Mezoameryka, Majowie, Maya, cywilizacja Majów, archeologia, antropologia, kultura, historia, epigrafika, matematyka, astronomia, archeoastronomia, architektura, historia
Majowie (Maya) – prekolumbijska cywilizacja, która kilkakrotnie rozkwitała i gasła w Ameryce Środkowej na przestrzeni około 3 tys. lat na obszarze kulturowym zwanym przez archeologów Mezoameryką. Pozostałości cywilizacji Majów znajdujemy na terenach dzisiejszych państw: Meksyk, Belize, Gwatemala, Salwador, Honduras i Nikaragua.
Świt cywilizacji Majów
Świt cywilizacji Majów miał miejsce około 1200 p.n.e. Z tego czasu znajdujemy najstarsze ślady kultu w jaskiniach, zaś archaiczne kultury zbieracko-łowieckie zaczęły zmieniać tryb życia na osiadły, przerzucając się trwale na rolnictwo. Nie oznacza to początku rolnictwa, bo kukurydzę na tych terenach udomowiono już około 3000 p.n.e. [na wybrzeżu Pacyfiku w Gwatemali znaleziono ślady uprawy kukurydzy datowane na 4700 p.n.e. – Lohse 2020:17 in: Ardren & Hutson, 2020, The Maya World, Routledge]. To początki osiadłego trybu życia, po którym przetrwały ślady w postaci architektury oraz ceramiki.
Najstarsze stanowiska z tego okresu leżą na terenie dzisiejszego Belize. To np. Blackmann Eddy, gdzie w centrum założenia znajduje się czultun – podziemna komora, jako lokalna axis mundi całego założenia. To dowód na centralną rolę jaskiń w kosmologii Majów od najdawniejszych czasów podobnie, jak pochodzące z tego samego okresy ślady rytuałów w jaskini Chechem Ha.
Niektóre społeczności, jak Aguada Fenix z Tabasco, mimo wznoszenia gigantycznej architektury nadal prowadziły nomadyczny tryb życia. Zarówno wcześniej, jak później, w charakterze naczyń używano tykw [najstarsza ceramika Mezoameryki, a konkretnie naczynia tecomate fazy Barra naśladowały kształtem tykwy], których w zapisie archeologicznym nie widać podobnie jak konstrukcji z materiałów nietrwałych. Trudno zatem określić kiedy dokładnie Majowie z łowców-zbieraczy stali się rolnikami. Pod względem architektury trwałej mieli oni jednak tysiąclecie poślizgu w stosunku do innych części Mezoameryki.
Pierwsze miasta Majów
Około 1000 r. p.n.e. pojawiła się ceramika i pierwsze miasta Majów z monumentalną architekturą, jak Holmul w depertamencie Peten na terenie dzisiejszej Gwatemali (architektoniczny układ MFC) czy Aguada Fenix w obecnym stanie Tabasco w Meksyku (układ architektoniczny MFU). Wspólnym elementem obu tych układów architektury Mezoameryki były grupy E, służące do strojenia 260-dniowego kalendarza, wspólnego dla prekolumbijskich cywilizacji Mezoameryki oraz symbol kwinkunksu.
Wkrótce na Nizinach Majów rozprzestrzeniły się wyodrębione grupy E, a następnie boiska do pitz (pok-ta-pok), jako nośniki nowych wartości kulturowych i świadectwa kulturowej przynależności. Na ich osiach centralnych znajdujemy ofiary zakładzinowe z symbolami kwinkunsu – panmezoamerykańskiego symbolu odzwierciedlającego cztery strony świata i axis mundi – centralnego punktu kosmologicznego układu współrzędnych Mezoameryki. Ośrodki z nową architekturą rozkwitły wokół Nakbe w Niecce Mirador-Calakmul czy wokół Komchen i Yaxuna na dalekiej północy Jukatanu.
Około 400 p.n.e. doszło do przemiany kulturowej, reprezentowanej przez kolejną wielką eksplozję architektoniczną – piramidy triadyczne. Przejęły one rytualną funkcję grup E w wielu różnych ośrodkach, zasłaniając ich horyzont wschodni (tzw. przesunięcie triadyczne). Największe piramidy triadyczne zbudowano w Niecce Mirador-Calakmul: w El Mirador, Nakbe, El Tintal, Yaxnohcah, Balamnal, El Guiro (Wakna) oraz poza nią: w Cerro Maya (Cerros) na wybrzeżu Morza Karaibskiego, w Ichkabal na południu meksykańskiego stanu Quintana Roo i w Yaxuna na północy półwyspu Jukatan. Zasięg preklasycznej architektury triadycznej kojarzony jest z ideą tzw. Pierwszego Imperium.
Majowie – pismo, astronomia i matematyka
Majowie (Maya) byli jedną z tych cywilizacji, które zupełnie niezależnie wynalazły cyfrę zero w pozycyjnym zapisie liczbowym oraz pismo, choć najstarsze ślady jednego i drugiego prowadzą do zespołu kultur olmeckich (obecnie uważa się, że nie było Olmeków jako spójnej cywilizacji albo grupy etnicznej).
