Calakmul (Chiik Nahb / Uxte’ tuun)

Mezoameryka, Calakmul, Kaanul, archeologia Majów, ruiny Majów, cywilizacja Majów, Campeche, Niziny Majów, Drugie Królestwo Węża

Nigdy wcześniej i nigdy później żadne państwo Majów nie było przedmiotem takiego respektu i trwogi.”
– Kai Delvendahl, 2008, Calakmul in Sight: History and Archaeology of an Ancient Maya City.

Calakmul (Chiik Nahb / Uxte’ Tuun) leży na terenie Niecki Mirador-Calakmul, w południowo-wschodniej części meksykańskiego stanu Campeche, 35 km od zielonej granicy z Gwatemalą. Geograficznie jest to samo serce dawnych Nizin Majów. Stanowisko archeologiczne mieści się w centrum Reserva Biosfera de Calakmul, chronionego obszaru o powierzchni 724 tys. ha tropikalnej dżungli, gdzie znajdują schronienie rośliny i zwierzęta. Calakmul (Uxte’ Tuun), wraz z Tikal leżącym w Peten, na terenie dzisiejszej Gwatemali, były najpotężniejszymi miastami-państwami Majów, w ich okresie klasycznym (250–909 n.e.). Obie potęgi walczyły ze sobą przez stulecia i zgasły na początku X wieku podobnie, jak większość ośrodków na Nizinach Majów.

Calakmul – miasto 120 stel

W Calakmul odkryto do tej pory 6195 budynków i ponad 120 stel, zakutych w kamieniu świadectw wydarzeń historycznych, będących w istocie historyczną propagandą. Co najmniej setka z nich jest datowana na stulecie 652–752 n.e., okres apogeum świetności Calakmul i dynastii Kaanul. Niestety, większość jest w bardzo kiepskim stanie, a sporo tych wykonanych z lepszej jakości kamienia zostało zniszczonych w latach 1960., podczas wielkiej fali rabunków majańskich artefaktów w Campeche i w Peten. Odnajdujemy tu również pełno architektonicznych i artystycznych reminiscencji dawnej wielkości – rozmach i skala złożoności budowli, pietyzm wykonania malowideł ściennych i ceramiki, wskazują na bogactwo i przepych jednego z najpotężniejszych miast ówczesnego świata.

Uxte’tuun – Pierwotne Palenisko

Nazwa królestwa Calakmul – Uxte’tuun oznaczała w klasycznym majańskim tradycyjne palenisko złożone z trzech kamieni. Być może odnosiła się ona do Wielkiej Piramidy (struktura II) w Calakmul, która została zbudowana jako piramida triadyczna? Być może nawiązywała do trzech wielkich kamiennych ołtarzy, zalegających u podnóża Piramidy Wenus (struktura I)? A może jedno i drugie było tylko materialną reprezentacją idei, która oznaczając miejsce, w jakim rozpalono pierwszy ogień w historii, symbolizowało narodziny cywilizacji Majów? Pierwotne Palenisko to jeden z nadal rozpoznawalnych majańskich asteryzmów, wyznaczanych przez trzy gwiazdy gwiazdozbioru Oriona: Alnitak, Rigel i Saiph.

Cyrus L. Lundell

Ruiny Calakmul odkrył 1931 r. Cyrus Longworth Lundell, botanik, który nadał miastu jego obecną nazwę (maaya t’aan: ka’ – lak’ – muul = dwa sąsiadujące kopce). Zaledwie kilka miesięcy później pojawiła się w Calakmul pierwsza ekspedycja archeologiczna Carnegie Institution of Washington, prowadzona przez samego Sylvanusa Griswolda Morleya – słynnego amerykańskiego archeologa-szpiega, który nakazał przerwać prace w Chichen Itza na wieść o odkryciu ogromnego miasta, z dużą ilością monumentów (Lundell w ciągu tych kilku pierwszych dni namierzył ponad sześćdziesiąt stel, połowę całości monumentów odkrytych do dziś w Calakmul).

Ważny węzeł na szlakach handlowych Mezoameryki

Ruiny Calakmul leżą na wzniesieniu mającym powierzchnię około 25 km², otoczonym z trzech stron przez Bajo de Laberinto – naturalne mokradło zmieniające się okresowo w rozległe rozlewisko w porze deszczowej, a w przeszłości ważny węzeł rozległych szlaków handlowych, prowadzących z serca Nizin Majów nad Zatokę Meksykańską czy nad Morze Karaibskie. Urbanistycznie odrestaurowany obszar Calakmul podzielony jest dziś na sześć części: wielki plac (Gran Plaza), wielki akropol (Gran Acrópolis), akropol Chik Naab (acrópolis norte), grupę północno-wschodnią (grupo noreste), grupę południowo-zachodnią (Grupo Suroeste) i mały akropol (Pequeña Acrópolis).

