Mezoameryka, Niziny Majów, Belize, archeologia, Maya, Cayo
Caracol to stanowisko archeologiczne znajdujące się na płaskowyżu Vaca w Belize, około 50 km na południe od San Ignacio w Cayo. Droga dojazdowa jest jednak bardzo trudna i wymaga samochodu 4 x 4. Stanowisko położone jest u podnóża Gór Maya, na wysokości 450-600 m n.p.m. Dawne Uxwitza’ znajdowało się między dwiema rzekami: Chiquibul i Macal, na żyznym i zasobnym w opady terenie.
Ux Witz Ha’
Oryginalna nazwa miasta Ux Witz Ha (maaya t’aan: Trzy Górskie Wody) kojarzona była początkowo z górskimi strumieniami. Obecnie odnoszona jest do trzech preklasycznych osad: Caracol, Hatzcap Ceel i Cahal Pichik które około 41 roku n.e. połączyły się w jedno miasto. Wszystkie trzy znajdują się w górach i w każdym wybudowano wielki rezerwuar wody, jednak znaczenie nazwy może być również kosmologiczne.
W 1986 r. Caracol stało się sławne dzięki odkryciu tutaj pochodzącego z 633 r. n.e. ołtarza 21, który przyniósł zakute w kamieniu świadectwo wojny gwiezdnej Uxwitza’ przeciw dotychczasowemu suwerenowi: Yax Mutul (Tikal) w 562 r. n.e. (vide: Tikal III – Nowe rozdanie od entrady po hiatus), z którym miasto było w epoce wczesnoklasycznej dosyć mocno związane. Z kamiennych inskrypcji znane są również trwające całe dekady wojny Uxwitza’ (Caracol) z Sa’al (Naranjo).
Apoteoza wojny Uxwitza’ z Sa’al uwieczniona została na słynnych schodach hieroglificznych odnalezionych w Naranjo. Po kilku dekadach badań i odnalezieniu kolejnych fragmentów schodów w Xunantunich i Ucanal (vide: Królestwo Węża (Kaanul) II: Wąż zabija Węża – Schody Hieroglificzne z Naranjo i Caracol), odczytano widniejące na nich inskrypcje. Wtedy okazało się, że schody te pochodzą z Caracol, skąd zabrane zostały jako łup wojenny, podzielony następnie między siebie przez zwycięskie armie.
Preklasyczne Caracol
Najstarsze ślady osadnictwa w Caracol sięgają 600 p.n.e. W epoce późnopreklasycznej na płaskowyżu Vaca żyło wiele niezależnych społeczności zlokalizowanych wokół własnych grup E: La Rejolla, Ceiba, Cohune, Cahal Pichik, Hatzcap Ceel, San Juan i Caracol. Najstarsza architektura monumentalna – wspomniane grupy E oraz potężne rezerwuary wody o powierzchni ponad 1000 m2 pojawiły się w Caracol, Hatzcap Ceel i Cahal Pichik około 360 p.n.e.
Następnie te trzy ośrodki połączono około 41 r. n.e. późnopreklasycznymi sacbeób – potężnymi drogami dwunastometrowej szerokości. Grupy: Caracol, Hatzcap Ceel i Cahal Pichik stały się jądrami przyszłego Uxwitza’. Później wszystkie grupy wymienione wcześniej zostały wchłonięte w obszar metropolii (Chase et al. 2020:352).
Caracol w Złotym Wieku – wczesnoklasyczne Uxwitza’
W 331 r. n.e. w Uxwitza’ (Caracol) ustanowiono królewską dynastię. Boscy władcy Caracol, obok toponimu Uxwitza’ używali również enigmatycznego tytułu k’uhul K’antumaak, który mógł odnosić się do państwa, jako całości (Chase 2023a:22). lub być glifem herbowym dynastii. Preklasycznym protoplastą dynastii K’antu’ Mak mógł być wymieniany w inskrypcjach Te’ K’ab’ Chahk.