Hieroglify Majów
Pismo Majów jest logograficzne. Poszczególne znaki przedstawiają pełne pojęcia, jednak są odczytywane również fonetycznie. W miarę rozwoju pisma do logogramów dodano sylaby, ułatwiające jako prefiksy odczytywanie podobnych do siebie symboli, albo, jako sufiksy modyfikujące ich brzmienie. Logograficzne pismo Majów jest uznawane za jedno z najbardziej skomplikowanych na Ziemi (vide: epigrafika Majów).
Pismo Majów zachowało się głównie na kamiennych stelach i ołtarzach, na ceramice i nielicznych zachowanych kodeksach (księgach w formie harmonijek z papieru z kory drzewnej). Niestety, do naszych czasów zachowały się tylko cztery kodeksy Majów: Kodeks Drezdeński, Paryski, Madrycki i Meksykański. Większość znalazła się w Europie, przemycona jako łupy wojenne. Pozostałe księgi spalono na życzenie franciszkańskiego biskupa Meridy. Rozszyfrowywaniem pisma Majów zajmuje się epigrafika Majów.
Archeoastronomia i matematyka
Na stronach Kodeksu Drezdeńskiego zachowały się dokładne tablice ruchów Wenus czy Księżyca – świadectwo zaawansowanej wiedzy astronomicznej Majów, będącej wynikiem trwających długie stulecia obserwacji. Na ich podstawie można było przewidywać również zaćmienia Słońca i Księżyca. Do zapisu tych obserwacji niezbędny był zaawansowany system liczbowy, umożliwiający rejestrację odległych dat i precyzyjne obliczenia na nich. W pozycyjnym zapisie liczbowym niezbędne było zero, reprezentowane przez muszlę spondylusa.
Majowie i szlaki handlowe Mezoameryki
Kakao to słowo, które zapożyczyliśmy od Majów… W kulturze Majów stanowiły walutę, która pomagała w handlu, jaki Majowie uprawiali na bardzo długie dystanse, wzdłuż i wszerz całej Mezoameryki. Panmezoamerykańskie szlaki handlowe prowadziły przez tereny Majów wzdłuż wybrzeży Morza Karaibskiego do Zatoki Meksykańskiej i ciekami wodnymi w głębi kontynentu, jak Rio Escondido nieopodal Dzibanche (Quintana Roo, Meksyk), Rio Azul (Peten, Gwatemala) czy Bajo el Laberinto między Yaxnohcah a Calakmul (Campeche, Meksyk).
Transportowano przede wszystkim sól z północy Jukatanu – substancję niezbędną do przetrwania wielkich miast Majów położonych w podzwrotnikowych lasach dzisiejszego Peten. Inne ważne towary to jadeit i inne zielone kamienie, które zastępowały Majom, Zapotekom i kulturom olmeckim złoto, obsydian – szkło wulkaniczne, które służyło jako ostrza do broni, zastępując metal, muszle służące do wyrabiania instrumentów muzycznych i drogocenne pióra kwezali, w które przystrajali się władcy Majów.
Majowie a wizja żyjącego wszechświata
Majowie (Maya) uważali i nadal uważają teren, na którym mieszkają za żywy, a góry i jaskinie za święte [Termin 'ożywiony’, jako tłumaczenie angielskiego 'animated’, co tam oznacza 'wyposażony w ducha’, pasuje mi bardziej do czegoś, co wcześniej było martwe, dlatego preferuję sformułowania: 'żyjący’ i 'żywy’]. Wszelkie otwory w ziemi, jak i jaskinie i cenoty (jaskinie zalane przez wodę), jako otwory w żywej tkance ziemi, były dla Majów portalami w zaświaty.
Do dziś w językach Majów nie ma słów takich jak natura i religia – wszystko było ze sobą powiązane w jeden wielowymiarowy kosmologiczny splot tkanek uniwersum. Słowo meyah oznaczające w języku maaya pracę / dzieło, jak praca w polu czy sprzątanie domu, oznacza równocześnie odprawianie przez Majów rytuałów.
Żyjący krajobraz odwzierciedlano w architekturze Majów: piramidy były świętymi górami stworzenia, wybudowane przecież z materiału wydobytego z podziemi, zaś świątynie na ich szczytach pełniły role jaskiń znajdujących się we wnętrzach tych świętych gór. Centralna część miasta Majów nazywana była ch’een – jaskinią.
Do jaskiń – świata podmroku odchodzili zmarli, aby, podobnie jak Słońce i kukurydza, ponownie się narodzić. Synonimem śmierci było m.in. sformułowanie och ha’ – wszedł w wodę, ponieważ lustro wody w zalanych jaskiniach symbolizowało granicę światów. Z jaskiń pochodziło wszelkie życie, zwierzęta, kukurydza, woda i deszcz.
