Symbol wody i siły życiowej dawnej Mezoameryki

Mezoameryka, archeologia Majów, cywilizacja Majów, kultura Majów, kolory Mezoameryki, majański błękit, azul Maya, ch’oj, indygo, Maya Blue

el tajin veracruz ruins ruinas ruiny maya blue mexico meksyk — Błękitna Piramida 3 w El Tajin (Veracruz, Meksyk) była w przeszłości całkowicie pokrywana barwnikiem Maya Blue. Spekuluje się, że wiązało ją to z wodą i bogiem deszczu – Chaakiem (fot: P.A. Trześniowski 2010)

Maya Blue było dla mnie zawsze miłą niespodzianką w ruinach, odkąd rozpoznałem po raz pierwszy pozostałości tej farby na elewacji piramidy w El Tajin (Veracruz, Meksyk), w trakcie mojej pierwszej poza Jukatan wyprawy po Meksyku. Tam gdzie wszystko zdaje się mocno spłowiałe po stuleciach prażenia się na słońcu, resztki żywego niebieskiego koloru zaskakują, niczym przeciągnięte z innego czasu lub przestrzeni… Czerwcowy artykuł Deana E. Arnolda, Józefa Balla, Laure Dussubieux i Jennifer Taschek w „Ancient Mesoamerica” i nowe dane na temat produkcji Maya Blue skłoniły mnie do uporządkowania mojej szczątkowej wiedzy na ten temat.

W październiku 2024 r. w trakcie 29 European Maya Conference w Perugii (Italia) dowiedzieliśmy się również o odkryciu po raz pierwszy gotowego pigmentu w kontekście archeologicznym. Maya Blue znaleziono w ofiarnym czultunie w Uxul (Niecka Mirador-Calakmul), pośród szczątków okrutnie torturowanych wojowników. Już w miesiąc później miałem szczęście oglądać te artefakty na wystawie czasowej w Muzeum Architektury Majów w San Francisco de Campeche…

Maya Blue

Maya Blue (majański błękit) to jeden z najbardziej wyjątkowych pigmentów na planecie Ziemia. W przeciwieństwie do pigmentów naturalnych pozyskiwanych z owadów czy roślin albo stricte mineralnych barwników, takich jak azuryt albo lapis lazuli, Maya Blue jest substancją hybrydową. Teraz wiemy, że wytwarza się ją poprzez połączenie organicznego barwnika indygo z nieorganicznym minerałem ilastym – pałygorskitem (attapulgit), jednak przez długie była to niewiadoma.

rio azul vase jar bowl munae kakao cacao — Wczesnoklasyczne naczynie do przyrządzania kakao na, jak głosi inskrypcja, dwa różne sposoby. Ekspozycja MUNAE, Ciudad de Guatemala (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Receptura na wytwarzanie Maya Blue zaginęła bowiem wraz z konkwistą i upadkiem Majów i innych cywilizacji prekolumbijskiej Mezoameryki. Tajemnicą pozostawały również składniki z jakich wytwarzano barwnik, który po latach badań i poszukiwań udało się ją odtworzyć.

Niejasne początki Maya Blue

Jako pierwszy na specyficzny barwnik zwrócił uwagę Raymond E. Merwin w 1931 r. w ruinach postklasycznego Chichen Itza. Nazwę Maya Blue ukuli jednak Rutheford J. Gettens i George L. Stout w wydanej w 1946 r. w Nowym Jorku Paint Materials: A Short Encyclopedia. Zagadka składu i receptury wytwarzania długo jednak pozostawała nierozwiązana.

SubII C1 Calakmul fryz substruktura II C substructure — Model preklasycznego fryzu na północnej fasadzie budowli SubII C1 w Calakmul. Mikroślady indygo odkryto podobno w prawym kąciku ust maszkarona wschodniego (po lewej stronie zdjęcia). Jednak późniejsze badania (Salazar Lama 2022) nie potwierdziły w tym miejscu Maya Blue ani w postaci zachowanego błękitu ani barwnika zdegradowanego do szarości (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Istnieją przypuszczenia, że Majowie po raz pierwszy użyli tego barwnika dekorując około 150 r. p.n.e. późnopreklasyczną architekturę świątynną w Calakmul, o tysiąc lat starszą niż wspomanien malowidła z Chichen Itza, jednak obecność Maya Blue na strukturze IIC-Sub w Calakmul jest też poddawana w wątpliwość [vide: W boskim tłumie: Substruktura II C w Calakmul i wstępne notki odnośnie programu rzeźbiarskiego].