Preklasyczne Calakmul

W okresie środkowopreklasycznym w Calakmul istniał imponujący ośrodek ceremonialny, którego kosmologicznym centrum była budowla odkryta w czeluściach wielkiej piramidy II. Substruktura II C stała na południowym krańcu wielkiego placu Calakmul, dokładnie w tym samym miejscu, w którym stoi dziś Wielka Piramida (struktura II) – najwyższy i najbardziej masywny budynek klasycznego miasta. Substruktura II C była dwupiętrową platformą, zbudowaną na planie czteropłatu (krzyża), który w kosmologii cywilizacji Mezoameryki reprezentuje świętą jaskinię.

Na drugim piętrze platformy wzniesiono kilka szerokich budynków, zamykających wewnętrzny, górny plac oraz wyposażonych w bogaty program ikonograficzny w formie reliefów oraz architektonicznych masek z wyobrażeniami istot ponadnaturalnych, m.in. Boga Deszczu (Chaaka), Boga Kukurydzy (Hun Nal Ye) oraz Boga Słońca (K’inich Ajaw) w amalgamacie z Pierwotnym Ptasim Bóstwem (PBD). W okresie poźnopreklasycznym (około 200 p.n.e.) Substruktura II C zabudowana została kompleksem piramid triadycznych. Więcej na temat Substruktury II C w artykule: W boskim tłumie: Substruktura II C w Calakmul, Campeche, Meksyk i wstępne notki odnośnie programu rzeźbiarskiego.

Najstarsza znana stela z Calakmul

Nowy trend na Nizinach Majów

Stela 114 z Calakmul konsekrowana została na zakończenie 9 baktunu (9.0.0.0.0) – największego z cykli majańskiego kalendarza, zwanego Długą Rachubą. Była ona częścią nowego programu propagandowego, jaki rozlał się szeroko po Nizinach Majów po entradzie Teotihuacan w 378 r. n.e. i ustanowieniu nowej, teotihuacańskiej dynastii w Tikal. Nowa moda, której propagatorem było Tikal, polegała na celebrowaniu zakończeń cykli kalendarycznych – głównie występujących co ~20 lat – k’atunów, choć czasami i krótszych oraz uwiecznianiu z nimi na stelach ważnych wydarzeń dynastycznych, jak narodziny czy koronacje władców. Perfekcyjnym przykładem jest tu stela 31 z Tikal, konsekrowana w 9.0.10.0.0 (445 r. n.e.) i opisująca historię Tikal z perspektywy zwycięzców – teotihuacańskiej dynastii zainstalowanej tam po entradzie 378 r. n.e. (Walker et al. 2022:29-30).

Zagadkowi władcy Calakmul

Stela 114 z Calakmul wyświęcona 9.0.0.0.0 8 Ajaw 13 Kej (czyli 11 XII 435 r. n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną GMT+2 584285), wspomina wstąpienie na tron władcy miasta w dniu 8.17.15.12.13 12 Ben 6 K’umk’u (13 IV 392 r. n.e.). Królewski tytuł tego władcy nie brzmi jednak k’uhul Kanuul ajaw (boski władca Królestwa Węża), a k’uhul Suutz’ ajaw (boski władca Królestwa Nietoperza). Stela 114 wspomina również o jeszcze innym wydarzeniu, które miało miejsce 8.19.15.12.13 8 Ben 6 Mol (16 IX 431 r. n.e.), a mianowicie o wyniesieniu na tron innego władcy, który legitymował się również tytułem Chiik Nahb ajaw. Chiik Nahb to jeden z toponimów (glifów symbolizujących nazwy geograficzne) kojarzonych z Calakmul.

Ocalone stele

Do dynastii Węża – Kaanul nie należał również władca wymieniony na kolejnej ocalonej steli z Calakmul. Ocalonej, ponieważ obie stele: 114 i 43 odnalezione zostały przez archeologów zamurowane w trzewiach Wielkiej Piramidy (struktura II). Stela 43 z Calakmul nosi do tego ślady przypalenia. Konsekrowana na zakończenie k’atunu 9.4.0.0.0 13 Ajaw 18 Yaxsihoom (19 X 514 r. n.e.) przedstawia władcę legitymującego się enigmatycznym tytułem „Chatahn” winik, kojarzonym z ziemiami leżącymi w dość szeroko pojętej okolicy Niecki Mirador-Calakmul. Prócz tych dwóch, sprzed okresu panowania w Calakmul Węży pochodzi jeszcze jedna, porzucona stela, wykopana niedawno z wnętrza piramidy IVB – środkowej piramidy wschodniej platformy grupy E, flankującej boki centralnego placu Calakmul. Wszystkie inne stele pochodzące sprzed panowania dynastii Kaanul w Calakmul musiały zostać zniszczone.

