Mezoameryka, Niziny Majów, Copan, ruiny Majów, Honduras, stanowisko archeologiczne, Nowy Porządek, Wite Naah
Copan to jedno z najsłynniejszych stanowisk archeologicznych Mezoameryki. Spektakularne miasto ożywia dyskusję świata nauki i nie tylko nauki od połowy XIX stulecia, kiedy wizje wspaniałych ruin dotarły do szerokiej gamy odbiorców dzięki opisom Johna Lloyda Stephensa i rycinom Fredericka Catherwooda. Słynne ruiny Majów znajdują się w dzisiejszym Hondurasie, w Dolinie Copan, choć najważniejsze ze stanowisk satelitarnych Copan – miasto Quirigua, leży na południu Gwatemali. W okresie klasycznym Uxwitik (Copan) było stolicą jednej z największych potęg na Nizinach Majów. Uxwitik (Copan) było wymieniane obok Yax Mutul (Tikal), Kaanul (Dzibanche/Calakmul) i B’aakal (Palenque) jako jeden z czterech biegunów świata Majów.
Copan słynie ze wspaniałych stel, ponieważ zostały one wykonane w wyjątkowym, mocno trójwymiarowym, stylu. Dzięki temu, że zawierają sporo inskrypcji, wraz ze schodami hieroglificznymi, piramidami i ołtarzami, stanowią zapis pełnej rozmachu propagandy historycznej tutejszej dynastii. Tę wspaniałą stylistykę skopiowano w Quirigua, które przez kilka stuleci było najwierniejszym wasalem Uxwitik, aż do …największej zdrady w historii Majów, która położyła kres potędze władców doliny Copan.
Copan nie było aż tak potężne jak dwoje głównych konkurentów o hegemonię nad Nizinami Majów: Yax Mutul (Tikal) i Kaanul (Dzibanche/Calakmul), ani tak ogromne jak stolice północy: Coba, czy Izamal. Metropolia ta miała pod kontrolą teren o powierzchni co najmniej 250 km2, zaś w jej sercu żyło co najmniej 20 tys. Majów Dane te pochodzą sprzed badań LiDARowych, więc są zapewne mocno niedoszacowane.
Badania archeologiczne w Copan
Historia odkrywania ruin Copan
Pierwszym Europejczykiem, który odwiedził ruiny Copan był prawdopodobnie Diego Garcia de Palacios (1545-1595). Usłyszał on w 1576 r. od miejscowych legendę, że dawne miasto wybudował władca, który przybył tutaj z odległego Jukatanu, a następnie przestał dogadywać się z ludźmi i wrócił w swoje strony… Kolejnym był Irlandczyk Juan Galindo (1802-1840), tak naprawdę John Gallagher – wojskowy gubernator Petén z ramienia Republiki Federalnej Ameryki Środkowej i naturalizowany obywatel Hondurasu, który pojawił się później również w Palenque. Galindo zauważył podobieństwo inskrypcji na obu stanowiskach, stąd niektórzy uznają go za pierwszego pośród majanistów. Jednak dopiero wspomniani wcześniej John Lloyd Stephens (1805-1852) oraz Frederick Catherwood (1799-1854) rozsławili ruiny Copan na dobre, dzięki wspaniałej relacji oraz pięknym rycinom. Stephens kupił ruiny Copan od właściciela terenu za 50 USD.
Jaskinie Copan
„Szedłem przez prochy i kruche szczątki niegdysiejszych ludzi, zmieszane z popiołem i pyłem. Masa zwęglonych i wyprażonych kości pokrywała spąg na głębokość jakichś dwóch stóp.”
– George Gordon, 1898, Caverns of Copan, Honduras.
George Byron Gordon (1870-1927) przejął badania archeologiczne w Copan po swoim mentorze Johnie G. Owensie (1865-1893), gdyż ten zmarł w wieku 28 lat w samym środku sezonu badawczego. Gordon trafił do podręczników archeologii Majów, ponieważ badał nie tylko miasto ale również tutejsze jaskinie. Sprawdził pięć położonych na północ od Copan (dziś nazywane są one Gordon Cave 1-5). W Gordon Cave 3 znalazł pochodzące z okresu preklasycznego szczątki 600-700 osobników po czym, jako jeden z pierwszych, sformułował hipotezę, iż dla Majów wykorzystanie jaskiń musiało mieć charakter rytualny. Gordon wykonał również w 1896 r. mapę stanowiska (Trześniowski 2023).
W latach 1890. z ekspedycją Paebody Museum of Harward University do Copan trafił Alfred P. Maudslay, który opublikował bogatą dokumentację tutejszych inskrypcji. Rozszyfrowywanie dat umieszczonych w inskrypcjach, rozpoczęte przez Gordona, kontynuował słynny archeolog-szpieg: Sylvanus Griswold Morley. Zaowocowało to wydanym w 1920 r. tomem The Inscriptions of Copan. John Longyear podsumowując badania prowadzone dla Carnegie Institution of Washington opublikował w 1952 r. książkę Copan Ceramics. Potwierdził również hipotezę Morleya, że Dolina Copan została skolonizowana przez Majów około 435 r. n.e., wcześniej zaś kwitła tutaj całkiem inna kultura. Wspaniałe rekonstrukcje prominentnych budowli Copan zwizualizowała w swoich szkicach Tatiana Proskouriakoff. Badania obszarów rezydencyjnych Copan od 1975 r. prowadził Gordon R. Willey (Andrews & Fash 2005).
Ruiny tętniące od glifów
Narodowy skarb Hondurasu
W 1952 r. powstał IHAH (Instituto Hondureño de Antropología e Historia). Ruiny Copan były odtąd kluczowymi obiektami działań jego kolejnych dyrektorów. Jesús Nuñez Chinchilla prowadził w Dolinie Copan pierwsze stricte honduraskie badania archeologiczne. Pochodzący z Copan J. Adan Cueva uczynił z tego miejsca swego rodzaju symbol tożsamości narodowej. Z jego inicjatywy Gordon R. Willey oraz prowadzący w tym czasie wykopaliska w pobliskim Quirigua w Gwatemali: William Coe i Robert Sharer opracowali wspólnie długofalowy program badań i ochrony Copan. Prócz Willeya, wykopaliska w Copan prowadzili w kolejnych latach: Richard Leventhal, William Fash, William Sanders, Claude Baudez, Jorge Guillemin, Juan Antonio Valdes, Marshall Becker i David Webster (Andrews & Fash 2005).