Maya Blue – kolor elit

bonampak mural maya malowidła chiapas meksyk mexico fresk fresco majański błękit maya blue — Malowidła z Bonampak. Fragment sceny ze ściany północnej w pierwszej komnacie (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Początkowo mocno elitarny, majański błękit (Maya Blue) stał się niezwykle popularny w epoce późnoklasycznej (550-830 n.e.). Używano go do zdobienia figurek, malowideł ściennych i ceramiki elit społeczeństwa Majów. W przeciwieństwie do organicznego indygo, hybrydowy pigment wyróżnia się znacznie większą trwałością i nie blaknie tak szybko z wiekiem. Jest też znacznie bardziej odporny na kwasy, ługi, utleniacze, biokorozję, temperaturę czy rozpuszczalniki organiczne.

maya blue figurka gliniana figurine clay — Gliniana figurka typu Jaina barwiona m.in. Maya Blue. Ekspozycja Museo Costa Oriental, Tulum (fot: P.A. Trześniowski 2025)

Majański błękit

Maya Blue (majański błękit) nie ma jednego, standardowego koloru. Jego odcienie rozciągają się od błękitu przez turkus po szmaragdowozielony. Na odcień wpływa zawartość w ch’oj – indygowcu (Indigofera suffruticosa) barwników pokrewnych indygo, jak indyrubina czy dehydroindygo, zaś w pałygorskicie domieszek limonitu i hematytu, które występują w niektórych złożach w Sacalum.

cacaxtla maya blue paintings fresk fresco mexico meksyk — Wojownik Zakonu Orła, kopia fragmentu malowideł z Cacaxtla, Tlaxcala, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2010)

Odcienie niebieskozielone można uzyskać poprzez dłuższe lub silniejsze podgrzewanie (do 350 °C), które również prowadzi do powstania dehydroindygo w procesie utleniania. Jeżeli pałygorskit zawiera duże ilości limonitu i hematytu można uzyskać nawet czysto zielony pigment. Eksperymenty z różnymi odcieniami błękitu trwały od V do VIII w. n.e.

Wysoka zawartość wapna w niektórych próbkach sugeruje stosowanie podkładu na powierzchni naczyń przed nakładaniem pigmentu. Mogło to wiązać się z chęcią osiągnięcia jaśniejszego koloru. Warstwa wapna w charakterze podkładu mogła pełnić również funkcję spoiwa, ułatwiającego przyleganie do naczynia. Maya Blue (majański błękit) ze względu na strukturę krystaliczną pałygorskitu wymaga spoiwa, aby lepiej przylegać do powierzchni.

Bonampak structure 1 lintel 1 — Maya Blue w tle nadproża 1 w strukturze 1 w Yaxchilan, Chiapas, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Początkowo pigment stosowano na stiukowych rzeźbach, nim zaczęto używać go na ceramice i malowidłach ściennych. Majowie mogli odkryć, że aby użyć go na ceramice, trzeba dodać do farby wapno palone (CaO) lub nałożyć je najpierw na części naczynia, które miały być pokryte błękitem.

Jak rozpracowano Maya Blue – inżynieria wsteczna

tonina fresk malowidła maya blue chiapas meksyk mexico painting paints — Jeden z fresków w Tonina z zachowanymi fragmentami barwnika Maya Blue (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Mimo iż pigmentu używano dalej po upadku klasycznej cywilizacji Majów, w okresie postklasycznym (909-1527/1697 n.e.), a nawet we wczesnych czasach kolonialnych, czy sporadycznie w XIX wieku n.e., technologia produkcji majańskiego błękitu (Maya Blue) dla współczesnych archeologów pozostawała tajemnicą.

riobec rio bec b bench ława — Ława z dworca 6N2 w grupie Rio Bec B, Campeche, Jukatan. Ekspozycja Museo Baluarte de Campeche (fot: P.A. Trześniowski 2021)

W 1962 r. Gettens lub Bruce F. Bohor za pomocą dyfrakcji rentgenowskiej zidentyfikował w Maya Blue pałygorskit: (Mg,Al)₄Si₈(O,OH,H2O)₂₄·nH₂O. Zaraz potem Shepard i Gottlieb zasugerowali możliwość wytwarzania barwnika poprzez połączenie pałygorskitu z indygo. Jednak ani na Nizinach ani na Wyżynach Majów nie znano wtedy żadnych złóż tego minerału.

kadzielnica censer tulum zama jukatan meksyk mexico yucatan maya blue — Fragment postklasycznej kadzielnicy z resztkami Maya Blue. Stanowisko Zama-Tulum, Quintana Roo, Jukatan, Meksyk. Ekspozycja Museo Regional de Costa Oriental (fot: P.A. Trześniowski 2025)

Dzięki badaniom etnograficznym Dean E. Arnold doszedł w 1967 r. do wniosku, że pałygorskit to sak lu’um (maaya t’aan: biała ziemia). W 1967 r. Kleber et alia jednoznacznie zidentyfikowali jako składnik Maya Blue indygo. O rok wcześniej H. van Olphen uzyskał w laboratorium Maya Blue (majański błękit), mieszając pałygorskit z 2% indygo i podgrzewając miksturę w temperaturach 120-180 °C. Równolegle pigment odtworzył majański artysta Luis May Ku, mieszając pałygorskit z liśćmi i łodygami indygowca (Indigofera suffruticosa).