Pierwsze stele Węży

Parę stel 28 i 29, ustawionych przy platformie V w samym środku centralnego placu Calakmul konsekrowano aż 109 lat później w 623 roku n.e. i najwyraźniej są to pierwsze stele wyświęcone w Calakmul po przejęciu miasta przez dynastię Węża – Kaanul. Przedstawiają one parę władców – mężczyznę i kobietę, w zgodzie z nowym propagandowym, lansowanym przez Węże programem. Para władców umieszczonych na sąsiednich stelach spogląda na siebie: mężczyzna – władca po prawej, spoglądając w prawo na żonę, kobieta zaś po lewej, spoglądając na męża w lewo. Kobieta przedstawiona jest w ażurowej sukni z tuneli i koralików z jadeitu.

Calakmul – historia Królestwa Węża

Calakmul (Chiik Nahb / Uxte’tuun) było niemal bez wątpienia najpotężniejszym ośrodkiem Majów w VII stuleciu naszej ery, w apogeum okresu klasycznego, nazywanej nie bez powodu złotym wiekiem Majów. Było ono w tym czasie stolicą Kaanul – Królestwa Węża. W okresie tym wzniesiono w Calakmul prawie setkę monumentów. Niestety prawie wszystkie te stele dotrwały do naszych czasów w opłakanym stanie, a wykute na nich ongiś glify, świadectwo przeszłości prezentujące ważne wydarzenia z historii tego potężnego miasta, są dziś niemożliwe do odczytania.
Monumentalna architektura Calakmul stanowi jednak niezbity dowód, że było to niegdyś centrum potężnego państwa. Początki Calakmul sięgają jeszcze czasów epoki środkowopreklasycznej, miasto powstało około 550 roku p.n.e. Najprawdopodobniej, co najmniej od 400 roku p.n.e. sprawowało Calakmul kontrolę szlaku komunikacyjnego, biegnącego przez półwysep Jukatan wzdłuż sieci hydrologicznej Candelaria – Tomatillo – Río Hondo. Dzisiaj już wiemy jednak, że w tym czasie Calakmul nie mogło być jeszcze stolicą królestwa Kaanul.

Drugie Królestwo Węża (Kaanul) – Dzibanche i Calakmul

Datowana na 486 r. n.e. stela 10 z Tikal obwieszcza zniszczenie Maasul. Trudno obecnie stwierdzić, czy oznacza to koniec politycznego aliansu między Tikal i Rio Azul, czy też stłumienie przez władcę Tikal rebelii Masul przeciwko Rio Azul. Choć po dziś dzień nie wiemy, gdzie konkretnie znajdowało się Masul, a zdołaliśmy już wykluczyć Naachtun – znajdującego się na południe sąsiada Calakmul, z pewnością Maasul było istotnym graczem w regionie. Wtedy właśnie mniej więcej doszło do odrodzenia się dawnego Królestwa Węża (Kaanul), bądź też do narodzenia nowego królestwa o tej samej nazwie. Królestwo Węża (Kaanul ajawle) nie odrodziło się jednak w El Tintal, El Mirador ani Nakbe – jego kolejnych, preklasycznych stolicach. Królestwo Węża (Kaanul) odrodziło się lub powstało na nowo w Dzibanche, miejscu położonym daleko od Niecki Mirador, na południu obecnego meksykańskiego stanu Quintana Roo. Wczesnoklasyczne hieroglify, wykute na schodach w Dzibanche, obwieszczają pojmanie przez przez wężowego władcę tego miasta, noszącego imię Yuknoom Ch’een i pieczętującego się herbem głowy węża (ka-Chan), kilku konkurencyjnych władców okolicznych ośrodków.

Pochód dynastii Węża (Kaanul) na południe Nizin Majów

Nie wiadomo nadal od kiedy dokładnie Calakmul znajdowało się pod kontrolą dynastii Węża (Kaanul), jednak wspomniano powyżej o ich obecności w położonej daleko na południe od Calakmul Sak Nikte’ (La Corona). Zdominowanie Sak Nikte’ (La Corona) i Sa’al (Naranjo) oraz militarna obecność w górnym biegu rzeki Uxumacinta (Yaxchilan) świadczy o konsekwentnej polityce Władców Węży okrążania Tikal. Aspiracje Tikal do zdominowania obecnego departamentu Peten musiały eksplodować po upadku odległego Teotihuacan i wygaśnięciu wpływu Miasta Trzcin na Niziny Majów. Po wyeliminowaniu Rio Azul z politycznej sceny Tikal stało się więc naturalnym konkurentem Dzibanche i dynastii Węża w walce o dominację nad Nizinami Majów. Wtedy właśnie musiała zacząć się wielka rywalizacja dwóch potęg, która wespół z innymi czynnikami, jak zmiany klimatyczne, doprowadziła w efekcie do upadku cywilizacji i zakończenia złotego wieku Majów kilka stuleci później.