Historia Copan
Okres preklasyczny i mgliste związki z El Mirador
Około 1000 p.n.e. Majowie osiadli w Dolinie Copan zaczęli wznosić pierwsze kamienne platformy pod swoje domy. Pod ich podłogami grzebali zmarłych z ofiarami w postaci ceramiki i jadeitu. Obyczaj ten zdradza, że byli już wtedy częścią dalekosiężnej sieci wymiany kulturowej, która zdefiniowała Mezoamerykę. Niewiele wiemy o tych najdawniejszych czasach – jedna ze znacznie później wykonanych inskrypcji na ołtarzu I’ odnosi się do roku 321 p.n.e. Dawni władcy Uxwitik, z okresu poprzedzającego entradę oraz czas dynastii Nowego Porządku, nie doczekali się epitafium na wzór słynnej steli 31 z Yax Mutul (Tikal). Przy dwóch okazjach (stela I i stela 4) wspominane jest zakończenie k’atunu 8.6.0.0.0 (18 XII 159 n.e.), z którym kojarzona jest enigmatyczna postać władcy określanego jako Liściasty Pan (ang: Foliated Ahau), który dokonał tej ceremonii w Chih Cha’ (El Mirador), a 208 dni później przybył do Uxwitik (Copan).
Władca z El Mirador
Zgodnie z hipotezą Stanleya Guentera (Freidel 2018:378) władca, którego nazywamy Liściasty Pan (ang: Foliated Ahau) wstąpił na tron Chih Cha’ (El Mirador) w 112 r. n.e., a następnie przeniósł się do Uxwitik (Copan). Inskrypcje z Pusilha (w Belize) kojarzą taką postać z ceremoniami zakończenia k’atunu w El Mirador nie tylko w 159, ale również w 81 r. n.e. (Stone & Zander 2011:93). Wymieniania jest również z datą 141 n.e. w Polbox (w Meksyku), nieopodal tandemu ośrodków Węży (Kaanul): Dzibanche/Ichkabal (Martin 2020:407). Stąd też wątpliwość czy jest to ta sama osoba, czy może raczej tytuł?! W obu wypadkach jednak jest to postać związana z Chi Cha’ (El Mirador) – stolicą wielkiego preklasycznego organizmu państwowego na Nizinach Majów, prawdopodobnie jedynego na przestrzeni dziejów Majów, który pasowałby do definicji imperium.
Okres klasyczny – rozkwit w Złotym Wieku
Copan kwitło w epoce wczesnoklasycznej, rozlewając się w latach 250-400 n.e. po żyznej i bogatej dolinie rzeki, aż przyszedł gość z zachodu… W późniejszej części epoki wczesnoklasycznej miała miejsce spora migracja do Copan z okolic Tikal w Peten (Gwatemala). Mogło to zbiec się w czasie z ustanowieniem nowej dynastii pod auspicjami Sihyaj K’ahk’a z Teotihuacan, będącego władcą władców Nowego Porządku na Nizinach Majów, lokalna wersja entrady. Sam K’inich Yax K’uk’ Mo’ – protoplasta nowej dynastii mógł urodzić się w Uxwitza’ (Caracol) i wychowywać się na dworze w Yax Mutul (Tikal).
Dynastia założona przez K’inich Yax K’uk’ Mo’ panowała w Uxwitik (Copan) z lepszym lub gorszym skutkiem przez kolejne prawie 400 lat. Trzymała się również tronu odległego Teotihuacan aż do ostatnich dni jego istnienia, ponieważ w swojej ikonografii szeroko adaptowała teotihuacańską stylistykę.
Nie tylko Quirigua – Uxwitik jako hegemonia
Copan musiało promieniować na co najmniej dwa ośrodki w Belize. Władcy Pusilha, w którym podobnie jak i w Copan, wspominało się jeszcze w schyłkowym preklasyku ceremonie zakończenia k’atuunu w 159 r. n.e. przez Liściastego Pana (ang: Foliated Ahau) w Chih Cha’ (El Mirador), przybierali co najmniej dwukrotnie imiona władców Uxwitik (Copan) wkrótce po ich odejściu. Chodzi o K’ahk’ Uti’ Chan Yopaata i K’ahk’ Uti Witz K’awiila. W pobliskim Nim Li Punit pojawił się władca o wiele mówiącym imieniu Ux Witik K’awiil (Martin & Grube 2008).
Dynastia Wite’ Naah w Copan
- K’inich Yax K’uk’ Mo’ – 426-~437 n.e.
- K’inich Tok […] ?Ch’ich – ~437 n.e.
- ?K’ahk’ Chan ?Ajaw – V w. n.e.
- K’al Tuun Hix – V w. n.e.
- ?Yuhka’ – V w. n.e.
- ?Ch’aaj ?Uh Chan Ahk/ Muyal Hol – VI w. n.e.
- Bahlam Nehn – 524-532 n.e.
- Wi’ [Y]ohl K’inich […] – 532-551 n.e.
- Sak ?Lu’ – 551-553 n.e.
- […] Bahlam – 553-578 n.e.
- K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat – 578-628 n.e.
- K’ahk’ Uti’ Juun Witz’ K’awiil – 628-695 n.e.
- Waxaklajuun Ubaah K’awiil – 695-738 n.e.
- K’ahk’ Joplaj Chan K’awiil – 738-749 n.e.
- K’ahk’ Yipyaj Chan K’awiil – 749-763 n.e.
- Yax Pasaj Chan Yopaat – 763-810 n.e.
- Ukit Took’ – 822-?