Odkrycie indygo, pałygorskitu oraz Maya Blue (majańskiego błękitu) na dnie naczynia ofiarnego ze stopionym pom (żywica Protium copal, używana w obrzędach jako kadzidło) w Świętej Cenocie Chichen Itza ujawniło, iż Majowie wytwarzali pigment w trakcie rytuałów palenia żywicy z dodatkiem pałygorskitu i indygo.

Znaczenie Maya Blue dla cywilizacji Majów

uaxactun tripod bowl vase jar munae 3516 teotihuacan — Wczesnoklasyczny wazon na trójnogu z pokrywą z Uaxactun. Przedstawia dwie postacie zasiadające na królewskich tronach wyścielonych skórą jaguara. Ekspozycja MUNAE, Ciudad de Guatemala (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Maya Blue (majański błękit) nigdy nie był zwykłą ozdobą naczyń ceramicznych, figurek czy innych przedmiotów. Był przede wszystkim żywym symbolem świętości tych obiektów i wysokiego statusu ich użytkowników. Kolor niebieski był dla Majów święty. Uosabiał ofiarę. Franciszkański biskup Meridy – Diego da Landa donosił, że ofiary ludzkie, podobnie jak ołtarze, na których je składano, były malowane właśnie na niebiesko. Na dnie Świętej Cenoty, zwanej też Studnią Ofiar w Chichen Itza pigment współwystępuje z kopalem, tworząc po latach warstwę zabarwionego na niebiesko mułu.

Calakmul Chiik Nahb — Kopia malowideł z wnętrza piramidy w centrum dystryktu Chiiknahb’ w Calakmul. Barwnik Maya Blue wykorzystany w epoce późnoklasycznej do ilustracji życia codziennego zwykłych ludzi (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Maya Blue (majański błękit) miał więc istotne znaczenie kulturowe oraz kosmologiczne. Symbolizował też wodę i życiodajny deszcz. Był tym samym związany z bogiem Chaakiem. Kodeks Madrycki – jedna z czterech jedynie zachowanych prekolumbijskich ksiąg Majów wiąże go również bogiem stwórcą – Itzamną. Być może niebieski barwnik był narzędziem rytualnego ożywiania ch’ulel artefaktów – świętą siłą witalną, która według Majów przenikała wszystkie przedmioty i istoty żywe.

Niebieski barwnik albo technologię jego wytwarzania przekazywano prawdopodobnie przez interakcje pomiędzy elitami powiązanych ośrodków Majów. Przedmioty ożywione przez Maya Blue (majański błękit) były towarem prestiżowym, kluczowym dla funkcjonowania późnoklasycznych dworów podobnie, jak jadeit, muszle spondylusa czy zwierciadła z hematytu.

Historyczne złoża pałygorskitu na Nizinach Majów

tikal burial 10 ceramic waza teotihuacan — Waza z zoomorficznym uchwytem w majańskim stylu i polichromią w stylu Teotihuacan z elementami Maya Blue. Pochówek 10 Yax Nuun Ayiin I na Północnym Akropolu Tikal (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Analiza próbek majańskiego błękitu (Maya Blue) pochodzących z Palenque i Chichen Itza (Arnold) wskazała na dwa znane źródła pochodzenia pałygorskitu: Sacalum lub Yo’ Sah Kab, oba w pobliżu Ticul na północnych Nizinach Majów oraz co najmniej jedno nieznane (dla niektórych próbek z Palenque). Z własnego, nieznanego źródła pałygorskitu korzystało Ixlú w Peten (Cecil). Próbki z Chichen Itza pochodziły ze zbiorów muzealnych po wykopaliskach Edwarda H. Thompsona w 1896 r. w Ossario oraz Świętej Cenocie.

kadzielnica censer punta piedra jukatan meksyk mexico yucatan maya blue — Postklasyczna kadzielnica z wyobrażeniem antropomorficznym ze stanowiska Punta Piedra w Quintana Roo, Jukatan, Meksyk. Ekspozycja Museo Regional de Costa Oriental (fot: P.A. Trześniowski 2025)

Jak potwierdzono za pomocą neutronowej analizy aktywacyjnej (INAA), fluorescencji rentgenowskiej (XRF) oraz spektrometrii masowej sprzężonej z plazmą wzbudzaną indukcyjnie i wprowadzaniem próbek za pomocą ablacji laserowej (LA-ICP-MS) – metod używanych do detekcji i analizy ilościowej pierwiastków chemicznych, złoża minerału w tych wychodniach różnią się między sobą i od wszystkich innych zawartością pierwiastków śladowych: itru, wanadu i chromu.