Wojny Gwiezdne

W roku 561 n.e. Jom Uhut Chan (Świadek Niebios), władca dynastii Węża (Kaanul) umieścił jednego ze swoich podwładnych na tronie Buuk’, zwanego obecnie Los Alacranes. Centrum to, znajdujące się w pobliżu zniszczonego wcześniej przez Dzibanche Rio Azul miało ułatwić kontrolę nad terytoriami zarządzanymi wcześniej przez to miasto. Spiętrzenie potęg osiągnęło jednak apogeum i eksplodowało rok później w 562 r. n.e., kiedy to władca Tikal, Wak Chan K’awiil został pojmany przez Władcę Węży K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil w tzw. wojnie gwiezdnej. Doszło do tego przy aktywnym wsparciu Uxwitza’ (Caracol), jednego z dotychczasowych sojuszników Tikal.

Wielka klęska Tikal

Po pobiciu Tikal w 562 r. n.e., Władcy Węża nie mieli już konkurencji na południowych Nizinach Majów, a wzmianki o Jom Uhut Chan (Świadku Niebios) odnajdujemy w miejscach tak odległych jak Yokoop, leżącym na północy obecnego meksykańskiego stanu Quintana Roo, co świadczy o ich rozległych wpływach na sporą część półwyspu Jukatan i świat Majów. Wpływ ten trwał przez kolejne dwieście lat, a dominację dynastii Węża (Kaanul) obrazują najlepiej liczne inskrypcje z Uxwitza’ (Caracol), w dzisiejszym Belize. Jom Uhut Chan (Świadek Niebios) wspominany jest tam po raz ostatni w 572 r. n.e., prawdopodobnie w związku ze swoją śmiercią, gdyż w 573 r. n.e. na tronie w Dzibanche zasiadał już nowy Władca Węża – Yax Yopaat, co wiemy dzięki kolejnej ostatnio odkrytej tam steli.

Dalekosiężne wyprawy wojenne Węży na Palenque

W 579 r. n.e. Yax Yopaat został zastąpiony na tronie Kaanul przez Władcę Węży Uk’ay Kaan (zwanego Wijącym Wężem, albo Sykiem Węża / Scroll Serpent). Uwaga Władców Węży koncentrowała się odtąd na rozszerzeniu strefy wpływów królestwa o dawnych sojuszników Tikal. Przykładem tego były dwie militarne ekspedycje na odległe Lakam Ha’ (Palenque), stolicę królestwa Baak’al, znajdującego się w dzisiejszym meksykańskim stanie Chiapas, w latach 599 i 611 n.e. Prawdopodobnie właśnie w tym czasie armia Węży zajęła Calakmul znajdujące się po drodze do Palenque.

Zagadkowa volta Sa’al (Naranjo)

Pod koniec swego długiego panowania Aj Wosaaj (546-615>) władca Sa’al (Naranjo), dotąd wierny sojusznik tronu Węża (Kaanul) dokonał wolty i sprzymierzył się z odzyskującym wpływy Tikal. W konsekwencji sprzymierzone z tronem Węża Uxwitza’ (Caracol) zaatakowało Sa’al (Naranjo), a wojna trwała pięć kolejnych lat, skutkując m.in. rytualnym zamknięciem świętej jaskini Chechem Ha w dzisiejszym Belize, która była miejscem pielgrzymek z Sa’al (Naranjo), a znajdowała się po drodze do Uxwitza’ (Caracol). W roku 631 n.e., nowy władca dynastii Węża zwany Głową Yuknoom (imię nie w pełni czytelne) pojmał boskiego władcę Sa’al (Naranjo) i zawlekł go do Calakmul, aby tam złożyć go w ofierze.

Węże (Kaanul) w Calakmul

To pierwsza historyczna wzmianka o dynastii Węża w Calakmul. W wyniku wojny domowej Władcy Węża przenieśli swoją siedzibę z Dzibanche do Calakmul. Tak zaczął się złoty wiek Calakmul, znaczony bliźniaczymi stelami kolejnych par boskich władców takich, jak n.p. stele 76 i 78. Yuknoom Ch’een II zwany Wielkim, który panował przez pięćdziesiąt lat (636-686 n.e.) był niewątpliwie najpotężniejszym władcą okresu klasycznego. Wzniósł on największą ilość monumentów i budowli, był też wzmiankowany największą ilość razy w innych majańskich miastach, zaś w czasie jego panowania pod kontrolą tronu Węża (Kaanul) znajdowały się również miasta znane obecnie, jako Cancuen, Itzan, Morales, La Corona, Dos Pilas, El Peru, Piedras Negras i wiele, wiele innych.

