Mezoameryka, Niziny Majów, Oxpemul, Drugie Królestwo Węża, Królestwo Nietoperza, Kaanul, Suutz’, Uxte’tuun, Calakmul, Campeche, archeologia Majów, Maya, stanowisko archeologiczne, stanowiska archeologiczne
Oxpemul to stanowisko archeologiczne znajdujące się na terenie parku narodowego Reserva Biosfera de Calakmul, pozostającego obecnie największym obszarem dziewiczego lasu na terenie Meksyku. Ruiny miasta z okresu klasycznego są bogate w monumentalną architekturę oraz stele – w Oxpemul odnaleziono dotąd aż 23 stele i 21 ołtarzy. Korpus epigraficzny Oxpemul stanowi niezwykle cenną informację dla archeologów z uwagi na fakt, iż miasto to znajdowało się z racji położenia w dominium Kaanul – Drugiej Dynastii Węża z kolejnymi stolicami w Dzibanche i Calakmul.
Stanowisko archeologiczne Oxpemul położone jest na dwóch szczytach wzgórz, o wysokości około 324 m n.p.m. i 291 m n.p.m. Obydwie części były połączone sacbé o długości około 1,2 km i szerokości 22 m. Pomiędzy Grupą Północną i Grupą Południowa od zachodniej strony znajduje się aguada. Jak dotąd w Oxpemul udokumentowano a z osiem takich zbiorników. W pobliżu przepływa strumień Desempeño. Na terenie stanowisko znaleziono do tej pory aż 30 czultunów (chultunób).
Badania archeologiczne i początki Oxpemul
Pierwsze badania archeologiczne na terenie Oxpemul przeprowadził Universidad Autónoma de Campeche na początku XXI w. W ich wyniku ustalono, że Oxpemul było zamieszkane od epoki środkowopreklasycznej aż po późnoklasyczną. Pierwotnym jądrem stanowiska była Grupa Południowa, jednak pod koniec epoki wczesnoklasycznej – w okresie największego rozkwitu miasta, centrum zasiedlenia zaczęło się stopniowo przenosić ku Grupie Północnej.
Wczesnoklasyczne Oxpemul
Świadectwami potęgi Oxpemul w epoce wczesnoklasycznej są odnalezione dopiero w 2008 r. stele 22 i 23, przedstawiające wziętych do niewoli jeńców. Zachowały się, niestety, tylko ich fragmenty, świadcząc o późniejszej profanacji, która mogła mieć miejsce w wyniku zdobycia miasta, bądź innych poważnych zmian politycznych. Dolne fragmenty stel zostały najwyraźniej wykorzystane ponownie, jako ślady związków z przeszłością i ustawione w Grupie Południowej, w pobliżu końca sacbé, jaka łączyła obydwie części ośrodka.
Stylistycznie, przedstawienia jeńców na stelach 22 i 23 przypominają słynne schody hieroglificzne z Dzibanche (datowane obecnie na 408 r. n.e.). Zachowane elementy stroju wyobrażonych na stelach władców (m.in. sandały i ozdoby z podobiznami bóstw zawieszane na pasach, używane w latach 376–504 n.e.) oraz sposób ich przedstawienia (układ stóp) również umiejscawiają je w epoce wczesnoklasycznej, przypominając pochodzące z tego okresu stele z Tikal czy Yaxha’.
Oryginalna nazwa miasta nie została jak do tej pory odszyfrowana. Kombinacja glifów w miejscu toponimu interpretowana jest jednak jako Kamienny Tron (Tuun Tz’am). Innym toponimem używanym w inskrypcjach stel na terenie Oxpemul jest Uxte’tuun – odnoszący się do całego regionu, którego późnoklasyczną stolicą zostało ChiikNahb’ (Calakmul) pod rządami dynastii Węża (Kaanul).
Stele w dominium dynastii Węża (Kaanul)
Konsekrowanie stel w cieniu dynastii Węża nie było najwyraźniej mile widziane. Świadczy o tym ich brak na przestrzeni stuleci zdominowanych przez dynastię Kaanul w ośrodkach znajdujących się w promieniu kilkudziesięciu kilometrów od obu wymienionych stolic oraz znajdującego się mniej więcej po środku pomiędzy nimi Becan, które stanowiło najprawdopodobniej dodatkowy punkt projekcji potęgi militarnej Węży. Trudno więc szukać stel z tego czasu w takich miastach jak Kohunlich, Tamchen, Chactun, Lagunita. Nie ma ich nawet w samym Becan…
Zakaz konsekrowania stel nie dotyczył dalej położonych, prominentnych ośrodków, jak np.: Sa’al (Naranjo), Waka’ (El Peru), Uxwitza (Caracol) czy Sak Nikte (La Corona), w których rządziły zwasalizowane przez Węży dynastie. Często były one monitorowane lokalnie przez wężowe księżniczki (ix Kaanul k’aloomte), które miały z reguły wyższy status od swych królewskich małżonków (k’uhul ajaw / sak wahyis). Widać to nie tylko po nierównych tytułach, ale również po sposobie prezentacji par władców na stelach.
