Niecka Mirador-Calakmul

Mezoameryka, Niziny Majów, Niecka Mirador-Calakmul, Centralny Płaskowyż Krasowy

Niecka Mirador-Calakmul (Mirador-Calakmul Karst Basin – MCKB) to obszar geograficzny na Półwyspie Jukatan w Ameryce Środkowej, znajdujący się na terenie Gwatemali, w północnej części departamentu Peten oraz Meksyku w południowo-wschodnim Campeche. Kulturowo obszar ten znajduje się w samym sercu Nizin Majów. Obecna granica państw rozdziela obszar Niecki Mirador-Calakmul w połowie, przecinając zarazem dawne szlaki komunikacyjne jak i teren pierwszego złożonego organizmu państwowego na Nizinach Majów (kilkadziesiąt miast połączonych siecią sacbeób – specyficznie budowanych dróg, w formie grobli ciągnących się dziesiątkami kilometrów, niwelując wszelkie nierówności podmokłego gruntu).

Badania przeprowadzone LiDARem pozwoliły na zidentyfikowanie na terenie Niecki Mirador-Calakmul 775 stanowisk archeologicznych oraz 189 na okalającym ją krasowym pierścieniu. Stanowiska te, w wyniku dalszych analiz wzajemnych powiązań skoncentrowane zostały do 417 osad kilku stopni wielkości. Zmapowano również ponad 177 km sacbeób (Hansen et al. 2022).

Niecka Mirador-Calakmul – trochę geografii

Od północy, południa i wschodu Niecka Mirador-Calakmul otoczona jest linią krasowych wzniesień (mogoles), granica na zachodzie jest nieco słabiej zaznaczona. Obszar niecki formuje depresję o mniej więcej trójkątnym kształcie, pokrytą w przeważającej części przez bajos/akalches – bagniste rozlewiska rozciągające się w porze deszczowej na powierzchni dziesiątek kilometrów kwadratowych. Wody z terenu Niecki Mirador-Calakmul spływają ku rzece Candelaria i dalej do Laguna de Terminos na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej, co w przeszłości wskazywać mogło kierunek dla szlaków przepływu towarów i koncepcji cywilizacyjnych.

Wapienne skały Niecki Mirador-Calakmul pochodzą z neogenu. Gleby na terenie Niecki Mirador-Calakmul należą obecnie od nisko- do średniożyznych (gliniaste typy Uaxactun, Macanche i Yaloch). Bagniste gleby bajos zawierają rzadkie minerały jak todorokit (uwodniony tlenek magnezu). Wiatry wieją zwykle ze wschodu. Analiza pyłków z Niecki Mirador-Calakmul rysuje obraz wielkiej zmiany środowiskowej od trawiastych sawann do wilgotnego lasu tropikalnego około 6400 p.n.e., który gęsto porasta omawiany obszar do dziś, mimo rabunkowych wyrębów.

Ślady pierwszego osadnictwa na terenie Niecki Mirador-Calakmul

Najstarsze ślady kukurydzy na terenie Niecki Mirador-Calakmul znalezione zostały w rdzeniach pobranych ze śródleśnej laguny Puerto Arturo mają 4750-4440 lat. Około 2650 p.n.e., obok kukurydzy, pojawiła się również Ambrosia, dając kolejny przyczynek do wnioskowania o istnieniu rolnictwa na terenie Niecki Mirador-Calakmul, z którym nie udało się jak dotąd powiązać żadnych śladów kulturowych, jeszcze w okresie archaicznym (10000-2000 p.n.e.).

Około 1420-1270 p.n.e. drastycznie spadła ilość pyłków drzew, świadcząc o powszechnej deforestacji. Wzrosła natomiast ilość pyłków kultywatu uprawnej kukurydzy (Zea mays) oraz Amaranthaceae i Asteraceae-Ambrosia, pozwalając wnioskować o stałym osadnictwie na terenie Niecki Mirador-Calakmul już w epoce wczesnoklasycznej (2000-1000 p.n.e.). Koreluje to z ośmioma najstarszymi próbkami radiowęglowymi (14C) pobranymi w Nakbe, które po kalibracji dają przedział 1465 – 923 p.n.e. W Nakbe pojawiła się też najstarsza ceramika, należąca do wczesnej fazy Ox, z którą powiązać można gliniane klepiska i otwory popalikowe wydrążone w skale macierzystej. Między 1000 a 800 p.n.e. pierwsze kamienne platformy pojawiły się w Nakbe, El Mirador, Xulnal, La Isla, El Güiro (Wakna) i El Pesquero (Hansen et al. 2020).

Wartość kulturowa Niecki Mirador-Calakmul

Niecka Mirador-Calakmul była zamieszkana już 3000 lat temu w okresie środkowopreklasycznym i późnopreklasycznym (od 1000 p.n.e. do 150 n.e.), a następnie w swojej północnej części (Uxul, Naachtun, Calakmul, Oxpemul) do końca okresu klasycznego (ostatnia datowana w Długiej Rachubie stela w Calakmul to 909 r. n.e.).

Kolebka cywilizacji na Nizinach Majów

W okresie preklasycznym w Niecka Mirador-Calakmul oglądała świt cywilizacji na Nizinach Majów, rozkwit potężnych miast jak Yaxnohcah, Nakbe, El Mirador, Balamnal, El Güiro (Wakna), El Tintal i nieco mniejszych ośrodków jak Xulnal, Paixban, El Pesquero, Kulnal, La Florida, La Ceibita, La Isla, czy Calakmul. Analiza danych z LiDAR pozwoliła wyróżnić na terenie Niecki Mirador, czyli tylko po południowej stronie granicy 417 ośrodków, w tym jedną metropolię, kilkanaście większych i mniejszych miast i setki coraz to mniejszych ośrodków.

