Yaxuna

Mezoameryka, Yaxuna, północne Niziny Majów, Północny Jukatan, Meksyk, Chih Cha’, Pierwsze Królestwo Węża

Jeśli po Chichen Itza mielibyście niedosyt wywołany tym, że nie pozwala się tam wspiąć na żadną piramidę, nic prostszego jak odwiedzić pobliskie stanowisko Yaxuna. To ledwie pół godziny jazdy, a do dyspozycji macie tam piramidy znacznie starsze i położone w znacznie bardziej dzikim otoczeniu niż Chichen Itza.

Yaxuna…

Yaxuna zasłynęło, jako stanowisko archeologiczne położone na końcu prawie stukilometrowej sacbé – dawnej majańskiej drogi prowadzącej z Coba w prawie prostej linii na zachód. W latach 20. XX stulecia tajemnicze miejsce na końcu długiej arterii odwiedzili wielcy archeolodzy swych czasów: Sylvanus G. Morley, sir Eric Thompson, Alfonso Villa Rojas i George W. Brainerd ze słynnego Carnegie Institution of Washington, który sponsorował wiele ekspedycji archeologicznych na półwyspie Jukatan, w szczególności te w Chichen Itza, Calakmul i do regionu Rio Bec w południowo-wschodnim Campeche, w tym do Becan. Yaxuna zostało zarejestrowane w Atlas arquaeologico del estado de Yucatan pod numerem 16Qd(8):3.

Ramy czasowe stanowiska

Już wstępne badania archeologiczne w Yaxuna, które przeprowadził George W. Brainerd pozwoliły określić stanowisko, jako ruiny dużego preklasycznego ośrodka. Hipotezę tę potwierdziły późniejsze, zakrojone na szeroką skalę wykopaliska zespołu Davida Freidela. Badania archeologiczne w Yaxuna, na podstawie znalezionej tu ceramiki i pozostałości architektury pozwoliły wyznaczyć dość długi okres zamieszkiwania miasta: od środkowego preklasyku (1000-400 p.n.e) po wczesny postklasyk (900-1250 n.e.) (Suhler et al. 1998:167).

W okresie późnego preklasyku (400 p.n.e – 150 n.e.) i we wczesnym klasyku (250 – 550 n.e.) Yaxuna była najbardziej prominentnym ośrodkiem Majów w centralnej części północy półwyspu Jukatan. Ponowny rozkwit miasta nastąpił w schyłkowym klasyku (800-909 n.e.), w wyniku bliskich związków Yaxuna z Coba, czego najbardziej namacalnym dowodem jest prawie stukilometrowej długości sacbé 1 – najdłuższa do tej pory odkryta majańska droga. Jeden z końców tej drogi jest dziś bardzo wyraźnie widoczny w Yaxuna. Suhler et alia sugerują sojusz między Coba a regionem Puuc, jako przeciwwagę dla rosnącej potęgi gospodarczej i militarnej Itzów w Chichen Itza (Suhler et al. 1998:167).

Architektura, ceramika i polityka…

Na podstawie analizowanej ceramiki i architektury historia zamieszkania Yaxuna podzielona została przez archeologów na pięć okresów: preklasyczny Yaxuna I (500 p.n.e. – 250 n.e.), wczesnoklasyczny Yaxuna II (250-600 n.e.), późnoklasyczny Yaxuna III (600 -700/750 n.e.), schyłkowoklasyczny Yaxuna IV (730-1150 n.e.) i późnopostklasyczny Yaxuna V (po 1150 r. n.e.). Widać tu znaczne przeciągnięcie epoki schyłkowego klasyku w stosunku do standardowego 909 n.e. na południowych Nizinach Majów, związanego z ostatnimi inskrypcjami w Długiej Rachubie na stelach w Calakmul i Tonina, ale na północnych Nizinach Majów okres schyłkowoklasyczny trwał dłużej ze względu na monumentalną architekturę wznoszoną w Chichen Itza. Poszczególne okresy Yaxuna porozbijane są dodatkowo na fazy:

Yaxuna Ia – środkowy preklasyk (500-250 p.n.e)

Powodem zlokalizowania miasta, którego ruiny znane nam są dzisiaj, jako stanowisko archeologiczne Yaxuna, było najprawdopodobniej jego usytuowanie w centralnej części półwyspu Jukatan. Yaxuna położone jest mniej więcej w podobnych odległościach od wschodniego, zachodniego oraz północnego wybrzeża Jukatanu. W przeszłości mógł biec tędy szlak handlowy z północy Jukatanu na południowe Niziny Majów, do wielkich miast, jak Nakbe i El Mirador, położonych w północnej części Peten, w dzisiejszej Gwatemali czy Yaxnohcah, Calakmul i Becan w południowo-wschodnim Campeche, w Meksyku. Wczesna, środkowopreklasyczna ceramika w Yaxuna wskazywałaby na możliwość takich kontaktów[1] (Suhler et al. 1998:172).

Fragmenty środkowopreklasycznej ceramiki znalezione zostały w kopcach z grupy 6E-25, 6E-32 oraz w położonej na końcu sacbé 4 triadycznej grupy 5E-19, której kolejne trzy fazy konstrukcji wykonane zostały w okresach środkowo- oraz późno preklasycznym (Suhler et al. 1998:172).

Yaxuna Ib – późny preklasyk (250 p.n.e. – 250 n.e.) – architektura triadyczna

Stopniowe przejście między środkowym a późnym preklasykiem w Yaxuna widoczne jest w głębszych warstwach kompleksów rezydencyjnych 6E-25 i 5E-50, gdzie w zamkniętych przestrzeniach znajdowane są fragmenty ceramiki fazy Chicanel.[2] Akropole północny i wschodni nabrały w owym czasie swego triadycznego, zgodnego z wizjami kosmologii promieniującymi na Niziny Majów z Niecki Mirador, charakteru. O ile akropol wschodni (strukrura 5E-19) pozostał niezabudowany w późniejszych fazach zamieszkania Yaxuna i można tam po dziś dzień podziwiać rozmach preklasycznej architektury, z przymrużeniem oka na porastającą ten kompleks roślinność, na terenie północnego akropolu późnopreklasyczne konstrukcje znajdują się obecnie pod piramidami Popol Nah (struktura 6F4) i 6F7. 

Na terenie całego stanowiska nastąpiła wtedy eksplozja monumentalnej architektury, której pozostałości można albo obserwować na wierzchu, albo też przykryte są pochodzącymi z późniejszych czasów konstrukcjami. Największa w Yaxuna, piramida 5F-3 również okazała się późnopreklasyczna, choć w okresie późnego klasyku zmodyfikowana została cienką warstwą architektury fazy Yaxuna III (Suhler et al. 1998:172).

Zapraszamy na parkiet – platformy taneczne

Do architektonicznych ciekawostek okresu późnopreklasycznego, poza monumentalną architekturą triadyczną, która wiąże Yaxuna z wielkimi stolicami Chih Cha’ – Pierwszego Królestwa Węża, należą okrągłe platformy 6E-53 i 6E-120. Przed wykopaliskami miały one formę niepozornych kopców o wysokości 3 m i jakichś 10-15 m średnicy. W obu odkryto kręte korytarze, okalające centralną komnatę, w obu z korytarzy schody prowadzące na płaski dach, wokół którego zachowały się otwory popalikowe, świadczące o jakimś rodzaju zadaszenia z materiałów nietrwałych, wznoszonego jeszcze nad nimi (Suhler et al. 1998:172-173).

Budowle te musiały służyć do celów ceremonialnych, odprawiania w Yaxuna rytuałów np. związanych z tańcem. Pod platformą 6E-53 znaleziono poźnopreklasyczną ofiarę zakładzinową, składającą się z kamiennej kuli, mogącej symbolizować jeden z trzech kamieni Pierwszego Paleniska, rozpalonego w akcie stworzenia świata i dwóch jadeitowych klejnotów, kojarzących się z olmeckimi artefaktami, ukryte w głębszym naczyniu, przykrytym płaskim talerzem.[3] Obie struktury noszą ślady ceremonialnego zamknięcia, czyli intencjonalnego trwałego wyłączenia ich z użytku – naruszono stiuki pokrywające podłogi i elewacje, zaś resztki zadaszenia wrzucono do wnętrza budowli (Suhler et al. 1998:172-173).