Wysunięte placówki Węży (Kaanul) w Peten

Szczególną funkcję na geopolitycznej mapie drugiego Królestwa Węża sprawowało Sak Nikte’ (La Corona). To stąd wyruszały militarne kampanie wskroś obecnego departamentu Peten. Lokalni władcy Sak Nikte’ (La Corona) nie nosili królewskich tytułów ahau czy k’uhul ahau, a miastem zarządzali w imieniu Władców Węży. Wiemy, że Yuknoom Ch’een II rezydował i zarządzał La Corona w 656 r. n.e., ponieważ napisano tak na ołtarzu I, upamiętniającym pierwszy k’atun jego panowania. Władcy Uxul, leżącego blisko Calakmul używali w tym czasie pomniejszego tytułu ahau (Naah-K’a-Naah ahau)

Wojna domowa władców Tikal

W 648 r. n.e. Bahlah Chan K’awiil, namiestnik na tronie Dos Pilas, a zarazem syn K’inich Muwaan Jol II – boskiego władcy Tikal, stoczył bitwę z armią Tikal po śmierci swego ojca. Tron Tikal przejął jego brat Nuun Ujol Chaak. Yuknoom Ch’een II wykorzystał tę bratobójczą walkę, przejmując kontrolę nad Dos Pilas w 650 r. n.e. Możliwe, że ofiarą w tej samej wojnie został boski władca Cancuen, który w tym samym czasie został zawleczony do Calakmul i tam złożony w ofierze. Jego następca został koronowany w Calakmul, pod auspicjami Władców Węży (Kaanul), a następnie odesłany do Cancuen, by tam sprawować władzę, jako ich poddany. Yuknoom Ch’een II koronował też władców na tronach Waka’ (El Perú) i Morales-Reforma, które było ważnym przyczółkiem w pobliżu Baak’al (Palenque), rządzonego już w tym czasie przez potężnego K’inich Jaanab’ Pakala Wielkiego. W 657 r. n.e. Yuknoom Ch’een II splądrował Tikal, a Nuun Ujol Chaak zbiegł.

Gdzie dwóch się bije…

W 670 r. n.e. Nuun Ujol Chaahk, boski władca Tikal odgryzł się zbrojnie bratu zasiadającemu na tronie Dos Pilas, które używało nadal tego samego glifu herbowego co Tikal. Bahlah Chan K’awiil znalazł schronienie u sąsiadów, jednak siły Tikal wyruszyły za nim. Bahlah Chan K’awiil uciekł tym razem do Hix Witz (Zapote Bobal), na południe od rzeki San Pedro. Calakmul odpowiedziało kontrofensywą prowadzoną przez księcia krwi Yuknoom Yich’aak K’ahka II – Yuknoom Ch’een II miał już w tym czasie ponad siedemdziesiąt lat. Boski władca Tikal, Nuun Ujol Chaahk został ostatecznie pokonany w 679 r. n.e., a Calakmul stało się ponownie niekwestionowaną potęgą na Nizinach Majów. W 682 r. n.e. na tron Tikal wstąpił jednak jego następca Jasaw Chan K’awiil…

Kto mieczem wojuje…

Minęło jeszcze cztery lata, gdy 9.12.13.17.7 6 Manik 5 Zip, czyli około 6 kwietnia 686 r. n.e. Yuknoom Ch’een II kaloomte’ zmarł i zastąpiony został na cesarskim tronie Calakmul przez Yuknoom Yich’aak K’ahk II, który miał już w tym czasie 36 lat. Choć od dłuższego czasu nosił tytuł królewski k’uhul ahau i prowadził w imieniu Tronu Węża kilka wojskowych ekspedycji, dokonał jednego z najdziwniejszych zwrotów w historii cywilizacji Majów – w 691 r. n.e. złożył hołd boskiemu władcy Tikal. Niestety, nie wiadomo co mogło doprowadzić do tego zaskakującego i zupełnie niezrozumiałego wydarzenia.

Zadziwiający zwrot akcji

Na dłuższą metę nie pomogło to też Yuknoom Yich’aak K’ahk II, który 5 sierpnia 695 r. n.e. został pogromiony w bitwie. Nadproże 3 w Templo I w Tikal mówi o fakcie pojmania ważnego jeńca 9.13.3.7.18 11 Etznab 11 Ch’en, czyli 8 sierpnia 695 r. n.e. Nie był to jednak Yuknoom Yich’aak K’ahk II – w grobowcu 4 w Calakmul odkryto talerz z jego imieniem, co zdaniem archeologów badających Calakmul oznacza, że musiał on tam spoczywać, zaś w bitwie z Tikal pojmany i następnie stracony został jeden z jego oficerów, pochodzący z podległego Tronowi Węża Sa’al (Naranjo). Podpierają to nowe sposoby odczytania inskrypcji na nadprożu 3 w Tikal oraz inskrypcja na kościanym artefakcie, odnalezionym w grobowcu Jasaw Chan K’awiil (pochówek 118) w Tikal.

