El Mirador, Peten, Gwatemala

Mezoameryka, Niziny Majów, cywilizacja, Maya, preklasyk, Peten, Gwatemala, Jukatan, El Mirador, stanowiska archeologiczne, Pierwsze Królestwo Węża, Niecka Mirador-Calakmul, Nakbe, Yaxnohcah, El Tintal, Wakna, Teotihuacan, Tikal, Bitwa na Schodach El Tigre, piramidy triadyczne

El Mirador, Peten, Gwatemala – domniemana stolica Chih Cha’ – Pierwszego Imperium Majów. Centrum pierwszego wielkiego organizmu państwowego na Nizinach Majów, składającego się z co najmniej kilkudziesięciu ośrodków połączonych siecią doskonałych dróg – sacbeób, które widoczne są dziś na zdjęciach satelitarnych. Stanowisko bogate w monumentalną preklasyczną architekturę – głównie kompleksy piramid triadycznych, z których największy, La Danta, jest najbardziej masywną budowlą Jukatanu, a w kolejce do tronu najbardziej masywnej budowli na Ziemi ustępuje tylko piramidzie w Cholula, platformie w Aguada Fenix (wszystkie trzy wybudowano w prekolumbijskiej Mezoameryce) i piramidzie Cheopsa w Gizie.

La Danta jest również jedną z trzech najwyższych prekolumbijskich piramid, wspólnie z wielkim akropolem w Tonina, w stanie Chiapas (Meksyk) oraz Templo IV w Tikal, (Peten, Gwatemala) – ostatnio różne źródła dla wszystkich trzech budowli podają taką samą wysokość 72 m. Wszystkie trzy oczywiście stanowią architektoniczne osiągnięcia cywilizacji Majów, jednak tylko La Danta wybudowana została w epoce preklasycznej (dokładnie późny preklasyk 400 p.n.e. – 150 n.e.).

El Mirador

Stanowisko archeologiczne El Mirador położone jest w Niecce Mirador-Calakmul, na terenie parku narodowego Reserva de Biosfera Maya. Zgodnie z najnowszymi badaniami, przeprowadzonymi za pomocą technologii LiDAR, miasto to zajmowało obszar aż 132 km². Jego poszczególne osiedla były połączone siecią wewnętrznych dróg – sacbeób. Stąd również rozchodzi się pajęczyna zewnętrznych dróg, łączących ze sobą wszystkie preklasyczne ośrodki w Niecce Mirador-Calakmul.

W przeciwieństwie do preklasycznych miast w Olmanie, na Wyżynach Majów czy na przesmyku Tehuantepec rozłożone jest na osi wschód-zachód (W-E) nie zaś północ-południe (N-E), co jest dowodem tego, że na Nizinach Majów w epoce preklasycznej rozwinęła się samodzielna kultura. Południkową oś El Mirador wyznaczają dwa najpotężniejsze kompleksy piramid triadycznych: La Danta (72 m) i El Tigre (55 m) oraz ciągnąca się miedzy nimi sacbe – majańska droga o długości 2 km, która była 2000 lat temu główną arterią miasta.

Piramidy El Mirador – wygasłe wulkany

El Mirador, a właściwie jego dwa potężne kompleksy piramid triadycznych: La Danta i El Tigre znane były już od lat 30. XX stulecia …pilotom samolotów przelatujących nad bezkresnym zielonym oceanem tropikalnych lasów Peten. W trakcie zwiadu lotniczego nad Peten, którego celem było poszukiwanie w selwie nieznanych prekolumbijskich miast, monstrualne piramidy El Mirador zaklasyfikowano jako wygasłe wulkany, gdyż ogromnych porośniętych gęstą roślinnością stromych wzniesień nikt przy zdrowych zmysłach nie mógł brać za piramidy. Ogromne miasto zagubione w selwie odkrył dla świata nauki dopiero w latach 60. XX w. samotny eksplorator Ian Graham, przedostatni z wielkich archeologów polowych Mezoameryki.

Odkrycie El Mirador

Był 1962 r. kiedy Ian Graham, prawdopodobny pierwowzór filmowego Indiany Jonesa (zachował się czarno-biały film z sir Grahamem bardzo sprawnie posługującym się pejczem), wracał samolotem z okolic Dos Lagunas, stanowiska archeologicznego, leżącego na pograniczu dzisiejszego Peten w Gwatemali i Rezerwatu Biosfery Calakmul w meksykańskim stanie Campeche. Czekał go krótki lot do miasta Guatemala – rozliczenia, sprawozdania, raporty… Szczęśliwy los sprawił, że przypadło mu miejsce po prawej stronie awionetki.