Pod koniec epoki wczesnoklasycznej do systemu sacbeób metropolii włączono grupy: Retiro, Ceiba, New Maria Camp oraz prawdopodobnie San Juan i La Rejolla. Na początku epoki późnoklasycznej wybudowano monumentalne place w grupach: Puchituk, Conchita i Ramonal. Utworzono w ten sposób pierścień drugorzędnych węzłów administracyjnych w promieniu 3 km od piramidy Kaana (Chase et al. 2020:352).
Wczesnoklasyczne Uxwitza’ (Caracol) musiało pozostawiać w bliskich relacjach z Yax Mutul (Tikal) i tzw. Nowym Porządkiem na Nizinach Majów. Potwierdzają to wczesnoklasyczne pochówki władców na centralnym placu Caracol – moda, która na Nizinach Majów rozpoczęła się w Tikal (Chase et al. 2020a:350) oraz pochodzący z około 300-350 r. n.e. pochówek kogoś kto pochodził z Teotihuacan na północno-wschodnim akropolu (Chase 2023a:22).
Koronnym dowodem związków Uxwitza’ ze stronnictwem Nowego Porządku jest K’inich Yax K’uk’ Mo’ – założyciel nowej dynastii Uxwitik (Copan) w dzisiejszym Hondurasie, którego zainstalowano tam w 426 r. n.e. w jakiś czas po entradzie 378 r. w Tikal. Jak wykazały badania izotopowe szczątków władcy, K’inich Yax K’uk’ Mo’, protoplasta dynastii Copan urodził się w Caracol i wychowywał w Tikal… Potwierdza to również epigrafika.
Późnoklasyczne Uxwitza’ w osi świata Majów
Dwóch spośród wielkich władców Uxwitza’ (Caracol): Yajaw Te’ K’inich i K’an II zostało pochowanych w Tikal (Chase et al. 2020a:350, 2020b:442). K’an II doglądał prawdopodobnie pogrzebu Yajaw Te’ K’inicha (około 618 r. n.e.?!) w świątyni 5D-32. K’ak’ Ujol K’inich (pseud: Dymiąca Czaszka), trzeci z wielkich znanych władców Uwitza’ doglądał pewnie pogrzebu K’ana II (około 658 r. n.e.?!) w świątyni 5D-33 na północnym akropolu Tikal (Chase 2023a:23).
Jak bardzo dawny wasal, wespół ze zwycięskimi Wężami, musiał w okresie hiatusu dominować dawnego suwerena?! (vide: Tikal IV: Hiatus – historia czasów upadku).
Fortuna kołem się toczy – wielki zwrot w historii Nizin Majów
Yajaw Te’ K’inich wszedł na tron Uxwitza’ (Caracol) w 553 r. n.e. pod auspicjami Wak Chan K’awiila – boskiego władcy Yax Mutul (Tikal), ostatniego z linii 13-te’ – dynastii, która pochodziła od dawnych władców Teotihuacan. Z niezrozumiałych do dziś dla nikogo względów Wak Chan K’awiil zaatakował Uxwitza’ w trzy lata później, w 556 r. n.e. Po kolejnych sześciu latach armia Uxwitza’ wraz z Wężami (Kaanul) z Dzibanche zaatakowała i pokonała Tikal.
Począwszy od tej słynnej wojny gwiezdnej i ostatecznej klęski panującej w Tikal teotihuacańskiej dynastii w 562 r. n.e., Uxwitza’ (Caracol) pozostawało wiernym sojusznikiem Tronu Węża w Dzibanche, a następnie w Calakmul (vide: Tikal III – Nowe rozdanie od entrady po hiatus).