I. K’inich Yax K’uk’ Mo’ – Założyciel
K’inich Yax K’uk’ Mo’ musiał być jedną z najbarwniejszych postaci swoich czasów. Zmieniał historię Nizin Majów, obok takich gigantów jak Sihyaj K’ahk’, a wcześniej Yax Ehb Xook, modelując jej tory na kolejne cztery stulecia. Z początku nosił tytuł Uxwitza’ ahau. Każe to przypuszczać, że pochodził z królewskiej linii Uxwitza’ (Caracol) i urodził się na terenie dzisiejszego Belize. Analiza izotopów w jego królewskich szczątkach wskazuje jednak, że dorastał w Tikal (Peten, Gwatemala). W Tikal pojawił się też w inskrypcji na przerobionej w 406 r. n.e. rzeźbie Hombre de Tikal, znalezionej w Grupie Północnej, wspólnie z tamtejszym władcą – Yax Nuun Ayiin I – pierwszym władcą z nowej, teotihuacańskiej dynastii. Między jego cesarskim namaszczeniem na tron Uxwitik (Copan) w świątyni Wite’ Nah w odległym Teotihuacan, gdzie przybył w dniu 5 Kab’an 15 Yaxk’in 8.19.10.10.17 (6 IX 426 n.e.) a wcześniejszą entradą Sihyaj K’ahk’a na teren dzisiejszego Peten w 378 r. n.e. upłynęło 48 lat. Był więc dobrze i starannie przygotowanym środkiem dalszej ekspansji Nowego Porządku na Nizinach Majów.
Urodzony na Wschodzie przybysz z Zachodu
K’inich Yax K’uk’ Mo’ przybył do Uxwitik (Copan) z królewskim berłem – k’awiilem w dniu 8 Ajaw 8.19.11.0.13 (9 II 427 n.e.). Inskrypcje mówią, że przybył do Wite’ Nah (Hamann 2021), więc założył prawdopodobnie świątynię Nowego Porządku w przejmowanym przez siebie mieście. Trudno orzekać, czy zawłaszczenie Uxwitik (Copan) miało charakter pokojowy. Szczątki Założyciela noszą ślady licznych ran, w tym złamania prawej ręki, która nigdy dobrze mu się nie zrosła (na ołtarzu Q widać karwasz albo niewielką tarczę na jego przedramieniu), przemieszczenia lewego ramienia oraz pęknięć czaszki. Miał niewiele ponad 167 cm wzrostu, a jego kości zostały posypane cynobrem. Rozpoczął budowę przyszłego wielkiego Akropolu Copan, od zalążków przyszłych najważniejszych piramid miasta. Piramida 16 (etap Hunal) była budowlą w stylu talud-tablero, barwną kopią architektury odległego Teotihuacan. Piramida 26 (etap Yax) prezentowała związki z Yax Mutul (Tikal) i obszarem dzisiejszego Peten. Zmarł między 435 a 437 n.e. i spoczął wewnątrz piramidy Hunal (Martin & Grube 2008).
Cesarz Zachodu i kult Założyciela
K’inich Yax K’uk’ Mo’, podobnie jak Sihyaj K’ahk’ nosił tytuł władcy władców Zachodu – ochk’in kaoomte’. Nie chodziło w tym wypadku o kierunek świata (Copan leży w południowo-wschodniej części Nizin Majów) co o kulturowe i polityczne związki ze środkowomeksykańskim tronem hegemona w Teotihuacan. Pododnie jak w wypadku Yax Mutul (Tikal) i Yax Ehb Xooka, kult Założyciela był kontynuowany w Uxwitik (Copan) przez wszystkich jego następców. Widać to dobrze zarówno w programach ikonograficznych kolejnych wersji piramidy 16, co w inskrypcjach na monumentach, tak w Copan, jak i w całej Dolinie.
II. K’inich Tok […] ?Ch’ich – syn ojca i matki
K’inich Tok […] ?Ch’ich przejął władzę po śmierci ojca około 437 r. n.e. Złożył szczątki Założyciela w jego pałacu Hunal (pierwsza faza piramidy 16), a następnie zabudował je kolejną wersją Yehnal, przeorientowaną na zachód, w stronę Teotihuacan. Platformę Yax (pierwsza faza piramidy 26) zabudował swoją platformą Motmot, na której stanęła dzielona z ojcem stela 63 z datą końca dziewiątego baktunu 9.0.0.0.0 (435 n.e.). U stóp platformy umieścił zaskakujący pochówek kobiety, którego pięknie zdobiona kamienna pokrywa zawierała daty 435 i 441 oraz wizerunki władcy i Założyciela. Następna świątynia, którą zbudował z kolei na Yehnal to Margarita, w której spoczęła jego matka, a zarazem żona Założyciela, pośród tysięcy fragmentów jadeitu. Uważa się, że to najbogatszy pochówek majańskiej królowej. Jak wykazały badania izotopów, żona K’inich Yax K’uk’ Mo’ na pewno pochodziła z Copan.
IV. K’al Tuun Hix – lojalista odległego tronu
K’al Tuun Hix jest po K’inich Tok […] ?Ch’ichu najlepiej poznanym spośród enigmatycznych władców Uxwitik (Copan) z czasów początków dynastii. Zabudował platformę Motmot platformą Papagayo, która zaczynała już bardziej przypominać piramidę. Stela 63, konsekrowana przez Założyciela, była nadal centralnym artefaktem sanktuarium. K’al Tuun Hix dobudował jej jednak zdobiony inskrypcją stopień, który został jednak później mocno zniszczony w trakcie rytuału zamknięcia. W inskrypcji na platformie Papagayo wymienione było też imię Tajom Uk’ab Tuuna – władcy nowej dynastii Teotihuacan, która najwyraźniej w wyniku przewrotu i rewolucji kulturowej, obaliła dynastię Jatz’om Kuy’a, którego potomkowie panowali nadal w Tikal (w Teotihuacan spalono Cytadelę, a jej centralna część – Piramida Pierzastego Węża zotała zasłonięta adosadą). Uxiwitik (Copan) nie zerwało związków z tronem hegemona, bez względu na to kto na nim teraz zasiadał. W przeciwieństwie do Yax Mutul (Tikal), gdzie od 480 r. n.e. widać wyraźnie, że zdecydowano się na dochowanie wierności krwi.