Gdy Graham dostrzegł dwa porośnięte roślinnością stożki, przebijające linię horyzontu, postanowił sprawdzić, czy nie zarejestrowano w tym miejscu jakiegoś stanowiska archeologicznego. W mieście Guatemala przekonał się, że oba zaklasyfikowano jako wygasłe wulkany, jednak Peten to południowa część olbrzymiej wapiennej płyty półwyspu Jukatan, dawnej potężnej rafy koralowej, która narastała kilometrami jeszcze od czasów kredy, więc na wulkany nie ma tam miejsca. Niestrudzony archeolog wkrótce znów ruszył w drogę…

Nazwę El Mirador (hiszp. punkt widokowy) Ian Graham zapożyczył od chicleros, robotników leśnych zbierających w lasach Peten chicle, naturalny surowiec do produkcji gumy do żucia. Chicleros wykorzystywali ogromne piramidy jako wieże obserwacyjne. Na miejscu zdumiały Grahama dwie rzeczy: 1) nigdy do tej pory nie widział tak potężnych piramid, 2) nigdy dotąd nie widział piramid tak starych… wszystko tak szczelnie przykrywała dżungla, że nigdzie nie zachowała się wolnostojąca architektura. Wniosek, że znalazł preklasyczne miasto z piramidami wyższymi od jakichkolwiek klasycznych nie był łatwym kąskiem do przetrawienia dla ówczesnego świata nauki.

Kompleks La Danta pozostaje po dziś dzień najwyższą i najbardziej masywną piramidą na Jukatanie. Ian Graham wykonał pierwszą mapę El Mirador i zaraportował je jako największe majańskie miasto odkryte do tej pory, a co jeszcze dziwniejsze pochodzące z okresu preklasycznego (1000 p.n.e. – 150 n.e.), uznawanej w jego czasach za okres formatywny, czyli taki, w którym nie istniały jeszcze zhierarhizowane społeczności zdolne, aby wznosić monumentalną architekturę. Była to sensacja, której nie zaakceptowano. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły jednak tezę wielkiego odkrywcy.

Pierwsze wykopaliska archeologiczne na terenie El Mirador rozpoczęły się dopiero w 1978 r. Do 1983 r. prowadzili je Bruce H. Dahlin i Ray T. Matheny. Błyskawicznie stwierdzili, że Ian Graham miał rację…

El Mirador – preklasyczna metropolia

Rdzeń ceremonialnego centrum El Mirador rozciąga się na przestrzeni ponad 2 km na osi wschód-zachód, pomiędzy piramidami triadycznymi La Danta i El Tigre i ponad kilometra na osi północ-południe. W okresie preklasycznym prawdopodobnie cały ten teren był pokryty tynkiem, z którego wyrastały liczne kompleksy świątynne. Największy z nich to kompleks piramid triadycznych La Danta (73 m) piętrzący się u wschodniego końca dwukilometrowej sacbe, majańskiej drogi łączącej go z drugim pod względem rozmiaru kompleksem piramid triadycznych El Tigre (55 m).

Trzecim pod względem wielkości jest grupa piramid triadycznych Los Monos znajdująca się na południu centralnej części El Mirador. W El Mirador znajduje się co najmniej 15 kompleksów piramid triadycznych zorientowanych na osiach wschód-zachód, jak La Danta – El Tigre, czy północ-południe, jak Monos i Tres Micos. Na północ od Centralnego akropolu El Mirador znajduje się grupa Leon, jedna z największych grup E na Nizinach Majów.

El Mirador to nie tylko gigantyczne centrum ceremonialne, to ośrodek czegoś znacznie potężniejszego niż pojedyncze miasto. Zbiegała się tu sieć długodystansowych dróg – sacbeób, łączących El Mirador z innymi miastami Majów, jak choćby odległe o 12 km Nakbe, odległe o 20 km El Tintal i wiele innych majańskich centrów na zachodzie i północy Niecki Mirador-Calakmul. Kilkadziesiąt miast Majów połączonych tą pajęczyną dróg tworzyło pierwszy większy złożony system polityczny jeszcze w okresie preklasycznym (1000 p.n.e. – 150 n.e.), uważanej w poprzednich dekadach dopiero za okres formatywny. El Mirador pozostaje największym nagromadzeniem monumentalnej architektury zbudowanej kiedykolwiek przez Majów.

Pierwsze Królestwo Węża

Po odkryciu El Mirador przez Iana Grahama długo nie dawano wiary potężnym rozmiarom ani preklasycznemu datowaniu piramid. Ogromne kompleksy triadyczne La Danta i El Tigre w trakcie analizy zdjęć pochodzących ze zwiadów lotnicznych brygadiera Charlesa A. Lindbergha i jego żony Anne Morrow Lindbergh w 1929 r. i Johna A. Masona w 1930 r. nad Jukatanem zostały zaklasyfikowane jako wygasłe wulkany. Ku zaskoczeniu świata nauki odważne datowania Iana Grahama jednak się potwierdziły. Później było już tylko coraz trudniej.