Skład surowca z Sacalum

Pałygorskit z cenoty w Sacalum w porównaniu z pokładami w Yo’ Sah Kab jest wysokoitrowy. Część złóż z Sacalum, która zawiera itr na podobnym poziomie co Yo’ Sah Kab ma z kolei znacznie wyższy poziom zawartości wanadu i chromu. Inne pierwiastki śladowe służące do separacji źródeł pałygorskitu to mangan, nikiel, lantan i rubid. O ile na Jukatanie odkryto inne złoża pałygorskitu, jak Chapab, Maxcanu i cenoty Mama w okolicach Uxmal, czy też pokłady w Peten, nie ma jak na razie dowodów, aby były one wykorzystywane przez prekolumbijskich Majów do produkcji barwnika.

Temple XIX stucco panel Palenque — Striukowy panel ze świątyni XIX w Palenque. Ekspozycja lokalnego muzeum archeologicznego (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Maya Blue na przestrzeni wieków na przykładzie niewielkiego ośrodka Buenavista del Cayo w Belize

Dean E. Arnold, Józef Ball, Laure Dussubieux i Jennifer Taschek przeanalizowali 17 próbek pigmentu pochodzącego z późno– oraz schyłkowoklasycznej ceramiki z lat 680-860 n.e., ze stanowiska archeologicznego Buenavista del Cayo w zachodnim Belize. Buenavista to średniej wielkości ośrodek cywilizacji Majów położony na wschodnim brzegu rzeki Mopan, tuż powyżej jej zbiegu z rzeką Macal, z którą tworzą wspólnie dalej Rzekę Belize.

mopan rzeka river rio belize cayo — Rzeka Mopan, dystrykt Cayo, Belize (fot: P.A. Trześniowski 2016)

Elitarne dobra z importu

Naczynia to późnoklasyczne Cabrito Cream-polychrome i K’om polychrome oraz schyłkowoklasyczne Guajiro typu Cabrito Cream-polychrome. Ich badania prezentują potencjał analizy pierwiastków śladowych w identyfikacji dalekosiężnych interakcji społecznych w dawnej Mezoameryce. Dzięki spektrometrii masowej sprzężonej z plazmą wzbudzaną indukcyjnie i wprowadzaniem próbek za pomocą (LA-ICP-MS), używanej do detekcji i analizy ilościowej pierwiastków chemicznych ustalili, że pałygorskit w badanych próbkach mógł pochodzić z oddalonej o około 375 km cenoty w Sacalum na północnym Jukatanie (!), pomimo występowania prawdopodobnie znanego wtedy źródła minerału w Peten, odległego o jedyne 60 km na zachód.

puchar vase maya blue — Późnoklasyczny puchar kryty stiukiem z resztkami Maya Blue z Uxul (Campeche, Meksyk) w zbiorach Museo Fuerte de San Miguel w San Francisco de Campeche (fot: P.A. Trześniowski 2021)

Ważny czynnik kultury

Maya Blue w Buenavista del Cayo pojawiło się początkowo w architekturze i rzadko spotykanej importowanej ceramice. Najstarsze ślady niebieskiego barwnika odkryto na fragmentach polichromowanej stiukowej fasady struktury 21. Była to elitarna wczesnoklasyczna rezydencja wybudowana w latach 420-560 n.e., ale spalona i zburzona między 690 a 700 r. n.e. Naczynia i artefakty z pałacu zostały celowo rozbite i spalone podczas jego niszczenia.

Na Nizinach Majów obróciło się wtedy raz kolejny wielkie koło fortuny, a potężna dynastia Węża (Kaanul) zaczęła znów tracić na znaczeniu na rzecz Nowego Porządku po klęsce z Yax Mutul (Tikal) w 695 r. n.e. Odległy o 14 km ośrodek Sa’al (Naranjo) padł wprawdzie dopiero w 744 r. n.e., jednakże jego regentka pochodząca z bocznej linii dynastii Yax Mutul, lecz wierna do ostatka Wężom, w latach 693-698 n.e. ogniem i mieczem umacniała swą władzę nad wschodnim Peten. Nie znamy oryginalnej nazwy Buenavista del Cayo, zatem mogłoby się ono znajdować na liście miast spalonych przez panią Ix Wak Chaan Jalam Lem…