Wojny Sa’al z Uxwitza’
W 618 r. n.e. tron Uxwitza’ (Caracol) objął urodzony w 588 r. n.e. K’an II. Można przypuszczać, że Uxwitza’ wyciągnęło właściwy los w wojnie domowej Węży, stając po stronie przyszłego zwycięzcy, a wspomniane wojny z Sa’al (Naranjo) w latach 620. n.e. były preludium późniejszych bratobójczych walk o władzę wewnątrz dynastii Kaanul, bądź też jej bardzo wczesnym skutkiem (vide: Królestwo Węża (Kaanul) II: Wąż zabija Węża – Schody Hieroglificzne z Naranjo i Caracol).
Wspominane schody hieroglificzne z Caracol opisywały wielkie zwycięstwo nad Sa’al (Naranjo), w którym brali udział: Yuknoom Ch’een II Wielki, władca Kaanul z Chiik Nahb i Uxte’ tuun (Calakmul) oraz K’an II z Uxwitza’. Zostały one konsekrowane w 642 r. n.e., być może jako propagandowa odpowiedź na wyświęcone w 623 r. n.e. schody hieroglificzne w Lamanai i w 639 r. n.e. w Tz’unun – znacznym ośrodku, położonym w pobliżu punktu potrójnego dzisiejszych granic Belize, Gwatemali i Meksyku.
Kto zabrał schody?
W 658 r. n.e. tron Uxwitza’ (Caracol) objął K’ak’ Ujol K’inich. W 680 r. n.e. został on pokonany przez Sa’al (Naranjo), bardzo mocno związane wtedy z Yuknoom Yichaak K’ahk’iem II, synem Yuknooma II Wielkiego. W militarnej kampanii, po stronie zwycięzców udział brać musiały korpusy ekspedycyjne z Ucanal i Xunantunich, ponieważ również tam znaleziono fragmenty rozwiezionych po świecie hieroglificznych schodów z Caracol, opiewających wcześniejsze tryumfy Uxwitza’ i Kaanul nad Sa’al (vide: Królestwo Węża (Kaanul) II: Wąż zabija Węża – Schody Hieroglificzne z Naranjo i Caracol).
Uxwitza (Caracol) utraciło wtedy na zawsze swoje polityczne znaczenie. Pytanie czy armia Uxwitza’ nie stała się tym samym brakującym czynnikiem w szeregach dominującego jeszcze w owym czasie stronnictwa dynastii Węża – Kaanul? Osłabione stronnictwo Węży zaznało sromotnej klęski z rąk powracającego już wkrótce na geopolityczną scenę Majów Nowego Porządku w zaledwie pięć lat później… (vide: Tikal V: Odrodzenie).
Sanktuarium Naj Tunich
W latach 691-692 n.e. Tz’ayal K’ahk’, następca tronu Uxwitza’ (Caracol) odbywał pielgrzymki do jaskini NajTunich – jednego z najświętszych miejsc na Nizinach Majów. Odprawiał tam bliżej nieznane rytuały w datach: 9.12.19.10.12, 9.12.19.14.17 i 9.13.0.0.0, które mogłyby być związane z cyklem roku agrarnego i zstąpieniem do najtrudniej dostępnych partii jaskini.
Zastanawiające maximum
Pierwsze stulecie po klęsce K’ak’ Ujol K’inicha to o dziwo najbogatszy okres w dziejach Uxwitza’ (Caracol). W inskrypcjach nie ma śladu po jakiejkolwiek władzy centralnej (Chase 2023a:24). Miasto nie zostało odcięte od szlaków handlowych, a mimo sporych rozmiarów i metropolitalnego statusu importowało spore ilości dóbr codziennego użytku. Importowano ceramikę, której najprawdopodobniej nie wytwarzano już na miejscu (Belize Red z Doliny Belize, inne typy z okolic Chiquibul i z Peten) (Chase et al. 2020a:353).
W okresie apogeum, w latach 650-700 n.e. w epoce późnoklasycznej zurbanizowaną przestrzeń 200 km2 Uxwitza’ (Caracol) zamieszkiwać mogło ponad 100 do ponad 200 tysięcy Majów. Było podobno wtedy siódmym co do wielkości miastem świata (Chase 2023a). W odróżnieniu od znakomitej większości metropolii przypominało miasto-ogród. Prawie 80% powierzchni miasta przeznaczone było na uprawy tarasowe, które po ponad tysiącu lat wciąż dobrze służą roślinności na tym terenie (Chase 2024b).