W przepastnych lasach Peten Ian Graham odkrył nie jedno, a całą sieć preklasycznych miast, do tego połączonych pajęczyną doskonałych dróg, jakich z jednym czy może dwoma wyjątkami nie budowano między miastami w późniejszej okresie klasycznym (250-909 n.e.), złotym wieku cywilizacji Majów. Do sieci preklasycznych miast odkrytych przez Iana Grahama: El Mirador, Nakbe, El Tintal i El Guiro (Wakna) połączonych siecią sacbeób, dołączyły później kolejne, jak Balamnal i również te położone po drugiej stronie granicy Meksyku i Gwatemali, jak Uxul czy Yaxnohcah, które oddziela, a raczej łączy z Calakmul wodna arteria Bajo el Laberinto.

Zgodnie z teorią Pierwszego Imperium, postawioną przez Davida Freidela, granice Chih Cha’ – Pierwszego Królestwa Węża sięgały tak daleko jak daleko występowała preklasyczna triadyczna architektura. Zgodnie z tą hipotezą w skład dawnego dominium ze stolicą w El Mirador wchodziłyby tak odległe preklasyczne ośrodki Majów jak Cerros (Cerro Maya) na wybrzeżu Morza Karaibskiego w Belize, Yaxuna na północy półwyspu Jukatan w Meksyku (ledwie 20 km na południe od Chichen Itza), czy Ichkabal i Dzibanche w stanie Quintana Roo – późniejsza kolebka Drugiego Królestwa Węża, hegemonii klasycznej dynastii Kaanul.

Na terenie Niecki El Mirador-Calakmul odkrywane są wciąż nowe preklasyczne miasta z triadyczną architekturą, w tym potężne Yaxnohcah, starsze niż El Mirador i ponoć większe niż Nakbe, z którym jest porównywalne wiekowo.

Popol Vuh – majański mit stworzenia w El Mirador

Jednym z najwspanialszych zabytków preklasycznej sztuki na Nizinach Majów jest słynny relief z El Mirador, przedstawiający m.in. scenę z mitu kreacyjnego Majów, znanego z Popol Vuh – Księgi Rady Narodu K’iche, postkolonialnej już relacji (XVI w. n.e.). Uwiarygodnienia mitu dokonano po odkryciu przez Michaela D. Coe jego licznych reprezentacji w majańskiej ikonografii okresu klasycznego (250-909 n.e.), a następnie również w preklasycznych przedstawieniach, m.in. w El Mirador, Uaxactun i San Bartolo.

Relief, zdaniem odkrywcy, Richarda D. Hansena, przedstawia scenę ucieczki z zalanych wodą zaświatów Bohaterskich Bliźniaków: Hun Ahau i Yax Bahlam z odciętą głową ojca, który odrodzi się później jako bóg kukurydzy: Hun Nal Ye / Hun Ixim. Mity Bohaterskich Bliźniaków oraz odrodzenia boga kukurydzy były głównym filarem kulturowym cywilizacji Majów okresu preklasycznego (2000 p.n.e. – 250 n.e.) i klasycznej (250-909 n.e.).

Słynny relief z El Mirador przedstawia również inne niezwykle ważne kosmologicznie postacie dla mieszkańców miasta: Boga Stwórcę – Itzamna oraz potężny łeb węża, utożsamiany przez archeologa Richarda D. Hansena z Pierwszym Królestwem Węża i preklasycznym prototypem glifu głowy węża, używanym w późniejszym okresie klasycznym (250-909 n.e.) jako glif herbowy m.in przez dynastię Kaanul z Dzibanche i Calakmul.

Relief zdobił w przeszłości ścianę kolektora wody na akropolu w El Mirador. O ile krytycy Hansena: James Doyle Brown i Stephen D. Houston upatrują w przedstawieniu Bohaterskich Bliźniaków raczej impersonifikatorów boga Chaaka (vide: A Watery Tableau at El Mirador, Guatemala) – nurkujące postaci umieszczone są na tle wstęgi niebios, znanej dobrze już od czasów programu ikonograficznego Izapa, bliskie sąsiedztwo reliefu z wodnym kolektoren, a być może nawet częściowe zanurzenie go w wodzie dodatkowo uwiarygadnia tezę Richarda Hansena.

O najnowszych odkryciach archeologicznych i ikonograficznych w El Mirador => Chacté, Gwatemala – preklasyczny maszkaron ze struktury 3 (polskojęzyczne tłumaczenie artykułu naukowego z „Journal de la Société des américanistes” z 2022 r.)