Upadek Dynastii Węża (Kaanul)

Na tron Uxte’tuun wstąpił Yuknoom Took’ K’awill, który wzniósł wiele stel u podnóża obu wielkich piramid w Calakmul. Czas potęgi drugiego Królestwa Węża nieodwołalnie dobiegł jednak końca. Władcy Węża zachowali jeszcze wprawdzie związki z Dos Pilas, El Perú, Yaxchilan i Naranjo, jednak boski władca Morales-Reforma wszedł ponownie na tron, tym razem pod auspicjami Baak’al (Palenque), a stela 18 w Naachtun obwieściła pojmanie królewskiego jeńca z Uxte’tuun. Stela ta stanowi parę ze stelą 19, która przedstawia boskiego władcę Naachtun i bazując na stylu, pochodzi z okresu 700-750 n.e. Stela 9 w Naachtun z 731 r. n.e. pokazuje kobietę pochodzącą z królewskiej dynastii Tikal, prawdopodobnie żonę boskiego władcy Nachtuun. Nachtuun leży praktycznie u wrót Calakmul… Pochodzący z tego okresu wspaniały ołtarz 5 z Tikal prezentuje też odnowiony sojusz między Tikal i enigmatycznym Masul. Władcy obu miast wzięli wspólnie udział w ceremonii ponownego pochówku matki boskiego władcy Tikal. Choć nadal nie wiemy, gdzie leżało Masul z tej perspektywy kusi utożsamianie tego miasta z Nachtuun.

Coup de grâce

Propaganda to oręż wojny – boski władca Yuknoom Took’ K’awiil II konsekrował w Calakmul aż dwadzieścia cztery stele. Siedem najlepiej zachowanych i wspaniale wyrzeźbionych stel wyświęcono w Calakmul na zakończenie 15 k’atunu . Wydarzenie to o dziwo przeszło bez echa w Tikal. Jego boski władca Jasaw Chan K’awiil dożywał w tym czasie swych ostatnich lat. Być może jednak władcy Tikal, jako ludzie czynu, nie odczuwali potrzeby celebrowania propagandowych sukcesów generowanych jedynie ruchami kalendarza? Kiedy po śmierci Jasaw Chan K’awiila na tron Tikal wstąpił Yik’in Chan K’awiil, jego pierwszą decyzją było po prostu zaatakowanie Calakmul. Ołtarz 9 z Tikal prezentuje pojmanie Yuknoom Took’ K’awiila, wspomnianego wyżej władcy dynastii Węża.

Ostatnie tchnienie Węża – największa zdrada na Nizinach Majów

Na tym mogłaby się w sumie zakończyć burzliwa historia ekspansji i upadku Dynastii Węża (Kaanul) na Nizinach Majów, jednak ledwie kilka lat później na dalekim południu rozległ się jej specyficzny epilog. W roku 736 n.e. Wamaw K’awiil, prawdopodobnie ostatni władca z dynastii Węża (Kaanul) maczał palce w zaskakującym uniezależnieniu się satelitarnego ośrodka Quirigua od swego odwiecznego suwerena Copan i złożenia w ofierze jego boskiego władcy. To jedna z najbardziej zadziwiających i spektakularnych zdrad w całej, prawie siedemsetletniej klasycznej historii Majów, epizod, na którym mogliby się śmiało wzorować książkowi Lannisterowie z sagi Pieśń Ognia i Lodu George’a R.R. Martina, a opisany na jednej ze stel w Quirigua dobre kilkadziesiąt lat później.

Na postaci Wamaw K’awiil kończą się jednak dzieje Kaanul – Drugiej Dynastii Węża. Czy to w wyniku zbrojnych działań Tikal, czy też wewnętrznego przewrotu, kolejni władcy Calakmul powrócili do używania glifu Suutz’ (Nietoperza) oraz tytułów Chiik Nahb ahau i Uxte’tuun kaloomte’.

Calakmul i równia pochyła, czyli czasy upadku…

Nowi władcy Calakmul kontynuowali wyświęcanie stel, ośrodek ten był z pewnością nadal ważnym centrum regionalnym. Zakończenie k’atunu w 751 roku n.e. uświetniono niedokończoną stelą 62, która wymienia częściowo odczytane imię władcy Yax Chit Naah Chaan, ze starej/nowej dynastii Suutz’ (Nietoperza). Koniec kolejnego k’atunu upamiętniają stele 57 i 58, wymieniające władcę Nietoperza (Suutz’) o imieniu Bolon K’awiil. W tym czasie swoje stele zaczyna wznosić ponownie Oxpemul, północny sąsiad Calakmul, pozostający dotąd przez długi czas w jego cieniu. Stele wznoszone w Oxpemul wskazują zarówno na związki pomiędzy władcą tego miasta a Calakmul, jak i …na wizytę bakab ux Mutul Ahau, czyli władcy Tikal w tym mieście… Stela 9 pokazuje władcę Oxpemul z bronią w ręku, depczącego głowę i ciało …węża, przy wsparciu sojusznika z Tikal…