Badania archeologiczne przyniosły ciekawe postrzeżenie odnośnie powszechnego dostępu do dóbr. Społeczeństwo Uxwitza’ (Caracol) z perspektywy zapisu archeologicznego wydaje się egalitarne. Większość populacji miała dostęp do wysokiej jakości przedmiotów rytualnych i utylitarnych, których dostarczały rozległe sieci handlowe (Chase et al. 2020b:442).
Sytuacja zmieniła się dopiero w epoce schyłkowoklasycznej, tutaj po roku 800 n.e. W czasach upadku dostęp do bardziej wyszukanych dóbr miała już tylko wąska grupa ludzi trzymających władzę… (Chase et al. 2020a:348).
Caracol w czasach upadku
W 798 r. n.e. tron Uxwitza’ (Caracol) objął ponownie jedynowładca – Hok K’awiil. Wzniesione w 800 r. n.e. monumenty świadczą o powrocie państwa na drogę wojen. W 820 r. n.e. Uxwitza’ dostało się pod kontrolę Ucanal, jednego ze zwycięskich pogromców z roku 680 n.e. Co ciekawe, był to zmierzch czasów boskich władców Majów i początek końca ich złotego wieku. Przedstawienia k’uhul ajawtak w ikonografii tego okresu stawały się coraz mniej imponujące.
Architektura Caracol
Sacbeób
Uxwitza’ (Caracol) posiadało rozległy system dróg (sacbeób), rozchodzących się z centrum metropolii. W epoce wczesnoklasycznej system ten łączył drugorzędne węzły administracyjne położone 14 km na wschód i 10 km na zachód od Kaana – centralnego akropolu miasta, wzniesionego w układzie triadycznym. Caracol zamieszkiwało wtedy około 100 tys. ludzi (ok. 600 osób/km2).
W epoce późnoklasycznej system dróg (sacebób) wyciągnął się dalej na wschód, w stronę rzeki Macal, sięgając 3 km za Maria Camp i 7 km poza Hatzcap Ceel. Większość dróg zakończona była dużymi placami.
Wykopaliska archeologiczne w Caracol
Ruiny Caracol oficjalnie zostały odkryte w 1937 r. jednak miasto musiało być znane wcześniej belizeńskim drwalom. W latach1950. Linton Satterthwaite odkrył kilka grobowców. Pod koniec lat 1970. Healy prowadził badania peryferii, usiłując ustalić rozmiary i gęstość zabudowy miasta. Chase & Chase (Arlen i Diana) rozpoczęli badania od dwóch zwiadów powierzchniowych w latach 1983 i 1984.
Pierwsze wykopaliska przeprowadzili w 1985 r. Do roku 2020 zrealizowano w Caracol 36 sezonów polowych. Od 1989 r. rekonstrukcje oraz przygotowanie stanowiska archeologicznego dla ruchu turystycznego Belize przeprowadzane są z funduszy USAID (United States Agency for International Development). Od 1999 r. na terenie stanowiska działa małe muzeum (Chase et al. 2020:440,443,449).
Ochrona dziedzictwa kulturowego w Caracol
Caracol jest najstarszym rezerwatem archeologicznym, który ustanowił jeszcze na terytorium Hondurasu Brytyjskiego, A. Hamilton Anderson w imieniu brytyjskiego rządu kolonialnego w 1958 r. Obszar chroniony rozciąga się w promieniu 5 km od epicentrum stanowiska, nie pokrywając w rzeczywistości obszaru dawnego miasta Majów. Szczęśliwie ruiny znajdują się na terenie innego obszaru chronionego: Parku Narodowego Chiquibul.