Dowody spadku militarnej presji Kaanul na region
Stele w dawnym państwie Uxte’tuun i na jego rubieżach wykwitły nagle na zakończenie k’atuunu 9.14.0.0.0 (20-letni cykl kalendaryczny w Długiej Rachubie, przypadającego w tym wypadku na 711 roku n.e.). Był to pierwszy k’altun (zakończenie k’atuunu) jaki wypadł po 695 r. n.e., kiedy doszło do pierwszej wielki klęski militarnej Węży z rąk powracającego na polityczną scenę Nizin Majów tzw. Nowego Porządku z ośrodkiem władzy w Tikal. Kolejny wykwit stel nastąpił na kolejny k’altun 9.15.0.0.0 (731 r. n.e.), kiedy w odległym o jakieś 24 km od Oxpemul Chiik Nahb (Calakmul) nadal jeszcze rządziła dynastia Kaanul.
W 736 r. n.e. doszło jednak do kolejnej, tym razem już ostatecznej klęski militarnej Węży. Ich glif-patronim (głowa węża), wkrótce przestał pojawiać się na kolejnych stelach konsekrowanych w Chiik Nahb (Calakmul), dokąd oficjalnie powróciła rządząca tam niegdyś przed nimi dynastia Suutz’ (Nietoperza). Gro monumentów w Oxpemul pochodzi właśnie z tego okresu tuż po upadku Kaanul. Następny k’altun, 9.16.0.0.0 nadszedł w 751 r. n.e. I z tego właśnie roku pochodzi stela 9, która jest kwintesencją zmian. Na licu steli 9 boski władca Oxpemul depcze bowiem podobiznę Węża. TEGO Węża…
Stele z Oxpemul
W 731 r. n.e. (k’altun w dniu 9.15.0.0.0 4 Ajaw 13 Yax) konsekrowano w Oxpemul stele 12 i prawdopodobnie 17. W 741 r. n.e. (półkatun czyli lajuntuun kończący się w dniu 9.15.10.0.0 3 Ajaw 3 Mol) stele 11 i 13. Z 751 r. n.e. (k’altun 9.16.0.0.0 2 Ajaw 13 Sek) pochodzi wspomniana stela 9 oraz prawdopodobnie stela 10. Z 756 r. n.e. (ćwierćkatun czyli hotuun kończący się w dniu 9.16.5.0.0 8 Ajaw 8 Sotz’) stele 18 i 19. Z 771 r. n.e. (k’altun w dniu 9.17.0.0.0 13 Ajaw 18 Kumk’u) stele 2 i 4 oraz być może 3.
Zagęszczanie dat konsekracji stel w okresach krótszych niż k’atuun (lajuntuun, hotuun) świadczy o palących potrzebach propagandowych władców Oxpemul w tych okresach (np. koronacja). Pochodząca prawdopodobnie z 771 r. n.e. stela 3 z Oxpemul nie ma czytelnej daty, ale zachował się na niej glif herbowy Tikal (!) Ostatnia stela w Oxpemul z jakiej daje się odczytać jakąś datę to stela 7 konsekrowana na zakończenie k’atuunu (k’altun) 10.0.0.0.0 7 Ajaw 18 Sip. Był to już koniec epoki późnoklasycznej. Następująca po niej epoka schyłkowoklasyczna wiązała się z już końcem złotego wieku, postępującym upadkiem znaczenia boskich władców, a w konsekwencji drugim kolapsem cywilizacji Majów…
Ruiny Oxpemul
Ruiny Oxpemul odkrył 7 lutego 1934 r. John Denison Jr. , w ramach jednej z serii ekspedycji Carnegie Institution of Washington do Południowo-Wschodniego Campeche. Denison określił znalezione miasto jako „niesamowite dzięki stelom”. Rzeczywiście, w tym niewielkim ośrodku widać ich zastanawiająco dużo…
Ekspedycja Carnegie Institution przebywała w Oxpemul 9 dni, od 7 do 16 lutego 1934 r. Na miejscu (in situ) znaleziono wtedy aż 19 stel. Pierwszą mapę stanowiska sporządził F. Parris. Wyniki badań powierzchniowych stanowiska opublikowane zostały w zbiorczym raporcie Karla Rupperta i Johna Denisona Jr z w 1943 r.