Travis Stanton i David A. Freidel (2003, 2005) uważają, że budowa obu platform na planie czteroliścia (ang: quatterfoil), symbolizującego wyjście z jaskini, pochyłe ściany oraz zapadkowe drzwi, jakie znajdowały się prawdopodobnie na ich szczytach świadczą o tym, iż konstrukcje te miały wyobrażać żółwie i były wykorzystywane do inscenizacji odrodzenia boga kukurydzy – Hun Nal Ye z mitu kreacyjnego Majów. Budowle te datowań są na 350 p.n.e. Pochodzą zatem z okresu tranzycji między środkowym a późnym preklasykiem. Konstrukcje te świadczą dobitnie o wyjątkowości stanowiska.

Yaxuna II – wczesny klasyk (250-600 n.e.)

Okres wczesnoklasyczny w Yaxuna to czas zróżnicowania stylów ceramicznych, zgodnie z ogólnym trendem na Nizinach Majów. O ile w późnym preklasyku powszechnie dominowała ceramika fazy Chicanel, we wczesnym klasyku zaczynają pojawiać się regionalne style.

Yaxuna IIa (250-400 n.e.)

Na początku epoki wczesnoklasycznej w Yaxuna rozkwitła schyłkowopreklasyczna ceramika  Xanaba Red i Caucel Black, rozwinęła się Sierra Engobe Claro i być może również lokalna Tituc Polychrome, pojawiły się importowane z południa Dos Arroyos Polychrome, Caldero Buff Polychrom i znana choćby z Calakmul, Dzibanche i Becan Balanza Negro oraz, być może, Aguilla Orange, choć do jej tak wczesnego pojawienia się w Yaxuna nie ma jednoznaczniej pewności. Ceramiczne innowacje świadczą o silnym umiejscowieniu Yaxuna w mezoamerykańskiej sieci wymiany towarów, idei i informacji, podobnie jak królewski pochówek 23 na północnym akropolu. Pochówek 23 we wnętrzu piramidy 6E-4 wyposażony był w 13 ceramicznych naczyń, zarówno lokalnych typów z północy Jukatanu, jak: Caucel Black-on-red oraz Tituc Polychrome i pochodzących z południa: Balanza Negro, Caldero Buff i Dos Arroyos Polychrome (Suhler et al. 1998:173).

Faza ceramiczna Yaxuna IIa odpowiada fazom Manik II z Tikal i Tzakol II z Uaxactun – charakterystyczne dla tego okresu jest występowanie jedynie majańskich materiałów, tak w Tikal, Uaxactun jak i Yaxuna. Brakuje w niej występujących wcześniej, na przestrzeni schyłkowego preklasyku, środkowomeksykańskich importów, które we wszystkich trzech wymienionych miastach pojawiają się po słynnej entradzie Sihyaj K’ahk w Tikal w 378 r. n.e. (Suhler et al. 1998:173). Problem ten wyjaśniony został w artykule Powrót do Becan.

Yaxuna IIb (400-550 n.e.)

Od roku 550 n.e. wyraźnie widoczna jest w Yaxuna faza obcych wpływów. Mogło dojść do przewrotu z udziałem obcych sił i części lokalnej dynastii. Świadczy o tym wielokrotny królewski pochówek 24 we wnętrzu piramidy 6F-4. Jedenaście osób pochodzących najprawdopodobniej z wczesnoklasycznej królewskiej dynastii Yaxuna zostało złożonych tu w ofierze. Wśród nich znaleziono naczynia ze starszej fazy Balanza Negro oraz „La Muneca” – przepiękną figurkę w stylu Dos Arroyos Polychrome, przedstawiająca nagą kobietę z tatuażami na ramionach i twarzy. Figurka „La Muneca” znaleziona została w rękach młodej królowej, rozpoznanej po sac hunal – koronie. Z należącej do fazy Yaxuna IIb, nowszej ceramiki, w grobowcu 24 znaleziono naczynie w stylu Oxkintok Thin Monochrome, podobne do znalezionego w królewskim grobowcu w Oxkintok oraz duże, ciemno ubarwione naczynie w stylu Maxcanu, zawierające jadeitowe klejnoty pozbawionego głowy władcy Yaxuna z dużym toporem wotywnym z zielonego kamienia rzuconym na nie wszystkie w ramach składanej ofiary (Suhler et al. 1998:174-176).