ekscentryk eccentric maya blue lithic — Ekscentryk ze zbiorów Museo Fuerte de San Miguel w Campeche pomalowane w kolorach: czerwonym i Maya Blue (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Użycie majańskiego błękitu (Maya Blue) na elewacji w wypadku tej rezydencji było dosyć późne (660-700 n.e.). Wśród znalezisk z rytuału zamknięcia znalazły się m.in. naczynia pokryte cienką warstwą tynku i pomalowane na jasnoniebiesko. Najlepiej zachowana ceramika pochodzi jednak z elitarnego grobu nastolatki (pochówek BV88-B13 w strukturze 1) na centralnym placu Buenavista. Neutronowa analiza aktywacyjna (INAA) dwóch pucharów (Tolla Fluted) z tego pochówku wykazała, że powstały w oddalonym o 14 km Sa’al (Naranjo).

Akcenty na ceramice

Do ~760 r. n.e. majański błękit (Maya Blue) używano głównie jako zdobienia nakładanego po wypale, w formie pasów na krawędziach mis i pucharów, zwłaszcza pięknie malowanych pucharach z grupy Cabrito Cream-polychrome. Znaleziska z Buenavista del Cayo, Cahal Pech i Baking Pot w Belize wskazują, że w epoce schyłkowoklasycznej stosowanie Maya Blue wzrosło, rozszerzając się również na inne typy ceramiki, w tym polichromie na bazie kremowego i pomarańczowego slipu.

U szczytu prosperity

W latach 780-810 n.e. Maya Blue (majański błękit) był już powszechny w pałacu w Buenavista, gdzie zdobiono nim lokalnie wykonywane naczynia typu Guajiro. Znaleziono dowody archeologiczne na ślady wypalania i barwienia na tarasie struktury 31. Naczynia typu Cabrito Cream-polychrome również były produkowane lokalnie. Pałygorskit natomiast, jak wykazała analiza LA-ICP-MS, pochodził z odległej cenoty Sacalum na północnym Jukatanie.

W epokach późno- i schyłkowoklasycznej majański błękit (Maya Blue) używano w Buena Vista del Cayo obficie na figurkach oraz instrumentach muzycznych, szczególnie w stylu Jaina-Jonuta. Brak jednak szczegółowych badań składu tego pigmentu. Wykorzystanie Maya Blue w Buenavista del Cayo i na wschodzie południowych Nizin Majów osiągnęło apogeum na początku IX w. n.e., jednak zaraz potem, około 860 roku n.e. zanikło.

Maya Blue i szlaki handlowe dawnej Mezoameryki

Maya Blue wytwarzany z pałygorskitu pochodzącego z północnego-zachodu Jukatanu występuje obficiej w epokach późno- i schyłkowoklasycznej na wschodzie południowych Nizin Majów niż w centrum, w okolicach Tikal. Wskazuje to na wyższą efektywność morskiego szlaku handlowego z cenoty Sacalum przez Chichen Itza i jego port na Isla Cerritos wzdłuż wschodniego wybrzeża półwyspu Jukatan do Marco Gonzalez na południowym krańcu Ambergris Caye, a następnie rzekami do wnętrza lądu aniżeli najkrótszą drogą lądową wprost na południe.

yaxuna meksyk jukatan mexico sacbe droga archaeological site archeologia majow — Yaxuna i początek stukilometrowej *sacbe* łączącej stanowisko z Coba na wschodzie półwyspu Jukatan, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Wcześniejsza, późnoklasyczna trasa pałygorskitu wiodła z cenoty Sacalum 96 km na wschód do ośrodka Yaxuna, a następnie przez słynną stukilometrową sacbé z Yaxuna do Coba, skąd już tylko 43 km dzieli od wschodniego wybrzeża Jukatanu w morskich portach jak Xelha czy Muyil-Chunyaxche.

Maya Blue w Campeche i w Peten

el mirador cabeza stucco head stiukowa głowa — Późnoklasyczna głowa kobiety z niebieską chustą z El Mirador (Peten, Gwatemala). Kilka zmarszczek na czole i zapadnięte oczy według Richarda Hansena i Stanleya Guentera wskazują na wiekowe bóstwo. Być może jest to bóg N, choć możliwe, że to bogini Xmucane, babka Bohaterskich Bliźniaków. Ekspozycja MUNAE, Ciudad de Guatemala (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Ślady pigmentu Maya Blue (majańskiego błękitu) odnotowano jednak na ceramice ceremonialnej z Becan, Uxul, późnoklasycznych stiukach z El Mirador czy na naczyniach typu Xul Incised z Edzna. Wspaniałe freski wykonane z zastosowaniem Maya Blue znane są oczywiście z Calakmul, czy Bonampak. Jednak poza tym majański błękit jest rzadki lub nieobecny na późnoklasycznej ceramice z centralnych Nizin Majów i stanowisk takich jak Uaxactun czy Tikal.