Jaskinie pochodzenia
Każda społeczność Majów posiadała świętą jaskinię pochodzenia, z której wyszli na świat jej przodkowie. Dawało im to prawo do zamieszkiwania danego terytorium. Miało to wpływ na sens prowadzenia wojen… [o jaskiniach w kosmologii więcej w => Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii i świętym krajobrazie Majów].
Wojny Majów
Wojny Majów toczyli głównie władcy, arystokracja i kasta wojowników. Ze względu na jaskinie pochodzenia nie miało sensu przemieszczanie ludności i zajmowanie na dłużej wrogich terytoriów. Chodziło o zdobywanie królewskiej krwi, bo jedynie krew władców była na tyle święta, by podobać się bogom. Pojmanych władców i dowódców wojskowych składano zatem w ofierze…
Z absolutną władzą boskich władców Majów wiązały się również absolutne obowiązki, jak sprowadzanie deszczu. By to uczynić, władca i władczyni musieli złożyć bolesną ofiarę ze swojej własnej krwi. Warto było zatem móc wyręczyć się pojmanymi jeńcami…
Złoty Wiek Majów
Władza boskich władców Majów (k’uhul ahautak) wiąże się z okresem klasycznym (250-909 n.e.). Był to czas kiedy rozpowszechniło się pismo i zapisy kalendaryczne w Długiej Rachubie. W okresie późnoklasycznym (550-830 n.e.) wznoszono najwspanialsze piramidy, choć należy pamiętać, że te najbardziej masywne budowle Majów są pamiątkami po poprzednich epokach, jak środkowopreklasyczna gigantyczna platforma w Aguada Fenix i późnopreklasyczne piramidy triadyczne w El Mirador.
Złoty Wiek Majów to czas wielowiekowej walki o dominację nad Nizinami Majów, pomiędzy dwiema potęgami: Nowym Porządkiem (Winte’ Naah) z centrum zlokalizowanym w Tikal (Peten, Gwatemala) a dynastią Węża (Kaanul) z kolejnymi stolicami w Dzibanche i Calakmul (południowe Quintana Roo i południowo-wschodnie Campeche, Meksyk). Ważnym reżyserem wielowiekowych zmagań na Nizinach Majów było środkowomeksykańskie Teotihuacan – odległy, ale bardzo wpływowy hegemon Mezoameryki.
- Chronologia Majów na tle Mezoameryki
- Architektura Majów na tle Mezoameryki
- Epigrafika Majów
- Jaskinie w kosmologii Majów
Majowie – kwestia identyfikacji
W czasach prekolumbijskich większość Majów nie określała siebie Majami. Inskrypcje z okresu klasycznego zapisywane były w klasycznym majańskim (cholan) z lokalnymi wariantami jak np. itza, a na północnych Nizinach Majów w maaya
Na terenie Mezoameryki mówi się dziś 31 językami Majów (Traci Ardren & Scott R. Hutson, 2020, The Maya World, Routledge), ale książki podają różną ich liczbę: 29 lub 30. Wszystkie one wywodzą się ze wspólnego pnia – proto-Maya, z którego najwcześniej oddzieliły się maaya t’aan (migracja na północ Jukatanu) i huastecki (migracja do Veracruz w środkowym Meksyku).
Źródła kolonialne również nie określały podbitych ludów jako Maya… Termin ten po konkwiście pojawia się sporadycznie tylko na północnym Jukatanie. Rzeczywiście tamtejsi Majowie nazywali swój świat Mayab i do dziś mówią maaya t’aan – językiem, który w literaturze niezwykle niefortunnie określa się jako jukatecki (Yukateko dla Majów jest określeniem potomków najeźdźców, z bardzo negatywnymi konotacjami sięgającymi konkwisty i czasów, gdy po ogłoszeniu niepodległości Jukatanu i wielkiej insurekcji 1847-1935 Majowie byli sprzedawani jako niewolnicy do pracy w kopalniach).
To od Majów z północy półwyspu Jukatan wzięła swoją nazwę cała grupa narodów [gdyby to Majowie podbili Europę, wszystkich dzisiejszych Europejczyków nazywaliby Hiszpanami albo Francuzami – nie odbiega to daleko od perspektywy jaką niegdyś wyłożyli mi Lakandoni: 1) „Skoro Polska znajduje się za oceanem to czy jest częścią Hiszpanii?„; 2) „Nie, ja wiem, Polska jest dzisiaj częścią imperium niemieckiego” – cytaty dosłowne w tłumaczeniu].
Majowie dziś…
Majowie (Maya) przetrwali upadek swej preklasycznej i klasycznej cywilizacji, a następnie konkwistę. Trzydzieści jeden narodów posługujących się własnymi językami – kilka milionów Majów zamieszkuje nadal Mezoamerykę, walcząc, jak ich przodkowie, z codziennymi przeciwnościami losu.
[UWAGA: Artykuł w rozbudowie].
26 komentarzy