Trwają starania rządu Belize o uzyskanie dla stanowiska archeologicznego statusu World Heritage Site. Inwestycje w ruch turystyczny wymagać będą budowy lepszej drogi. Opierając się na doświadczeniach z Tikal, w Gwatemali, strefa hotelowa będzie przesunięta do Douglas de Silva, jakieś 35 km od stanowiska archeologicznego (Chase et al. 2020b:449).
Gorąca granica
Centrum Caracol znajduje się zaledwie 4 km od granicy między Belize a Gwatemalą, granicy formalnie nieuznawanej przez rząd Gwatemali. Rabunkową gospodarkę leśną po stronie Peten widać gołym okiem ze szczytów piramid w Caracol – po gwatemalskiej stronie granicy nie ma już ani śladu lasu.
Ponieważ po stronie Gwatemali wyrąbano wszystkie wartościowe drzewa drwale rozpoczęli rabunkową wycinkę, w szczególności mahoniu i cedru na głębokość 10 km po stronie Belize. Chicleros regularnie wyprawiają się do Belize po xatee, a w pasie ziemi niczyjej uprawiana jest marihuana (Chase et al. 2020b:450).
Przyroda Caracol
Vaca to teren krasowy, pokryty gęsto wzgórzami i dolinami, jednak wokół Caracol rzeźba jest mocno wygładzona przez powszechne tu niegdyś uprawy tarasowe, które zapobiegały erozji i optymalizowały retencję wody. Okresy intensywnych opadów deszczu występują od maja do lipca oraz ponownie od listopada do stycznia. W sumie spada tu rocznie 2000-2400 mm opadów. Za wyjątkiem monsunów, kiedy woda spływa na zachód w kierunku rzeki Macal, większość deszczówki znika w wapiennym podłożu, zasilając wody podziemne. Średni zakres temperatur to 6-39 ˚C. Ze względu na wysokość nad poziom morza noce bywają tu chłodne.
Na terenie stanowiska archeologicznego znaleziono ponad 1600 mniejszych i większych aguadas – zbiorników magazynujących wodę opadową. Żaden z dawnych mieszkańców Uxwitza’ nie musiał nosić wody z odległości większej niż 200 m.
Wsparcie dla portalu Mezoameryka
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie 180 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 
Bibliografia:
Chase, Adrian S. Z. (2023a) Transformation, Growth, and Governance at Caracol, Belize, „Research Reports in Belizean Archaeology” 18, Institute of Archaeology, NICH, Belize, pp. 19-30
Chase, Adrian S.Z. (2023b) Reconstructing and testing neighborhoods at the Maya city of Caracol, Belize, „Journal of Anthropological Archaeology” 70, https://doi.org/10.1016/j.jaa.2023.101514.
Chase, Arlen F.; Diane Z. Chase, Adrian S.Z. Chase (2020a) The Maya City of Caracol, Belize: The integration of an anthropogenic landscape . (In:) Scott R. Hutson & Traci Ardren (eds.) Maya World, Routledge, pp. 344-
Chase, Arlen F.; Diane Z. Chase, John M. Morris, Jaime J. Awe, Adrian S.Z. Chase (2020b) Archaeology and Heritage Management in the
Maya Area: History and Practice at Caracol, Belize, „Heritage” 3, s. 436-456; doi:10.3390/heritage3020026
Chase, Arlen F.; Diane Z. Chase, Adrian S.Z. Chase (2020c) Markets and the Socio-Economic Integration of Caracol, Belize:
Investigating Residential Groups in the Vicinity of the
Puchituk Terminus: Caracol Archaeological Project Investigations for 2020, Pomona College, Claremont Graduate University, and Arizona State University
Chase, Diane Z.; Arlen F. Chase (2017) Caracol, Belize, and Changing Perceptions of Ancient Maya Society. „Journal of Archaeological Research” (25) 3, pp. 185-249 https://www.jstor.org/stable/44984053
MacLeod, Barbara (2024) A Maya Tropical Year Agricultural Cult in Naj Tunich. Institute of Maya Studies
19 komentarzy