Stele z końca czasów…

Koniec IX stulecia to ledwie sześć stel wyświęconych w Calakmul (790, 800 i 810 n.e.), jednak są zbyt zniszczone, aby cokolwiek z nich dawało się odczytać. Jak do tej pory nie odnaleziono w Calakmul żadnej steli upamiętniającej zakończenie dziewiątego b’aktunu – najważniejszego obrotu w majańskim kalendarzu [10.0.0.0.0], w roku 830 n.e. To wydarzenie upamiętnia jednak stela 7 w Oxpemul, na której władca miasta, prócz lokalnego toponimu obwieszcza się „władcą świata”, używając również cesarskiego tytułu Uxte’tuun kaloomte’, wskazującego na mocno wybujałe pretensje kacyka pomniejszego lokalnego ośrodka do imperialnej stolicy dawnego Królestwa Węża. Jest to znak czasów nadchodzącego upadku, znamionujący propagandowy wyścig, który miał miejsce na Południowych Nizinach Majów. Wyścig, w którym trzeba było najwyraźniej coraz wyżej podbijać stawkę, aby móc utrzymać kontrolę nad zarządzanym tłumem. Stela 7 to zarazem ostatnia wzmianka o dynastii Suutz’ (Nietoperza). Dynastia Węża (Kaanul) pojawia się natomiast raz jeszcze w historii Nizin Majów. Stela 10 w Ceibal upamiętnia zakończenie k’atunu w 849 roku n.e. uświetnione, obok boskiego władcy Ceibal, przez Chan Pet – boskiego władcę Królestwa Węża oraz boskich władców Motul de San José i …Tikal. Do podobnego zjednoczenia w tym mniej więcej okresie doszło u boskich władców Copan i zdradzieckiego Quirigua. Zadziwiające zakończenie kilku stuleci wojen, obwieszczające również nadchodzący koniec czasów.

Ostatnie daty w Długiej Rachubie na Nizinach Majów

Ostatni znany władca Calakmul Aj Took’ wyświęcił stelę 61 na zajończenie czwartego k’atunu dziesiątego b’aktunu, czyli w 909 r. n.e., używając w niej glifu KAAN i obwieszczając się spadkobiercą imperium o tysiącletniej historii. Była to ostatnia datowana stela na Nizinach Majów, zakończenie cyklu 10.4.0.0.0 odnotowano jeszcze jedynie w Tonina, na pograniczu Nizin i Wyżyn Majów. Wraz z ostatnimi datami w Długiej Rachubie klasyczna cywilizacja Majów wydała swe ostatnie tchnienie, zaś opuszczone wielkie ośrodki ceremonialne na powrót przejmowała dżungla. Władcy Calakmul próbowali jeszcze wznosić kolejne stele, były one jednak ledwie nieudolnymi karykaturami czasów dawnej świetności – obecnie nic nie daje się z nich, niestety, odczytać.

Archeoastronomia w Calakmul

Najbardziej oczywistym przykładem budowli zorientowanych astronomicznie w Calakmul jest oczywiście tutejsza grupa E, wyznaczająca wschodnie i zachodnie krawędzie wielkiego placu (na wschodzie jest to platforma z piramidami IVA, IVB i IVC, na zachodzie piramida VI). Orientacje archeoastronomiczne odkryto jednak również odnośnie piramidy I, której wschodnia ściana zorientowana jest na wschody Słońca w dniach 12 II i 30 X, kopiując bardzo popularną orientację centralnej osi grup E na Nizinach Majów (daty 12 II i 30 X, związane z rozpoczęciem okresu przygotowania pól pod zasiewy oraz początkiem żniw z końcem pory deszczowej oddziela okres 260 dni, odpowiadający pełnemu cyklowi kalendarza tzolk’in). Nadto, oś południowej ściany piramidy I celuje wprost w odległą o 40 km wielką piramidę triadyczną La Danta w El Mirador (Šprajc 2017).

Przyroda Calakmul

Stanowisko archeologiczne Calakmul leży na terenie obszaru chronionego Reserva de la Biosfera Calakmul, podobnie jak wiele innych stanowisk archeologicznych, jak np. Ramonal czy Oxpemul. Reserva de la Biosfera Calakmul ma powierzchnię 725 185 ha (7 252 km²), jest największym rezerwatem lasów tropikalnych na terenie Meksyku, pokrywając jakieś 13% powierzchni stanu Campeche. Rezerwat Biosfery Calakmul powołany został w 1989 roku, dekretem prezydenta. W 1993 r. stał się Rezerwatem Biosfery UNESCO.