Geograficzna dywidenda Buenavista del Cayo

Położenie na szlaku czy skrzyżowaniu szlaków handlowych nie dla wszystkich oznacza historyczne przekleństwo 😉 Strategiczna rola brodu przez rzekę obok Buenavista del Cayo to klucz do zrozumienia, skąd ten niewielki ośrodek miał dostęp do luksusowego pałygorskitu z odległej północy Jukatanu. Miejscowi artyści, dzięki położeniu na szlaku handlowym, stali się ogniwem w łańcuchu dostaw cennego pigmentu, tak pożądanego przez upadające dwory Peten w IX w. n.e.

teotihuacan fresk malowidło polichromia meksyk mexico — Wczesnoklasyczny Maya Blue w centralnym Meksyku – Mural Pumy z motywem chalchihuites w dolnej części obrazu – polichromia z wykorzystaniem m.in. barwnika niebieskiego na resztkach stiuku zachoawnego na jednej z pllatform przy Miccaotli w Teotihuacan (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Maya Blue na końcu czasu…

mulchic mural fresk painting maya blue paints — Schyłkowoklasyczna scena batalistyczna na muralu z Mulchic na północnym Jukatanie. Ekspozycja Gran Museo Maya w Merida (fot: P.A. Trześniowski 2025)

Wykorzystanie Maya Blue (majańskiego błękitu) nie skończyło się wraz z upadkiem klasycznej cywilizacji Majów, choć urwało się w Buenavista del Cayo, korzystającego z położenia na ważnym szlaku handlowym, prowadzącym z północy Jukatanu do wielkich miast w centrum Nizin Majów. Te wielkie miasta bowiem w epoce schyłkowoklasycznej (830-909 n.e.) jedno po drugim opustoszały.

Tikal, Mayapan i wschodnie wybrzeże półwyspu…

majański błękit maya blue Mayapan Jukatan Meksyk fresk koło Słońca — Postklasyczne malowidła w Mayapan – fresk z kołem Słońca (fot: P.A. Trześniowski 2016)

Wczesnopostklasyczną skrytkę z czterema kulami kopalu (copal) i Maya Blue odkryto w niezasypanym dole pomiędzy komnatami 1 i 2 świątyni na szczycie piramidy Templo I w Tikal. Z epoki wczesnopostklasycznej mamy masę śladów barwnika na dnie Świętej Cenoty w Chichen Itza – pokryta nim była większość przedmiotów ofiarnych, jakie na początku XX w. wydobył z dna tej cenoty Edward H. Thompson. Wiadomo, że w epoce późnopostklasycznej, po upadku Chichen, Maya Blue produkowany był w Mayapanie.

majański błękit maya blue Mayapan Jukatan Meksyk fresk — Postklasyczny fresk w Mayapan (fot: P.A. Trześniowski 2016)

W okresie postklasycznym (909-1527 n.e.) Maya Blue występuje powszechnie na freskach i elewacjach świątyń Wschodniego Wybrzeża Jukatanu, jak Xel Ha, Muyil-Chunyaxche czy Zama-Tulum. Kolor ten mógł wiązać kosmologicznie sanktuaria z morzem, podobnie jak wspomnianą na wstępie Błękitną Piramidę w późnoklasycznym/wczesnopostklasycznym El Tajin (Veracruz).

Xel Ha Styl Wschodniego Wybrzeza swiatynia temple templo — *Pib’il* – wewnętrzne sanktuarium postklasycznej świątyni w Xel Ha. Styl Wschodniego Wybrzeża, Riviera Maya, Jukatan, Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2020)

muyil chynyaxche maya blue ruiny ruins riviera jukatan meksyk mexico — *Pib’il* – wewnętrzne sanktuarium późnoklasycznej świątyni w Muyil-Chunyaxche, Riviera Maya (fot: P.A. Trześniowski 2010)

xel ha maya blue ruiny ruins riviera jukatan meksyk mexico — Maya Blue na elewacji *pib’il* – wewnętrznego sanktuarium postklasycznej świątyni w Xel Ha, Riviera Maya (fot: P.A. Trześniowski 2023)

tulum zama fresk fresco maya blue costa oriental styl wschodniego wybrzeża — Kopia postklasycznych malowideł z Zama-Tulum w środkowomeksykańskim stylu z wykorzystaniem barwnika Maya Blue. Ekspozycja Museo Costa Oriental (fot: P.A. Trześniowski 2025)