W południowej części grobowca 24 pozostawiono talerz w stylu Tituc Polychrome, przedstawiający prawdopodobnie mocodawcę tego makabrycznego mordu, ofiary złożonej z całej kilkunastoosobowej królewskiej familii, panującej wcześniej w Yaxuna. To wojownik w stroju odległego Teotihuacan, bardzo podobnym do stroju noszonego przez Dymiącą Żabę – pochodzącego z nadania Sihyaj K’ahka nowego władcę Uaxactun, przedstawionego na tamtejszej steli 5. Niewielkie naczynie w stylu Hunabchen Red zawierało kilka złożonych przez mocodawcę zbrodni klejnotów (Suhler et al. 1998:174-176).

Wraz ze zbiorowym królewskim pochówkiem w Yaxuna rozpoczął się okres wielkiej przebudowy. Ofiary zakładzinowe z piramidy 6E-3 zawierają ceramikę z grupy Maxcanu, pochodzącą prawdopodobnie z Oxkintok – dawnego miasta Majów położonego na zachodzie półwyspu Jukatan, na południe od dzisiejszego Merida. Zbudowano wtedy pałac 5E-50 ze stiukową dekoracją na fasadzie, przypominającą stylistycznie ikonografię południowych Nizin Majów. Grupa Xkanha na północnych rubieżach Yaxuna naśladuje styl architektoniczny Teotihuacan (Suhler et al. 1998:174-176).

Yaxuna IIc (550-600 n.e.)

Koniec epoki wczesnoklasycznej w Yaxuna to dowód kolejnego obrotu wielkiego koła fortuny na geopolitycznej scenie Majów. Gdzieś w tym okresie kończy się wpływ potężnego Teotihuacan, zaś dynastia Kaanul z Dzibanche, sięgając po duchową i ideologiczną spuściznę Chih Cha’ – Pierwszego Królestwa Węża, zaczyna odzyskiwać kontrolę nad południowymi Nizinami Majów, strącając kolejne pionki i figury z wielkiej majańskiej szachownicy. Wiele budowli zostało rytualnie zamkniętych i nie pojawiły się w tych miejscach kolejne fazy rozbudowy. Z zapisu archeologicznego znikła ceramika Aguilla Orange, Tituc Polychrome i Balanza Negro. Pojawiły się Batres Red i Cetelac Fibre Tempered. Być może władcy z importu czy też lokalni renegaci wspierani przez zewnętrzne siły zostali wtedy wyparci… (Suhler et al. 1998:176).

Yaxuna III – późny klasyk (600-700/750 n.e.)

Pochówki 12 i 14 w rezydencjach poza głównym obszarem ceremonialnym świadczą o nowych zwyczajach pogrzebowych i znacznym, w porównaniu do poprzednich epok, bogactwie mieszkańców Yaxuna. Groby wyposażone były w trójnożne naczynia w stylu Arena Red, który jest ceramiką diagnostyczną dla tej fazy. Kontynuowana była ceramika Batres Red, pojawiły się Muna Slate, Saxche Orange Polychrome i Encanto Striated. Ceramiczne kontakty z południowymi Nizinami Majów wydają się znikome. Na północnym akropolu wzniesiono strukturę 6F-8 oraz przebudowano piramidy 6F-3 i 6F-4, zawierające królewskie grobowce 23 i 24 z epok minionych. Pojawiła się sacbé 1.