VII. Bahlam Nehn – siódmy w linii
Bahlam Nehn rządził niewiele, bowiem osiem lat, począwszy od koronacji w 524 r. n.e. Trudno powiedzieć czy czuł presję czasu, ale zachowała się po nim tylko stela konserkowana na lajuntuun (półkatun) 9.4.10.0.0 (również 524 n.e.), na której podkreśla, iż jest siódmym władcą w linii dynastycznej od Założyciela. Jest też jedynym boskim władcą Uxwitik (Copan) ze znaną wzmianką poza granicami kraju choć w niezrozumiałym kontekście, a mianowicie na steli 16 w Uwitza’ (Caracol), datowanej na 534 r. n.e.
VIII. Wi’ [Y]ohl K’inich […] – wielki budowniczy
Wi’ [Y]ohl K’inich przemodelował i rozbudował Akropol w Copan, czyniąc go wielką sceną dla historii Uxwitik na kolejne dwa i pół stulecia. Wstąpił na tron w 532 r. n.e., tuż po śmierci swojego poprzednika. Być może był bratem, może synem Bahlam Nehna, któremu mógł dedykować stelę E. W 541/542 konsekrował piramidę Ante (kolejna faza piramidy 20), a następnie świątynię Rosalila (Martin & Grube 2008) – być może najsłynniejszą wczesnoklasyczną budowlę Majów. Było to barwne i bogato zdobione sanktuarium poświęcone Założycielowi, które znajduje się dziś we wnętrzu piramidy 16 (więcej w dziale Architektura Copan). W inskrypcji umieszczonej na stopniu świątyni wymienione jest imię Wi’ [Y]ohl K’inicha (Sharer et al. in: Andrews & Fash 2005).
IX. Sak ?Lu’ i X. […] Bahlam – nieodgadniona klęska
Do tajemnic Uxwitik (Copan) związanych z preklasycznymi i wczesnoklasycznymi początkami miasta i enigmatycznymi związkami z Chih Cha’ (El Mirador) dołącza zagadkowy okres przełomu między epokami wczesno- oraz późnoklasycznej. Wiemy, że Sak ?Lu’ rządził tylko dwa lata (551-553 n.e.) oraz, że z jego czasów, ani z czasów pierwszej dekady rządów jego następcy coś-Bahlama (lata 554-564; Sharer et al. 2005:192) nie pochodzi żadna monumentalna architektura. Niektóre źródła wspominają wręcz o profanacji zdobień i zdemolowaniu ław i inskrypcji na Akropolu (Guenter 2002:59-61). Badania archeologiczne świadczą również o porzuceniu na pewien czas satelitarnego ośrodka Uxwitik (Copan) – Quirigua.
W Mezoameryce był to czas wielkich przemian. W odległym środkowym Meksyku zgasła na zawsze potęga Teotihuacan. To co działo się w Teotihuacan miało od stuleci ogromny wpływ na kształt polityczny Nizin Majów…
––– Uwaga, spekulacja na użytek własny:
Wiemy, że już w 539 r. n.e. bardzo poważnie zdemolowane zostało Piedras Negras – miasto, które od co najmniej 510 r. n.e. było w Peten wysuniętą placówką Teotihuacan zamiast Yax Mutul (Tikal), którego dynastia panująca dzieliła więzy krwi z poprzednim reżimem Teotihuacan. Do rozdźwięku w dotychczasowym monolicie Nowego Porządku, ściskanym mocną ręką środkowomeksykańskiego hegemona musiało dojść jeszcze w latach 475-490 n.e. (odwrót w Tikal od środkowomeksykańskiej ikonografii i porzucenie związków z teotihuacańskim dziedzictwem – faza Manik IIIb ), w wyniku zmiany dynastii w Teotihuacan (spalona i zabudowana Cytadela). Nie wiadomo kto dokonał agresji na Piedras Negras (prawdopodobnie Pomona), ale najwięcej zyskiwać mogło na niej Pa’Chan (Yaxchilan) i Yax Mutul (Tikal)… I raczej nie Kaanul, skoro w 537 r. n.e. K’inich Tatb’u Jol II, władca Pa’Chan (Yaxchilan), pojmał i złożył w ofierze wasala Tun K’ab’ Hixa, władcy Węża z Dzibanche (Martin & Grube 2008:121).
Wiemy również, że w 556 r. n.e. Yax Mutul (Tikal) najechało Uxwitza’ (Caracol) – jednego ze swych najwierniejszych dotychczasowych sojuszników – miejsca, w którym urodził się wychowywany później w Tikal Założyciel. Czy był to atak dyscyplinujący czy wyprzedzający? W kilka lat później, w 562 r. n.e., armia Uxwitza’ (Caracol) pokonała Yax Mutul (Tikal) wspólnie z Wężami z Kaanul (Dzibanche), stając się odtąd do końca poplecznikiem Węży. Na jednym z fragmentów schodów hieroglificznych Copan widnieje glif herbowy Kaanul (Guenter 2002:59-61). Skąd się wziął i co tutaj robił?! O ile staranne niszczenie monumentów dynastycznych przywodzi na myśl działania wojennych korpusów ekspedycyjnych Węży, paradoksalnie Kaanul w owym czasie mogła mieć układ z nowym reżimem Teotihuacan (vide: Ołtarz z Dallas oraz elementy architektury talud-tablero w ich ówczesnej stolicy – Dzibanche). Armia Yax Mutul (Tikal) również niszczyła z zapałem w 556 r. n.e. monumenty w Uxwitza’ (Caracol).
––– finito.
Z późniejszym etapem rządów coś-Bahlama związane mogą być dwa budynki w okolicach dworca 2B oraz stele 9 i 17. Wiadomo z nich tyle, że był on synem B’ahlam Ne’hn’a, prawdopodobnie jak dwójka jego poprzedników. Nie należą one jednak do monumentów zachowanych w jednym kawałku i nie wyjaśniają zagadkowych wydarzeń jakie miały miejsce w Copan na przełomie epok.