„Wewnętrzne kolumny zachowały ornamentykę w stiuku: zamaskowana twarz, głowa królika…” – John Lloyd Stephens, 1843, „Przypadki z podróży przez Jukatan – rozdział XXI„

tulum zama fresk maya blue fresco postclassico postklasyk — Postklasyczny fresk na kapitelu kolumny w wejściu do świątyni na szczycie El Castillo w Tulum (Zama) od wewnątrz (fot: P.A. Trześniowski 2024)

Maya Blue we współczesnej ulicznej kulturze Meksyku

Kolor yax – niebieski/zielony jest dziś ważnym elementem składowym ulicznych programów ikonograficznych.

mural santiago queretaro — Współczesny mural w Santiago de Queretaro, Centralny Meksyk (fot: P.A. Trześniowski 2024)

graffiti meksyk riviera maya mexico — Współczesny mural w Tulum, Riviera Maya, Jukatan (fot: P.A. Trześniowski 2022)

graffiti meksyk riviera maya mexico tulum — Współczesny mural w Tulum, Riviera Maya, Jukatan (fot: P.A. Trześniowski 2022)

graffiti meksyk riviera maya mexico daniken — Współczesny mural w Tulum, Riviera Maya, Jukatan (fot: P.A. Trześniowski 2022)

graffiti meksyk riviera maya mexico akumal — Współczesny mural w Akumal, Riviera Maya, Jukatan (fot: P.A. Trześniowski 2022)

Wsparcie dla portalu Mezoameryka

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 220 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę

Mezoameryka archeologia.edu.pl popularyzacja nauki — Kwesta na utrzymanie techniczne portalu archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Arnold, Dean E. (2024) Maya Blue: Unlocking the Mysteries of an Ancient Pigment. University Press of Colorado, Denver.

Arnold, Dean E. (2005) Maya Blue and Palygorskite: A Second Possible Pre-Columbian Source. „Ancient Mesoamerica” 16:51-62. https://doi.org/10.1017/S0956536105050078

Arnold, Dean E. (1971) Ethnomineralogy of Ticul, Yucatán Potters: Etics and Emics. „American Antiquity” 36:20–40.

Arnold, Dean E. (1967) Sak lu’um in Maya Culture and its Possible Relationship to Maya Blue. Department of Anthropology Research ReportNo. 2. University of Illinois, Urbana

Arnold, Dean E.; Joseph W. Ball, Laure Dussubieux, Jennifer Taschek (2025) Palygorskite from Sacalum, Yucatán in Maya Blue From the Eastern Maya Lowlands: New Evidence From Buenavista Del Cayo, Belize and La-ICP-MS Analysis. „Ancient Mesoamerica” 1–25 https://doi.org/10.1017/S0956536125000082

Arnold, Dean E., Bruce F. Bohor, Hector Neff, Gary M. Feinman, Patrick Ryan Williams, Laure Dussubieux, Ronald Bishop (2012) The First Direct Evidence of Pre-Columbian Sources of Palygorskite for Maya Blue. „Journal of Archeological Science” 39:2252-2260.

Arnold, Dean E., Jason R. Branden, Patrick Ryan Williams, Gary M. Feinman, J. P. Brown (2008) The First Direct Evidence for the Production of Maya Blue: Rediscovery of a Technology. „Antiquity” 82:151-164.

Arnold, Dean E., Hector Neff, Michael D. Glascock, Robert J. Speakman (2007) Sourcing the Palygorskite Used in Maya Blue: A Pilot Study Comparing the Results of INAA and LA-ICP-MS. „Latin American Antiquity” 18:44-58.

Arnold, Dean E.; Bruce F. Bohor (1975) Attapulgite and Maya Blue: An Ancient Mine Comes to Light. „Archaeology” 28:22-29.

Ball, Joseph W., Jennifer Taschek, Maria Baraciel Almada (2025) The Cabrito Cream-Polychrome Tradition at Buenavista Del Cayo, Belize: Definition, History, Distribution, and Sociocultural Significance. (in:) Erin L. Sears (ed.) Process and Patterns: Narratives from the Smithsonian Neutron Activation Program in Archaeology. Smithsonian Institution Scholarly Press, Washington, DC.

Cecil, Leslie G. (2010) Central Petén Blue Pigment: A Maya Blue Source outside of Yucatán, Mexico. „Journal of Archaeological Science” 37:1006-1019.

Coggins, Clemency Chase (1992) Dredging the Cenote. (in:) Clemency Chase Coggins (ed.) Artifacts from the Cenote of Sacrifice, Chichén Itzá, Yucatán, Memoirs of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology 10(3), Harvard University, Cambridge, pp. 9-31.