Yaxuna IV – schyłkowy klasyk (730-1150 n.e.)

Yaxuna IVa (730-900 n.e.) okres dominacji Coba i regionu Puuc

Nie była to pokojowa zmiana… Yaxuna została szeroko zalana falami ceramiki Cehpech. Niektóre rytualne zamknięcia budowli pochodzących z fazy Yaxuna III w fazie Yaxuna IVa wiążą się z desakracją np. wzniesionej w poprzedniej fazie budowli 6F-8. Pojawiły się fortyfikacje, najbardziej wyraźne w położonym na północnym skraju Yaxuna kompleksie Xkanha, który stanowić musiał główną redutę w wojnach z północnym sąsiadem – Chichen Itza. Wybudowano tam rodzaj wieży obronnej oraz mur zamykający dawne wejście do kompleksu. W ofierze zakładzinowej pod wieżą znaleziono ludzką głowę, umieszczoną w naczyniu w stylu Teabo Red. Przy północnym akropolu pojawiły się marnej jakości mury, łącznej długości trzystu trzydziestu metrów, okalające cały kompleks, najprawdopodobniej zwieńczone drewnianą palisadą z uwagi na mało imponującą wysokość jednego metra.

W ikonografii, ceramice i architekturze pojawił się styl Puuc, świadcząc prawdopodobnie o tym, że sojusz pomiędzy Coba a regionem Puuc, wiążąc wschód Jukatanu z zachodem, miał swoje centrum w Yaxuna,[4] przy czym zachodnia ceramika Cehpech dominowała w Yaxuna na początku fazy Yaxuna IVa, stopniowo ustępując wschodniej. Bogate zdobienia w stylu Puuc można nadal podziwiać na elewacjach struktury 6F-68 (Popol Nah). Ceramika w stylach: Yokat Striated, Muna Slate, Sacalum Black-on-slate, Teabo Red, Chum Unslipped, Ticul Thin Slate, Holactun Black-on-crème, Dzibical Black-on-orange, Tabi Gouged-Incised, Akil Impressed, Halacho Impressed.

Yaxuna IVb (950/1000-1100/1200 n.e.) okres dominacji Chichen Itza

W wyniku przegranej wojny z Chichen Itza w Yaxuna upowszechnia się tamtejsza ceramika Sotuta. Pojawiło się kilka nowych konstrukcji, najprawdopodobniej poprzedzających atak na Coba, który mógł pójść wzdłuż dalekosiężnej arterii sacbé 1. W Coba wzniesiono po ataku nowy kompleks Piza, datowany na lata 1100-1200 n.e.. Podbicie Yaxuna musiało nastąpić około 1050-1150 n.e..

Ceramika w stylach: Espita Applique, Chichen Red i Balantun Trickle-on-slate. Rytualna terminacja struktur 6F-68 i 6F-4 na północnym akropolu Yaxuna. Jedyna struktura w czystym stylu Puuc to 6F-9, z ofiarą zakładzinową z ceramiki Sotuta i zielonego obsydianu, kojarzonego w tym czasie z Chichen Itza i środkowomeksykańskimi powiązaniami Itzów. Struktura 6F-3 w Yaxuna została rytualnie zamknięta z użyciem ceramiki z fazy Yaxuna V

Yaxuna V – późny postklasyk (1150 n.e. – ?)

W okresie postklasycznym w Yaxuna pojawiło się kilka ołtarzy. Postklasyczne kapliczki widoczne są na strukturze 6E-13, tej na końcu sacbé 1 z Coba, na strukturze 6F-37 – 150 m na wschód od północnego akropolu i na strukturze 7 w grupie Xkanha – 250 m na wschód od podstawy akropolu Xkanha. Artefakty tego okresu to ceramiczne kadzielnice w stylu Chen Mul Modeled i ceremonialne dzwonki z tombaku i miedzi.

Pochówek 19 na szczycie struktury 6F-3 w Yaxuna to skulony osobnik złożony twarzą w dół, ze związanymi rękoma i nogami, w towarzystwie kości jelenia, węża, ptaka, ryby i gryzonia. Piramida 6F-3 była, zatem używana przez 900 lat.