XI. K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat
K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat wstąpił na tron w dniu 9.7.5.0.8 8 Lamat 6 Mak (19 XI 578 n.e.) – w 16 lat po wielkiej klęsce Nowego Porządku i terminacji teotihuacańskiej dynastii w Tikal z rąk Węży (Kaanul) i ich nowych sojuszników z Uxwitza’ (Caracol), gdzie urodził się przecież protoplasta dynastii Uxwitik (Copan), K’inich Yax K’uk’ Mo’, a więc dotychczasowych sojuszników Yax Mutal (Tikal). W tym czasie Uxwitik cieszyło się dobrobytem, a zagęszczenie ludności w Dolinie Copan wraz z przyległościami i odnogami rosło.
K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat znany jest z ledwie dwóch monumentów, jakie się po nim zachowały. Steli P konsekrowanej 9.9.10.0.0 (21 III 623 n.e.), która znalazła się później przy zachodnim dworcu Akropolu i steli 7 konsekrowanej na zakończenie dziewiątego k’atunu 9.9.0.0.0 (12 V 613 n.e.). Są to najstarsze stele w Copan, których nie zdemolowano: nie połamano i nie pogrzebano. K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat rządził 49 lat. Zmarł 9.9.1416.9 3 Muluk 2 K’ayab’ (23 I 628), gdy na północy, w centrum Nizin Majów trwały wojny w dominium Węży i ich wasali: Uxwitza’ (Caracol) i Sa’al (Naranjo) (Martin & Grube 2008; Kupprat 2021)
XII. K’ahk’ Uti’ Juun Witz’ K’awiil
K’ahk’ Uti’ Juun Witz’ K’awiil, urodzony prawdopodobnie w 604 i zmarły dopiero w 695 r. n.e. władca pięciu k’atunów, był jednym z najdłużej panujących boskich władców Majów. Koronowany 9.9.14.17.5 6 Chikchan 18 K’ayab (8 II 628 n.e.), na zakończenie jedenastego k’atunu 9.11.0.0.0 (14 X 652 n.e.) wystawił aż siedem znanych monumentów: stele 2 i 3 na wielkim placu Copan, stele 10, 12, 13 i 19 w różnych miejscach w Dolinie Copan i stelę 23 w satelitarnym stanowisku Santa Rita. Ta ostatnia wspomina o stworzeniu obecnej wersji świata w 3114 r. p.n.e. Tę samą ceremonię k’altunu w 652 r. n.e. mógł on odprawić również w Quirigua, gdzie zostało to upamiętnione na ołtarzu L. Konsekrował też stele: 1, 5, 6, E oraz ołtarze: 5, K, H’, I’.
Zmarł 9.13.3.5.7 12 Manik’ 0 Yaxk’in (18 VI 695) – zabrakło dwóch miesięcy, by dożył wieści o wielkiej klęsce armii Węży (Kaanul) pod wodzą Yuknoom Yichaak K’ahk’a i zwycięstwie Nowego Porządku w centrum Nizin Majów. Pochowany został zaledwie dwa dni po śmierci w najwyraźniej wcześniej przygotowanym grobie wewnątrz piramidy Chorcha, która znajduje się obecnie w czeluściach piramidy 26. Wśród wyprawy w zaświaty znalazło się 12 wspaniałych figurek, przedstawiających wszystkich 12 władców dynastii Nowego Porządku w Uxwitik (Copan), począwszy od Yax K’uk’ Mo w jadeitowych goglach. Słynne schody hieroglificzne zdobiące piramidę 26 zostały nazwane przez następcę schodami K’ahk’ Uti’ Juun Witz’ K’awiila.
XIII. Waxaklajuun Ubaah K’awiil – szczyt potęgi
Czy 13 to pechowa liczba? Zapytajcie 13 władcę z dynastii K’inich Yax K’uk’ Mo’ czy cierpiał na triskaidekafobię – życie stracił na pewno w dość nieoczkiwanych okolicznościach. Koronował się 9.13.3.6.8 7 Lamat 1 Mol (9 VII 695 n.e.), w roku wielkich zmagań w centrum Nizin Majów, które raz jeszcze zakręciły kołem fortuny, przywracając dominację Nowego Porządku i początek końca dynastii Węży (Kaanul). Czy był to spokojny okres w państwie Uxwitik? Wiemy, że w 718 r. n.e. Waxaklajuun Ubaah K’awiil spalił pomniejszy ośrodek Xkuy, o nieustalonym do dziś położeniu. W dniu 9.14.13.4.17 12 Kab’an 5 K’ayab’ (2 I 725 n.e.) koronował na władcę podległego sobie Quirigua K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata – 14 już w linii sukcesji władcę dynastii, która została zainstalowana tam równocześnie z instalacją dynastii w Uxwitik (Copan) w ramach ekspansji Nowego Porządku na Nizinach Majów po entradzie Sihyaj K’ahk’a w 378 r. n.e.
Waxaklajuun Ubaah K’awiil wyświęcił najwspanialsze ze stel na Nizinach Majów, trójwymiarowe stele: J, C, F, 4 H, A, B, D, E oraz ołtarz S. Na steli A, konsekrowanej w 731 r. n.e. wymienił Uxwitik (Copan) pośród czterech biegunów świata Majów, obok Yax Mutul (Tikal), Kaanul (Calakmul) i B’aakal (Palenque). Zabudował Chorchę, piramidę swego poprzednika, wspaniałą piramidą 26 (ten etap nazywany jest Esmeralda), którą przyozdobił schodami hieroglificznymi dedykowanymi poprzednikowi. Wzniósł piramidy 20 i 21 w dworcu wschodnim Akropolu (obie runęły do rzeki Copan na początku XX w.), nadbudował piramidę 16 (etap Purpura) oraz piramidę 22, która upamiętnia pełną dumy inskrypcją pierwszy k’atun jego panowania w 715 r. n.e. W dniu 9.15.6.8.13 10 Ben 16 K’ayab’ (10 I 738 n.e.) skończył wielką przebudowę stadionu…
Największa zdrada na Nizinach Majów
Pod koniec kwietnia tego samego roku K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat, kapitan Waxaklajuun Ubaah K’awiila, koronowany przezeń na władcę Quirigua pojmał swego suwerena i prawdopodobnie spalił jego wojenne sztandary – bogów patronów Uxwitik (Copan): K’uy Nik? i Chante Ajaw, zaś 9.15.6.14.6 Kimi’ 4 Sek (3 V 738 n.e.) pozbawił go głowy. Największą zdradę na Nizinach Majów może wyjaśniać inskrypcja ze steli I w Quirigua, konsekrowanej jednak dopiero 62 lata później. Otóż donosi ona, iż na dwa lata przed wspominanym wydarzeniem, ceremonię zakończenia hotunu 9.15.5.0.0 (26 VII 736) uświetnił w Quirigua enigmatyczny Wamaw K’awiil k’uhul Chiiknahb’ ahau (Looper 2003). Wiemy, że Chiiknahb’ to toponim Calakmul, a choć na początku IX stulecia, kiedy konsekrowano stelę I, być może nikt już nie pamiętał o Wężach, na innym monumencie – panelu zrabowanym ze stanowiska w Hix Witz (Zapote Bobal), Wamaw K’awill tytułowany jest jeszcze jako k’uhul Kaanul ahau (Tunesi 2007).