Upadek El Mirador

Wielkie miasta z architekturą triadyczną w Niecce Mirador-Calakmul oraz poza jej granicami opustoszały około 150 r. n.e., pod koniec epoki późnopreklasycznej. W tym czasie w El Mirador wzniesiono mur obronny o długości około 3,2 km, który miał chronić kompleks środkowo-zachodni (Morales Aguilar 2013:774). Około 300 r. n.e. miała miejsce Bitwa na Schodach El Tigre, po której ślady to szkielety odkryte na powierzchni piramidy i znajdujące się między nimi charakterystyczne groty wykonane z zielonkawego obsydianu pochodzącego ze środkowomeksykańskich wychodni położonych w rejonie Pachuca. Zielonkawy obsydian był już w owym czasie kontrolowany przez Teotihuacan.

Bitwa na Schodach El Tigre była prawdopodobnie ostatnim aktem zmagań, jakie musiały toczyć się co najmniej od rebelii Yax Ehb’ Xooka w Tikal, w II stuleciu n.e. między Pierwszym Imperium – Chih Cha’ a sponsorowanym przez odległe Teotihuacan Nowym Porządkiem (Wiinte’ Nah). Środkowomeksykańskiego hegemona, jako autora ostatecznej klęski, obciążają również stele z El Mirador, sprofanowane z użyciem symboliki Teotihuacan, czy też rozbita w drobny mak stela 1 z Nakbe i stela 2 stamtąd sprofanowana przy użyciu symbolu zwanego goglami Tlaloca.

UWAGA: Strona ma charakter roboczych notatek i znajduje się rozbudowie.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Wsparcie dla portalu Mezoameryka

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 200 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 

Bibliografia:

Freidel, David (2018) Maya and the Idea of Empire, (in:) Katherine Brown i George Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, University Press of Florida

Hansen, Richard D. (2014) The Origins & Collapse of the Preclassic Maya in the Mirador Basin, Guatemala, Library of Congress

Hansen, Richard D. (2013) The Beginning of the End: Conspicuous Consumption and Environmental Impact of the Preclassic Lowland Maya, (w:) Deanne G. Matheny, Joel C. Janetski y Glenna Nielsen (eds.) An Archaeological Legacy: Essays in Honor of Ray T. Matheny, Museum of Peoples and Cultures Occasional Papers 18. Brigham Young University, Provo, Utah, s. 241-285

Hansen, Richard D. (1998) Continuity and Disjunction: The Pre-Classic Antecedents of Classic Maya Architecture, (w:) Stephen D. Houston (ed.) Function and Meaning in Classic Maya Architecture, Dumbarton Oaks, Washington, s. 49-122

Hansen, Richard D. (1992) The Archaeology of Ideology: A Study of Maya Preclassic Architectural Sculpture at Nakbe, Peten, Guatemala, (disertation), University of California, Los Angeles

Hansen, Richard D. (1991) An Early Maya Text from El Mirador, Guatemala. Research Reports on Ancient Maya Writing 37:19-32. Center for Maya Research, Washington, D.C.

Hansen, Richard D. (1990) Excavations in the Tigre Complex, El Mirador, Petén, Guatemala, El Mirador Series, Part. 3. Papers of the New World Archaeological Foundation n° 62. Brigham Young University, Provo, Utah

Hansen, Richard D., Carlos Morales-Aguilar, Josephine
Thompson, Ross Ensley, Enrique Hernández, Thomas Schreiner, Edgar SuyucLey, and Gustavo Martínez (2022) LiDAR analyses in the contiguous MiradorCalakmul Karst Basin, Guatemala: an introduction to new perspectives on regional early Maya socioeconomic and political organization. „Ancient Mesoamerica” s. 1-40.
https://doi.org/10.1017/S0956536122000244

Hansen, Richard D.; Edgar Suyuc-Ley (2015) Investigaciones regionales en la Cuenca Mirador, 2013 (in:) B. Arroyo, L. Méndez Salinas, L. Paiz (eds.) XXVIII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2014, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala s. 95-104

Hansen, Richard D., Wayne K. Howell y Stanley P. Guenter (2008) Forgotten structures, haunted houses, and occupied hearts. Ancient perspectives and contemporary interpretations of abandoned sites and buildings in the Mirador Basin, Guatemala , (w:) Travis W. Stanton & Aline Magnoni (eds.) Ruins of the Past. The use and perception of abandoned structures in the Maya Lowlands, University Press of Colorado, Boulder, s. 25-64

Suyuc-Ley, Edgar; Beatriz Balcárcel, Francisco López i Silvia Alvarado
(2003) Excavations at the Site of La Muerta, Mirador Basin, Peten

Hansen, Richard D.; Steven Bozarth, John Jacob, David Wahl y Thomas Schreiner (2002) Climatic and environmental variability in the rise of Maya civilization: a preliminary perspective from northern Peten , „Ancient Mesoamerica” 13(2), s. 273-295