Historia Yaxuna w skrócie

Yaxuna przeżyło swój pierwszy rozkwit w epoce późnopreklasycznej i kwitło nadal przez większą część epoki wczesnoklascznej, unikając pierwszego wyludnienia miast, charakterystycznego dla wielkich ośrodków na Nizinach Majów, związanych z Chich Cha’ – Pierwszym Królestwem Węża.

W środku wczesnego klasyku zaszła w Yaxuna jednak zmiana w architekturze i ceramice, związana z masowym poświęceniem całej rodziny królewskiej – była to opóźniona reakcja Wite’ Naah – Nowego Porządku, zaś atak pod auspicjami Tikal albo odległego środkowomeksykańskiego Teotihuacan przyszedł z Oxkintok na zachodzie półwyspu Jukatan i miał charakter raczej przewrotu pałacowego niż pełnoskalowej inwazji. Powszechną przemocą i profanacją budynków zakończył się w Yaxuna wczesny klasyk, mogąc stanowić lokalną reakcję na poprzednią zmianę, w związku z upadkiem środkowomeksykańskiego hegemona. Yaxuna przygasła, zmieniając powoli orientację z południa Nizin Majów na północ.

Kolejna wielka zmiana to sacbé łącząca Yaxuna z Coba, dochodzi do drugiego rozkwitu miasta przy akompaniamencie ceramiki Arena Red. Następnie druga inwazja i mieszanie się wpływów ceramicznych, ikonograficznych i architektonicznych między Cehpech ze wschodu i z zachodu. Pod koniec schyłkowego klasyku, podobnie jak na początku późnego klasyku Yaxuna wydaje się kulturowym przedłużeniem Coba, stanowiąc prawdopodobnie wysuniętą placówkę, skierowaną przeciw rosnącej dominacji Chichen Itza.

Skończyło się to jednak pospiesznym fortyfikowaniem miasta i upadkiem sygnowanym desakracją wielu schyłkowoklasycznych budowli oraz gremialną wymianą ceramiki Cehpech na Sotuta. Yaxuna upadło po raz kolejny wraz z Chichen Itza, o czym świadczyć może ofiara oraz rytualne zamknięcie piramidy 6F-3. Postklasyczna Yaxuna dogasała stopniowo…

Badania archeologiczne

Pierwsze badania archeologiczne w Yaxuna przeprowadził George W. Brainerd (1958), który zaraportował centralny akropol jako preklasyczny. Zainteresowało to Davida Freidela, który przeprowadził tu dziesięć sezonów badań w latach 1986-1996 (Yaxuna Archaeological Project). Freidel dość szybko nabrał przekonania, że preklasyczne Yaxuna było wysuniętą polityczną i gospodarczą placówką El Mirador (Chih Cha’ – Pierwszego Królestwa Węża). Selz Foundation Yaxuna Project odkrył w Yaxuna struktury i ceramikę pochodzącą z epoki środkowegopreklasycznej (MPC) z silnymi powiązaniami z Peten.

W 2007 r. powstał Proyecto de Interacción Política del Centro de Yucatán (PIPCY), kótry prowadzili Travis Stanton, Aline Magnoni i Scott Hutson.

Na terenie Yaxuna znaleziono do tej pory 48 pochówków, w tym dwa spośród pięciu królewskich grobów znalezionych do tej pory na północnych Nizinach Majów. Grobowiec 23 z III w. n.e., grobowiec 24 z IV, być może początków V w. n.e. Władca z 24 był stronnikiem Kaanul. Majom w okresie postklasycznym zdarzało się nadal chować swoich zmarłych na terenie porzuconego miasta (Tiesler et al. 2017:10-11).

Co ciekawego można zobaczyć w Yaxuna?