XIV. K’ahk’ Joplaj Chan K’awiil – drugi hiatus w Copan
K’ahk’ Joplaj Chan K’awiil wstąpił na tron Uxwitik w zaledwie 39 dni po śmierci poprzednika w 738 r. n.e. Rządził jedynie 11 lat. Wzniósł w tym okresie piramidę 10L-22A, zwaną Popol Naah – Domem Rady. Wewnątrz znajdowały się toponimy dziewięciu części królestwa Uxwitik, być może związane z systemem dystrybucji wody. Przez całe jego panowanie i dłużej, bo aż przez 17 lat nie wyświęcano jednak w Copan żadnych monumentów! Istnieją wręcz przypuszczenia, że na pewien czas odwrócono role i Uxwitik (Copan), były hegemon, dostał się pod kontrolę swego byłego wasala. Quirgua w tym samym czasie niesamowicie rozkwitło, zachowując dla siebie w całości olbrzymie dochody ze szlaków handlowych przechodzących przez Dolinę Motagua.
XV. K’ahk’ Yipyaj Chan K’awiil – powstawanie z kolan
Dopiero jego syn, K’ahk’ Yipyaj Chan K’awiil zainicjował powstawanie z kolan. Ufundował wspaniałe schody hieroglificzne na piramidzie 26, dwa razy dłuższe niż poprzednio i nawiązujące do dziedzictwa Teotihuacan, poprzez użycie pseudoglifów stylizowanych na środkowomeksykańskie. Składając się z około 2200 glifów, jest to jedna z najdłuższych inskrypcji w korpusie epigraficznym Majów. U stóp schodów stanęła wspaniała trójwymiarowa stela M, prezentująca postać władcy, konsekrowana na zakończenie hotunu 9.16.5.0.0 (12 IV 756 n.e.), a przed nią ołtarz A. W 716 r. n.e. kolejna trójwymiarowa stela N, prezentująca K’ahk’ Yipyaj Chan K’awiila, stanęła u stóp piramidy 11.
XVI. Yax Pasaj Chan Yopaat – ostatni władca z dynastii i i zadziwiający sojusz o zmierzchu czasów
Ostatni z linii władców, Yax Pasaj Chan Yopaat nie rządził już sam. Wstąpił na tron 9.16.12.5.7 (22 VI 763), w ikonografii towarzyszą mu jednak odprawiający podobne ceremonie możni. Nie pochodził też w linii męskiej od założyciela, K’inich Yax K’uk’ Mo’. Jego koronnym argumentem była Chak Nik Ye’ Xook – pochodząca z królewskiej krwi dynastii B’aakal (Palenque) matka. Yax Pasaj Chan Yopaat robił zatem co mógł. Wzniósł wielką piramidę 16, a przed nią ustawił słynny ołtarz Q. Przedstawiając kompletną linię 16 władców, od protoplasty K’inich Yax K’uk’ Mo’, miał legitymizować jego prawa do tronu. Ufundował ogółem dwie stele i ponad 20 ołtarzy. Dokonał też licznych modyfikacji architetkonicznych istniejących struktur. Królewska gwiazda Uxwitik (Copan) jednak gasła…
Widać to w na królewski sposób zdobionych rezydencjach magnatów w satelitarnym Las Sepulturas i steli, jaką wzniósł datowaną w 781 r. n.e. w Los Higos jeden z arystokratów. Król tymczasem zaznaczył zakończenie cyklu 9.18.15.0.0 (24 VII 805 n.e.)… inskrypcją na kadzielnicy. O tym, że dożył zakończenia k’atunu 9.10.0.0.0 (28 VI 810 n.e.) wiadomo tylko z… Quirigua, gdzie z ostatniej wykonanej tam inskrypcji (struktura 1B-1) wnosimy, iż władcy obu tych wrogich sobie od czasu wielkiej zdrady miast, odprawili ceremonię k’altuunu… wspólnie (Martin & Grube 2008). Nie zatrzymało to jednak kół czasu i nie odwróciło biegu historii. Na północy, w centralnej części Nizin Majów zaczął się właśnie k’atuun powszechnych wojen, który przyniósł kres epoce późnoklasycznej.
XVII. Ukit Took’ – ostatni władca Uxwitik
Yax Pasaj Chan Yopaat został pochowany w piramidzie 18. Ikonografia mauzoleum miała go łączyć z Pakalem Wielkim, z którym był spokrewniony po kądzieli (matrylinearnie). Jego grobowiec został jednak obrabowany wkrótce później. Na tron Uxwitik wstąpił Ukit Took’, który koronował się jednak dopiero w 822 r. n.e. Nie wiemy niczego o jego przodkach, dokonaniach, ani prawach do tronu. Skromny ołtarz L, na którym otrzymuje władzę od swego poprzednika, mający pewnie naśladować słynny ołtarz Q, nie został ukończony… (Martin & Grube 2008). Niziny Majów weszły w epokę schyłkowoklasyczną.