Culbert, T. Patrick (1993) The Ceramics of Tikal: Vessels from the Burials, Caches, and Problematic Deposits. The University Museum, University of Pennsylvania, Philadelphia.

Doménech-Carbó, Antonio; María Teresa Doménech-Carbó, Cristina Vidal-Lorenzo, María Luisa Vázquez de Agredos-Pascual, Laura Osete-Cortina, and Francisco M. Valle-Algarra (2014) Discovery of Indigoid-Containing Clay Pellets from La Blanca: Significance with Regard to the Preparation and Use of Maya Blue. „Journal of Archaeological Science” 41:147-155.

Doménech-Carbó, Antonio; María Teresa Doménech-Carbó, María Luisa Vázquez de Agredos-Pascual (2011) From Maya Blue to “Maya Yellow”: A Connection between Ancient Nanostructured Materials from the Voltammetry of Microparticles. „Angewandte Chemie International Edition” 50:5741-5744.

Fois, Ettore; Aldo Gamba, Antonio Tilocca (2003) On the Unusual Stability of Maya Blue Paint: Molecular Dynamics Simulations. „Microporous and Mesoporous Materials” 57:263–272.

Folan, William J. (1969) Sacalum, Yucatan: A Pre-Hispanic and Contemporary Source of Attapulgite. „American Antiquity” 34(2):182.

Gettens, Rutherford J. (1962) Maya Blue: An Unsolved Problem in Ancient Pigments. „American Antiquity” 27:557-564.

Gettens, Rutherford J. (1955) Identification of Pigments on Fragments of Mural Paintings from Bonampak, Chiapas, Mexico. (in:) Karl Ruppert, J. Eric S. Thompson, Tatiana Proskouriakoff (eds.) Bonampak, Chiapas, Mexico, Carnegie Institution of Washington Publication 602. Carnegie Institution of Washington, p. 67.

José-Yacamán, M.; Luis Rendón, J. Arenas, Mari Carmen Serra Puche (1996) Maya Blue Paint: An Ancient Nanostructured Material. „Science” 273:223–225.

Kleber, R.; L. Masschelein-Kleiner, J. Thissen (1967) Etude et identification du “Bleu Maya.” „Studies in Conservation” 12:41-56.

Krekeler, Mark P. S.; Lance E. Kearns (2009) A New Locality of Palygorskite-Rich Clay from the Southeastern Yucatán: A Potential Material Source for Environmental Applications. „Environmental Geology” 58:715-726. https://doi.org/10.1007/s00254-008-1545-0.

Emilia García-Romero (2021) Crystal-Chemical and Diffraction Analyses of Maya Blue Suggesting a Different Provenance of the Palygorskite Found in Aztec Pigments. „Archaeometry” 63:738-252. https://doi.org/10.1111/arcm.12644.

Salazar Lama, Daniel (2022) W boskim tłumie: Substruktura II C w Calakmul i wstępne notki odnośnie programu rzeźbiarskiego. tłum: Un lugar repleto de dioses. Nota preliminar sobre el programa escultórico de la Subestructura II C de Calakmul, Campeche, México „Journal de la Société des américanistes” 108(1):153-193

Sánchez del Río, Manuel; Javier García-Rivas, Mercedes Suárez, Emilia García-Romero (2021) Crystal-Chemical and Diffraction Analyses of Maya Blue Suggesting a Different Provenance of the Palygorskite Found in Aztec Pigments. „Archaeometry” 63:738–252. https://doi.org/10.1111/arcm.12644.

Sánchez del Río, Manuel; P. Martinetto, C. Reyes-Valerio, E. Dooryhée, M. Suárez (2006) Synthesis and Acid Resistance of Maya Blue Pigment. „Archaeometry” 48:115-130. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.2006.00246.x.

Sánchez del Río, Manuel; Mercedes Suárez, and E. García-Romero (2009) The Occurrence of Palygorskite in the Yucatán Peninsula: Ethno-Historic and Archaeological Contexts. „Archaeometry” 51:214–230.

Van Olphen, H. (1966) Maya Blue: A Clay-Organic Pigment? „Science” 154:645-646.

Vázquez de Ágredos Pascual, María Luisa, María Teresa Doménech Carbó, and Antonio Doménech Carbó (2011) Characterization of Maya Blue Pigment in Pre-Classic and Classic Monumental Architecture of the Ancient Pre-Columbian City of Calakmul (Campeche, Mexico). „Journal of Cultural Heritage” 12:140-148. https://doi.org/10.1016/j.culher.2009.12.002.

Post Views: 155

Maya Blue – majański błękit