Yaxuna jest zorientowane na osi północ-południe. W Yaxuna wznoszono monumentalną architekturę inspirowaną Peten już od środka epoki środkowopreklasycznej, w czasach kiedy inne ośrodki na północnych Nizinach Majów eksperymentowały z własnymi konwencjami architektonicznymi. Wyraźna obecność tak odległych wpływów związana była ze strategiczną lokalizacją Yaxuna, na przecięciu lądowych szlaków handlowych z produkującej masowo sół północy Półwyspu Jukatan na południe, do Peten. Architektura Yaxuna zdominowana jest przez cztery duże akropole, z których każdy prezentuje układ triadyczny wzorowany na budowlach z Niecki Mirador w Peten (Gwatemala).

Największa piramida w Yaxuna jest trzy razy większa pod względem objętości niż El Castillo – największa piramida w Chichen Itza i była używana co najmniej pół tysiąca lat dłużej (Tiesler et al. 2017:4)

Centralny akropol

Porośnięty obecnie dość gęstą roślinnością centralny akropol w Yaxuna (struktura 5F-1) ma przy podstawie 125 na 95 m i 24 m wysokości. Wykop sondażowy w jednej z umieszczonych na nim piramid (struktura 5F-3) pozwolił na wydatowanie całego kompleksu na okres późnopreklasyczny – czas dominacji Chih Cha’ – El Mirador (Stanton et al. 2010:82). W Yaxuna znajduje się grupa E.

Styl architektoniczny Puuc

Późnoklasyczny styl Puuc, podobnie jak style Chenes i Rio Bec, dzięki ogromnemu bogactwu zdobień może w odległy sposób być porównywany z europejskim barokiem. W Yaxuna styl Puuc wiąże się z okresem sojuszu regionu Puuc z Coba oraz późniejszej dominacji Coba. W stylu Puuc zachowały się w Yaxuna dwa pałace: 6E-5 na akropolu wschodnim i 6F-68 – późnoklasyczna przybudówka do piramidy 6F-4, w której odkryto słynny, kilkunastoosobowy pochówek całej rodziny królewskiej, na akropolu północnym (Ambrosino 2003:253-273).

Dwupiętrowy pałac 6E-5 wystaje nieco poza obręb wschodniego akropolu, wznosząc się w rzeczywistości wprost na gruncie, nie zaś na mieszczącej wschodni akropol platformie (Ambrosino pisze o północnej stronie wschodniego akropolu co nie zgadza się z mapą). Zwrócony jest w stronę zakończenia sacbé 1 i najprawdopodobniej miał w symboliczny sposób zwracać wschodni akropol ku wielkiej drodze łączącej Yaxuna z Coba (Ambrosino 2003:253-273).

Popol Nah – Pałac Mat (Pałac Rady)

Pałacyk 6F-68, dobudowany do 6F-4 po jego południowej stronie wyróżnia się bogatą, choć niełatwą do zinterpretowania ornamentyką. Rozety z girlandami przypominają bitewne majańskie sztandary. Rozety bez girland wyobrażają okrągłe tarcze takie, jak te przedstawione w pobliskiej Chichen Itza w Górnej Świątyni Jaguara. Jedna z przedstawionych na nich twarzy zdaje się być obdarta ze skóry. Kanjalab – maty symbolizujące z dawnych czasów władzę królewską przyczyniły się do nadania nazwy tej budowli – Popol Nah to w maaya t’aan Dom Mat (Ambrosino 2003:260). W miejscu tym w epoce późno- i schyłkowoklasycznej zbierała się miejska rada – podobny przykład znamy z odległego Copan, w dzisiejszym Hondurasie.

Strukturę Popol Nah w Yaxuna znaleziono w stanie zastanawiającej ruiny – sporo elementów znajdowało się rozrzuconych wokół północnego akropolu w Yaxuna, w dość dużym dystansie od budynku. Zważywszy wcześniejsze ufortyfikowanie północnego akropolu, budynek Popol Nah musiał zostać zdewastowany po zdobyciu Yaxuna przez Chichen Itza. W trakcie wykopalisk w strukturze 6F-68 znaleziono ofiary terminacyjne – ceramikę zdeponowaną w warstwie białego marglu, usypanego na zerwanym cemencie oraz grobowiec. W ramach desakracji budynek został miejscami podpalony (Ambrosino 2003:253-273).