Okres postklasyczny – zmierzch świata Majów
Badania archeologiczne w Dolinie Copan wykazały, że pustoszała ona dość wolno, przez kolejne kilkaset lat po porzuceniu przez Majów miasta, dynastii panującej oraz porządku społecznego okresu klasycznego. Upadek królewskiej dynastii Uxwitik zataczał jednak nieco szersze kręgi – wraz z królewskim pałacem opustoszało sporo magnackich rezydencji w satelitarnych stanowiskach Copan. W centrum nadal jednak pojawiały się luksusowe dobra, sprowadzane z dalekich stron, chociaż na znacznie mniejszą skalę. Gęstość zaludnienia w dolinie zmalała nieco, choć dopiero w XIV stuleciu tereny te zaczął odzyskiwać tropikalny las (David Webster in: Andrews & Fash 2005).
Architektura Copan
Copan, które możemy dziś podziwiać to ruiny miasta pochodzące z epoki późnoklasycznej (550-830 n.e.). Struktury z okresu preklasycznego i epoki wczesnoklasycznej zostały przykryte późniejszymi budowlami. Dla Majów miało to znaczenie zarówno ceremonialne, zapewniając im kosmologiczną kontynuację dzieł przodków, jak i praktyczne – budowa nowej piramidy wymagała wtedy użycia znacznie mniejszej ilości materiałów, a co za tym idzie, znacznie mniejszych nakładów.
Starsze budowle były ceremonialnie zamykane w rytuale wyłączenia/zamknięcia (ang: termination). Wiązało się to zwykle ze zburzeniem znajdującej się na ich szczycie struktury i wypełnieniem pustych przestrzeni. Czasami również skuciem zdobień na elewacji. Archeologom udaje się docierać do tych starszych faz, ponieważ wypełnienia pomiędzy nimi w Copan dokonywano na mokro, co w przeszłości pozwalało dość mocno wiązać pochodzący z demolki gruz z kamienno-ziemnym uzupełnieniem. Pozwala to dziś archeologom na bezpieczne drążenie tuneli wewnątrz monumentalnych struktur (Sharer et al. in: Andrews & Fash 2005).
Datowanie budowli polega na bezpośrednim datowaniu materii organicznej, którą udaje się znaleźć w wypełnieniach, w szczególności zachowanych fragmentów drewnianych rusztowań i datowaniu pośrednim poprzez typologię znajdowanych w wypełnieniach fragmentów ceramiki. Dodatkowo wspierane jest datami pochodzącymi z inskrypcji, których w Copan jest sporo (Sharer et al. in: Andrews & Fash 2005).
Preklasyczne początki
Najstarsze budowle w Copan wykonywane były w formie kamienno-ziemnych platform, na których wznoszono konstrukcje w formie drewnianych rusztowań i ścian z gałęzi, które były oblepiane gliną. Budowle takie były kryte strzechami z liści palm. W późniejszych epokach pojawiły się kamienne ściany kryte z zewnątrz wapiennym cementem. Nadal były kryte strzechami z materiałów nietrwałych, choć stopniowo zaczynały się pojawiać kamienne sklepienia kroksztynowe.
Niewiele wiemy o preklasycznych, a nawet wczesnoklasycznych początkach Copan. Przyszły akropol zaczynał jako zwykły obszar mieszkalny, z domostwami z cegły adobe (suszona glina), kamieni oraz materiałów nietrwałych. Pod ich podłogami grzebano zmarłych pozbawionych bogatych wypraw grobowych. Preklasyczne centrum Uxwitik mogło zatem znajdować się gdzie indziej. Później wszystko zostało przykryte wspólną platformą (podłoga Chinchilla), na której wznoszono już kamienne budowle, kryte tynkiem z wapienia. Styl talud-tablero pojawił się w Copan jeszcze w fazie Bijac, podobnie jak w Tikal poprzedzając entradę. Nie wiadomo czy źródłem architektonicznych wpływów na Dolinę Copan w tym okresie było Yax Mutul (Tikal), odległe Teotihuacan, czy Kaminaljuyu na Wyżynach Majów.
Wczesnoklasyczna wolta
Jak wskazują wyniki badań archeologicznych, budowa przyszłego wielkiego Akropolu w Copan rozpoczęła się na co najmniej dwie i pół dekady przed objęciem tronu przez Założyciela (początek fazy Acbi). Również wcześniej pojawiła się w Copan stylizowana na Peten czy Teotihuacan ceramika, w tym misy na trzech nóżkach. Może to świadczyć, że podbój Uxwitik (Copan) nie zaczął się wraz z koronacją K’inich Yax K’uk’ Mo w 426 r. n.e. Założyciel zbudował piramidę Hunal (obecnie w czeluściach piramidy 16), która, nawiązując kształtem i kolorem do stylu odległego hegemona Teotihuacan, pełniła funkcję jego domu i dworu. Platforma Yax (obecnie wewnątrz piramidy 26) pełniła funkcje świątynne. Hunal zmieniła przeznaczenie stając się jego grobem.
Rosalila
Najbardziej znaną wczesnoklasyczną budowlą Nizin Majów jest Rosalila – sanktuarium zbudowane na cześć Założyciela, jako kolejne stadium obecnej piramidy 16. Jest tak ze względu na bardzo dobry stan zachowania i bogate zdobienia budowli, które nie zostały zdewastowane w wyniku rytuału zamknięcia. Trzypoziomowa struktura (technicznie już dwupoziomowe to rzadkość w architekturze Majów, ze względu na problemy wytrzymałości sklepień) ocieka wręcz od grubych stiukowych zdobień. Był to ostatni taki przejaw zdobniczej ekstrawagancji w Dolinie Copan, ponieważ zaczynało brakować w niej drewna. Rosalila i dla Majów musiała być wyjątkowa, skoro oszczędzono jej destrukcyjnego rytuału zamknięcia. W ramach wyłączenia budowli z użytku, zamiast skuwania zdobień, pomalowano ją całą na biało, pozostawiając wszystkie rzeźby nietknięte, zaś przestrzenie starannie wypełnione. Pełnoskalowy model pokrytej czerwienią świątyni można dzisiaj podziwiać w muzeum na terenie stanowiska archeologicznego.