Szata roślinna Calakmul

Najczęściej spotykane gatunki drzew na ternie Calakmul Biosphere Reserve to: chicozapote – sączyniec właściwy (Manilkara zapota), chacá (Bursera simaruba), ramón – darzymlecznia (Brosimum alicastrum), caoba – mahoń (Swietenia macrophilla), cedr (Cedrela odorata), matapalo – figowiec duszący (Ficus cotinifolia), yaxnik (Vitex gaumeri), yaxche/ceiba – puchowiec pięciopręcikowy (Ceiba pentandra), mamey (Pouteria zapota), kastylka sprężysta (Castilla elastica), balché (Lonchocarpus castilloi i L. yucatanensis), granadillo (Platymiscium yucatanum), caimito (Cryosophila Argentea), corozo (Attalea cohune), chechén negro (Metopium brownei), copal (Protium copal), palma (Sabal yapa) i mora (Maclura tinctoria).

W świecie dzikich zwierząt Calakmul

Najczęściej spotykane gatunki zwierząt w Calakmul to: wyjec (Alouatta pigra), czepiak (Ateles geoffroyi), nietoperze (Artibeus jamaicensis, Desmodus rotundus), żaby (Rhinophrynus dorsalis, Bufo valliceps, Bufo marinus, Leptodactylus labialis, Leptodactylus elanonotus, Hypopachus variolosus, Triprion petasatus, Agalychnis callidryas, Smilisca baudini, Scinax staufferi, Hyla loquax, Hyla microcephala), jaszczurki (Anolis spp., Sceloporus spp., Mabuya brachypoda), bazyliszek (Basiliscus vittatus), węże: koralowy (Micrurus diastema) i fer-de-lance (Bothrops asper), skorpion (Coleonyx elegans), tarantula (Brachypelma vagans), pekari obrożny (Tayassu tajacu), mulak białoogonowy (Odocoileus virginianus), jeżozwierz (Coendou mexicanus), tepezcuintle – paka nizinna (Agouti paca), coati – ostronos (Nasua narica), aguti śrdokowoamerykański (Dasyprocta punctata), krokodyl Moreleta (Crocodylus moreleti), jaguarundi (Herpailurus yagouaroundi), margaj (Leopardus wiedii), ocelot (Leopardus pardalis) i jaguar (Panthera onca).

Calakmul – ornitologiczne El Dorado

Wśród ptaków, najczęściej spotykanym gatunkiem jest niewątpliwie indyk pawi (Meleagris ocellata), jednak Calakmul Biosphere Reserve to prawdziwy raj dla ornitologów i wielu odwiedzających rezerwat zjawia się tu wyłącznie w poszukiwaniu rzadkich gatunków ptaków. Najczęściej wypatrywane ptaki w okolicach Calakmul to: trogony, tukany, motmoty, penelopa rdzawobrzucha (Penelope p. purpurascens), czakalaka (Ortalis vetula), bławatnik meksykański (Cotinga amabilis), czubacz zmienny (Crax rubra rubra), sułtanka amerykańska (Porphyrio martinica). Przy drodze często czatuje hakodziób amerykański (Chondrohierax uncinatus), albo myszołowczyk (Rupornis magnirostris). W czasie kwitnienia drzew spotkacie posilające się nektarem kolibry. W ruinach składają jaja sępniki (proszę nie przeszkadzać pisklętom).

UWAGA: Tekst wymaga aktualizacji niektórych informacji ze względu na najnowsze odkrycia w Yaxnohcah, Xunantunich i La Corona [dotyczy 1). preklasycznych początków Calakmul i prawdopodobnych 2). związków miasta z Pierwszą Dynastią Węża w El Mirador; 3). wojny domowej i przeniesienia Tronu Węża Kanuul z Dzibanche do Calakmul w 636 r. n.e. oraz 4) egzekucji ostatniego boskiego władcy Kaanul z Dzibanche w 640 r. n.e.; i 5). śmierci Yuknoom Yichaak K’ahk’a II 697 r. n.e.].

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

=> Jadeit z Calakmul – maski boskich władców Suutz’ i Kaanul w zbiorach muzealnych.

Bibliografia:

Šprajc, Ivan (2017) Astronomy Across the Medieval World, HAPP Centre

Trześniowski, P. A. (2022) Calakmul – tajemnicza krypta w Pałacu Lundella, „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża I: Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym, „Archeowieści” 2023

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża II: Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul, „Archeowieści” 2023

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul, „Archeowieści” 2023

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal? „Archeowieści” 2023

Walker, Debra; Katryn Reese-Taylor, Felix Kupprat (2022) Dangerous Transitions: Tracking Ajaw acros the 8th Bak’tun; Maya at Lago conference