Jak dotrzeć do Yaxuna?

Stanowisko archeologiczne Yaxuna leży 18 km w linii prostej na południe od Chichen Itza (Tiesler et al. 2017:3). Samochodem trzeba pojechać z Chichen Itza drogą 180 na zachód, w kierunku Merida i skręcić w lewo w Piste (jest drogowskaz). Nie ma potrzeby stresować się tablicami zachęcającymi do zakupu biletów upoważniających do zwiedzania ruin Yaxuna w Piste – na miejscu i tak czekać będą mieszkańcy pobliskiej wioski, którzy pobiorą swoją opłatę i będzie to jedyna, która będzie istotna przy wchodzeniu do ruin (stanowisko archeologiczne nie jest, niestety, ogrodzone ani w żaden inny sposób pilnowane). Tuż przed wioską Yaxuna trzeba skręcić w lewo – jest drogowskaz prowadzący do ruin. Dojazd samochodem nie powinien zająć więcej niż pół godziny, proszę uważać na liczne dziury w asfalcie. Na miejscu dostępny jest darmowy parking, uwzględniony w opłacie za zwiedzanie ruin. Przedstawiciele lokalnej społeczności chętnie wskażą najważniejsze budynki, a nawet opowiedzą (z pewnymi niedociągnięciami) o chronologii miasta. Ponieważ mówią tylko po hiszpańsku pytajcie o:

• Sacbe a Coba – początek długiej drogi łączącej Yaxuna z Coba
• Grupo E – jeden z najstarszych układów architektonicznych w Yaxuna
• Plataformas de Danzantes – okrągłe platformy, symbolizujące gwiazdy Pierwszego Paleniska
• Acropolis Central – późnopreklasyczne centrum Yaxuna zbudowane w układzie triadycznym
• Acropolis Norte – późnoklasyczne centrum Yaxuna z grobowcami i sztukaterią w stylu Puuc i Popol Nah

Tekst powstał dzięki wsparciu: Szkoły Nurkowania Lionfish

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Ambrosino, James N. (2003) The Function of a Maya Palace at Yaxuna: A Contextual Approach, w Jessica Joyce Christie (ed.) Maya Palaces and Elite Residences: An Interdisciplinary Approach, University of Texas Press, Austin.

Freidel, David et al. (2024) Landesque Cosmography (in:) The Materialization of Time…

Suhler,  Charles; Traci Ardren, David Johnstone (1998) The Chronology of Yaxuna: Evidence from excavation and ceramics, “Ancient Mesoamerica” Vol. 9, No. 1 (Spring 1998), Cambridge University Press, s. 167-182 https://www.jstor.org/stable/26308229

Tiesler, Vera T.;  Andrea Cucina, Travis W. Stanton, David Friedel (2017) Before Kukulkan: Bioarchaeology of Maya Life, Death, and Identity at Classic Period Yaxuná, The University of Arizona Press.

---

[1] Faza Nabanche, zdefiniowana w Komchen i zawierająca grupy ceramiczne: Joventud Red, Ucu Black, Dzudzuquil, Uchben Incised-Dichrome, Muxanal i Nacolal Incised (Andrews V 1981, 1988, 1990).

[2] Północny horyzont fazy ceramicznej Chicanel to grupy ceramiczne: Sierra Red, Tancah, Chancenote, Xanaba Red, Ucu Black, Untro Pre-slipped Striated, Polvero Black oraz Huachinango Bichrome Incised.

[3] Głębsze naczynie jest typu Sierra Red, talerz typu Ciego Composite. Kamienna kula ma 8 cm średnicy. Spoczywała ona na jakiejś materii organicznej. Jadeitowe klejnoty to zwierciadełko i siekierka wotywna, oba wyposażone w otworki służące do ich zawieszania i używania jako biżuterii. Dookoła naczyń również zauważono ślady rozłożonej materii organicznej – być może ofiara zakładzinowa była zawinięta w matę.

[4] Zagadkowo brakuje charakterystycznej dla zachodniego Cehpech ceramiki Fine Gray.