Wiedza o stanowisku Oxpemul zaginęła następnie na siedemdziesiąt lat, aż do 22 kwietnia 2004 r. kiedy to ponownie odkrył to stanowisko Ivan Šprajc. Wtedy z drogi łączącej szlaban Conhuas z ruinami Calakmul szło się do Oxpemul przez selwę trudne dwa dni, wycinając ścieżki po drodze. Eskpedycja Šprajca dotarła do ruin Oxpemul ze stanowiska archeologicznego Dos Aguadas.
Architektura Oxpemul
Sercem architektury Oxpemul jest typowa dla Nizin Majów grupa MFC (Middle Formative Chiapas). Składa się ona z głównej piramidy (str. IV) umiejscowionej na północy centralnego placu (plac wschodni), grupy E (str. II i V), piramidy zamykającej centralny plac na południu (str. VI) oraz dwóch dodatkowych piramid (str. I i III) flankujących zachodnią piramidę grupy E (wspomniana str. II). Znaleziono tu 10 stel i 13 ołtarzy.
Na wschód od wschodniej platformy grupy E (str, V) znajduje się drugi ceremonialny plac (plac zachodni) z boiskiem do pitz (pok-ta-pok) umiejscowionym w centrum. Znaleziono tu 9 stel oraz 6 ołtarzy. Jeszcze dalej na wschód wzniesiony został akropol z zabudowaniami rezydencyjnymi. Pozostałe 4 stele i dwa ołtarze znaleziono towarzyszące piramidom grupy południowej Oxpemul. Ta grupa architektoniczna położona jest około 1,2 km na południowy wschód od centralnej części Oxpemul.
Jak dotrzeć do Oxpemul?
Ruiny Oxpemul znajdują się na południu meksykańskiej części półwyspu Jukatan, w Południowo-Wschodnim Campeche, na południe od drogi federalnej 186. Oxpemul leży jakieś 24 km na północ lekko ku wschodowi od stolicy regionu Uxte’tuun, największej hegemonii okresu późnoklasycznego – Chiik Nahb (Calakmul), w paśmie wzgórz dobrze widocznych ze szczytów piramid Chiik Nahb.
Stanowisko archeologiczne Oxpemul dostępne jest tylko w późnej porze suchej terenowym autem. Pieszo przez cały rok (12 km od drogi łączącej Conhuas ze stanowiskiem archeologicznym Calakmul). Ponieważ ruiny są rozrzucone w kilku grupach po lesie, warto mieć z sobą mapę, najlepiej dobrego przewodnika. Wizyta w Oxpemul wymaga zezwolenia INAH.
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Jeżeli uznasz treści prezentowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, przyłącz się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy przez dwa lata utrzymywałem portal własnym sumptem, publikując w tym czasie ponad 200 artykułów. Koszty techniczne utrzymana portalu z roku na rok rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3 i zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 
Bibliografia:
Folan, William J.; Joyce Marcus, Sophia Pincemin, María del Rosario DomínguezCarrasco, Laraine Fletcher and Abel Morales Lopez (1995) Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capital in Campeche, Mexico, „Latin American Antiquity”, Vol. 6, No. 4, Society for American Archaeology s. 310-334 http://www.jstor.org/stable/971834
Folan, William J.; Raymundo Gonzalez Heredia, Abel Morales Lopez, Ma. del Rosario Dominguez Carrasco, Pedro Zamora Crescencio, Edwin B. Barnes, Hubert R. Robichaux, Armando Anaya Hernandez. Joel D. Gunn, Candace Pruett (2009) Las ruinas de Oxpemul: Un sitio fortificado en la frontera entre el Peten Campechano y El Rio Bec, Centro de Investigaciones Históricas y Sociales
Universidad Autónoma de Campeche
Mumary Farto, Pablo Alberto (2025) Los cautivos tempranos de Oxpemul: Nuevas interpretaciones. „Latin American Antiquity” DOI:10.1017/laq.2024.38
Ruppert, Karl; John Denison Jr. (1943) Archaeological Reconnaissance in Campeche, Quintana Roo, and Peten w Carnegie Institution of Washington Publication 543
Robichaux, Hubert R. (2010) The Ancient Maya Monuments at
Oxpemul, Campeche, México: A Report of the Oxpemul Archaeological Project, Centro de Investigaciones Históricas y Sociales
Universidad Autónoma de Campeche
4 komentarze