” 8 (1), Penn Museum

Freidel, David A. (2012) Maya and the Idea of Empire

Freidel, David A. (2018) Maya and the Idea of Empire

Guenter, Stanley P. (2002) Under a Falling Star: The Hiatus at Tikal, (thesis), Bundoora, Victoria: La Trobe University

Laporte, J.P. & Fialko, Vilma (1995). Un reencuentro con Mundo Perdido, Tikal, Guatemala. Ancient Mesoamerica 6, s. 41–94.

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, New York: Cambridge University Press

Martin S., Grube N. (2000) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya, London; New York: Thames & Hudson.

Stuart D. (2023) Further Observations on the MUT Logogram, Maya Decipherement.

Tokovinine, Alexandre (2008) Lords of Tikal: Narratives and Identities. Paper presented at “Arqueología, imagen y texto, VI Mesa Redonda de Palenque”

Tokovinine, Alexandre (2020) Distance and Power in Classic Maya Texts. doi: 10.5876/9781607329534.c007