Chronologia Copan
| Ejar | 880 > n.e. | postklasyk |
| Coner | 600-880 n.e. | późny i schyłkowy klasyk |
| Acbi | 400-600 n.e. | wczesny klasyk |
| Bijac | 0-400 n.e. | schyłkowy preklasyk, wczesny klasyk |
| Chabij | < 0 n.e. | późny preklasyk |
Skarby epigrafiki
Stela B z Copan
transliteracja:
i-tz’a-pa-ja ?-?-ja CHAN-na-ji? u-B’AH-MO’-WITZ-AJAW TZUTZ-ja 15-WINIKHAB’ u-CH’OK[CHAJ]-ji u-B’AH-[li]-AN-nu K’AK’ SIP T209-nu-K’AWIL 13-TZ’AK-b’u-li WIN?-?-TE’-[NAH] 18-u-B’AH[K’AWIL] K’UH UXWITIK AJAW.
transkrypcja:
i tz’ahpaj …j Chanaaj ub’aah Mo’ Witz Ajaw tzuhtzaj holajun winikhaab’ uch’okchaaj ub’aahila’n K’ahk’ Sip …n K’awiil Uxlajun tz’akbuul Wintenaah Waxaklajun Ub’aah K’awiil k’uh[ul] Uxwitik Ajaw
translacja:
„Tedy ukląkł …j Chan … [imię własne steli], to jest wizerunek Mo’ Witz Ajaw. Nastał kres piętnastego k’atunu, to jest rozsiew kropli Waxaklajun Ub’aah K’awiil, trzynastego w linii sukcesji Wintenaah, boskiego władcy Copán, [który] uosabia K’ahk’ Sip …n K’awiil”.
Waxaklajun Ub’aah K’awiil został przedstawiony na steli B jako impersonifikacja boga K’ahk’ Sip …n K’awiila. Jest to ta sama manifestacja K’awiila, która zajmuje kluczową rolę w kalendarzu 819-dniowym z tą różnicą, że jego imię zaczyna się tu od słowa „ogień” – k’ahk’, nie od koloru czerwonego – chak. W nazwach własnych, imionach te słowa mogą być jednak wymienne. Ciało bóstwa, z wieloma głowami, ma formę rośliny pnącej. Pnącza trzymają cztery z ośmiu ludzików w turbanach (jeden na górze zaginął) i które pojawiają się wokół świętej góry Witz. Obraz K’awiila w postaci rośliny kojarzy się z ryciną na stronie 44a Kodeksu Drezdeńskiego, ponieważ jest tam napisane, że Chaahk bierze K’awiila, ale zamiast wizerunku K’awiila, widać coś podobnego właśnie do rośliny w rękach Chaahka.
W tekście używana jest korelacja kalendarzy 584285.
UWAGA: Strona w rozbudowie. Mimo licznych tajemnic, Copan jest jednym z najlepiej przebadanych miast, a ilość materiałów, związanych z tym stanowiskiem, jest przeogromna.
Bibliografia:
Andrews, Wyllys E.; William L. Fash Jr (2005) Copan: The History of Ancient Maya Kingdom. School of American Research Advanced Seminar Series, School of American Research Press, Santa Fe / James Currey, Oxford.
Fash, William L. Jr (1988) A new look at Maya statecraft from Copan, Honduras. „Antiquity” 62(234) :157-169.
Freidel, David (2018) Maya and the Idea of Empire (in:) Brown, M. Kathryn; George J. Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands. University Press of Florida, Gainesville, s. 363-386.
Guenter, Stanley P. (2002) Under a Falling Star: A Hiatus at Tikal, (thesis), La Trobe University, Bundoora, Victoria, Australia.
Hamann, Agnieszka (2021) The concept of space in Classic Mayan. „Estudios Latinoamericanos” 40:33-59.
Kupprat, Felix (2020) Migration and Ethnic Complexity at Copan. Workshop on Maya Hieroglyphic Writing, 25th European Maya Conference 2020, Warsaw.
Looper Matthew G. (2003) Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. The Linda Schele Series in Maya and Pre-Columbian Studies, University of Texas Press.
Martin, Simon (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150-900 CE. Cambridge University Press.
Martin, Simon; Nikolai Grube (2020) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames & Hudson, London.
Proskouriakoff, Tatiana (1950) A Study of Classic Maya Sculpture. Carnegie Institution of Washington Publication 593.
Stone, Andrea; Marc Zender (2011) Reading Maya Art: A Hieroglyphic Guide to Ancient Maya Painting and Sculpture. Thames & Hudson, London.
Trześniowski, P. A. (2024) Tikál V: Odrodzenie. „Archeowieści”
Trześniowski, P. A. (2024) Tikál IV: Hiatus: historia czasu upadku „Archeowieści”
Trześniowski, P. A. (2023) Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii i świętym krajobrazie Majów. „Mezoameryka” I. DOI: 10.13140/RG.2.2.35580.76165
Trześniowski, P. A. (2023) Tikál III: Nowe rozdanie. „Archeowieści”.
Trześniowski, P. A. (2023) Tikál II: Entrada. „Archeowieści”.
Tunesi, Raphael (2007) A New Monument Mentioning Wamaw K’awiil of Calakmul, „The PARI Journal” VIII(2).
von Schwerin, Jennifer (2011) The sacred mountain in social context. Symbolism and history in maya architecture: Temple 22 at Copan, Honduras. „Ancient Mesoamerica” 22(2):271–300, Cambridge University Press
von Schwerin, Jennifer; Heather Richards-Rissetto, Fabio Remondino, Maria Grazia Spera, Michael Auer, Nicolas Billen, Lukas Loos, Laura Stelson, Markus Reindel (2015) Airborne LiDAR Acquisition, Post-Processing and Accuracy-Checking for a 3D WebGIS of Copan, Honduras. „Journal of Archaeological Science: Reports” Vol. 5:85-104.
26 komentarzy