Wykopaliska archeologiczne pozwoliły stwierdzić zanurzenie Niecki Mirador w epoce środkowopreklasycznej w sieci panmezoamerykańskiej wymiany towarowej. Dalekosiężnymi szlakami handlowymi sprowadzano tu wtedy muszle strombusa, Prunum apicinum i korale znad Morza Karaisbkiego, muszle łódkonogów z wybrzeża Pacyfiku, obsydian z El Chayal i San Martín Jilotepeque na wyżynach Gwatemali oraz bazalt, granit i inne skały, jak kryształy kwarcu stamtąd i z Gór Maya, jadeit z doliny rzeki Motagua. W epoce późnopreklasycznej ściągano wyszukaną ceramikę z Wyżyn Majów, nie tylko z terenu dzisiejszej Gwatemali, ale i Salwadoru.

W drugiej części epoki środkowopreklasycznej, w latach 600-400 p.n.e. wielkie stolice w Niecce Mirador połączone zostały siecią międzymiastowych dróg (Hansen et al. 2022). Z wyjątkiem stukilometrowej sacbe, która połączyła w epoce późnoklasycznej Coba z odległą placówką militarną w Yaxuna, Majowie w okresie klasycznym nie budowali długich międzymiastowych dróg. Wytłumaczeniem dla tak potężnych inwestycji w okresie preklasycznym mogła być konieczność sprawnego przerzucania dużych ilości wojsk.

Grupy E – środkowopreklasyczne ogniska cywilizacji

Najważniejsze ośrodki epoki środkowopreklasycznej (900-400 p.n.e.) Niecki Mirador-Calakmul to Nakbe, El Güiro (Wakna), El Pesquero, Xulnal, El Mirador, Kunal, Yaxnohcah, Balamnal. Cywilizacyjnymi jądrami tych założeń były grupy E, ogniskujące uwagę okolicznej ludności wokół odbywających się tam ceremonii. Po południowej stronie granicy jest ich 44 z czego El Mirador ma ich aż osiem. Ośrodki kultu rosły i zamieniały się w miasta (Hansen et al. 2022).

Transformacja triadyczna i rozkwit miast

Dopiero na początku epoki późnopreklasycznej rozlała się tu wszędzie triadyczna architektura z charakterystyczną dla Niecki Mirador-Calakmul orentacją miast na osi wschód-zachód. Wyjątkiem od reguły jest położone na obrzeżu Xulnal, którego główna oś to północ-południe, ma trzy grupy E, dwa boiska i tylko jedną grupę triadyczną. Spójność architektoniczna, ceramiczna czy rzeźbiarska w tym czasie oraz przede wszystkim sieć dróg – (sacbeób) wskazuje, że był to scentralizowany politycznie i ekonomicznie obszar, pierwszy wielki organizm państwowy na Nizinach Majów (Hansen et al. 2022).

Monumentalna architektura

W okresie preklasycznym (1000 p.n.e. – 150 n.e.) powstały jedne z najpotężniejszych struktur, wzniesionych kiedykolwiek przez cywilizację Majów: kompleksy piramid triadycznych jak La Danta i El Tigre w El Mirador (piramida La Danta pozostawała najbardziej masywną budowlą cywilizacji Majów, aż do odkrycia gigantycznej platformy w Aguada Fenix, Tabasco, Meksyk), a grupa E w El Güiro (Wakna), której wschodnia platforma ma 210 m długości, była uznawana za największą zbudowaną kiedykolwiek (również do odkrycia grupy E na platformie w Aguada Fenix). Apogeum rozwoju cywilizacyjnego w Niecce Mirador-Calakmul przypadło na okres 400-200 p.n.e (Hansen et al. 2022).

Klasyfikacja ośrodków pierwszej państwowości

Stolice Pierwszego Królestwa

Na podstawie analizy danych zgromadzonym dzięki LiDARowi przyjmuje się, że największym ogniskiem cywilizacji w Niecce Mirador-Calkmul było El Mirador (132 km² włącznie z wewnętrznymi bajos, najprawdopodobniej intensywnie użytkowanymi i zamieszkiwanymi, lub 94.51 km² bez nich), które wysunęło się na dominującą pozycję w regionie na przełomie epok środkowo- i późnopreklasycznej. El Mirador sekundowały na początku epoki późnopreklasycznej (ok. 300 p.n.e.) El Tintal, Nakbe i Balamnal, zajmujące powierzchnię 13-19 km² – pełne monumentalnej architektury z kompleksami piramid triadycznych, boiskami do pitz i grupami E. Wszystkie cztery połączone są z sobą szkieletem najbardziej imponujących dróg – sacbeób (Hansen et al. 2022).

Ośrodki prowincjonalne

Kolejny poziom (3) to ośrodki o powierzchni 2.7 do 8.0 km², jak np.: El Pesquero, El Güiro (Wakna), El Porvenir, Uaymil, Xulnal. Wszystkie z grupami E, których wschodnia platforma ma 150-200 m długości i hierarchią zaznaczoną przez lokalną sieć sacbeób. Poziom 4, ośrodki jak: Noholnal, El Civalon, El Hospital czy La Union o powierzchni od jednego kilometra kwadratowego do czterech. W tych nadal występują piramidy triadyczne, przynajmniej jedno boisko do pitz (pok-ta-pok) i wewnętrzna sieć dróg, choć nie wszędzie pojawiają się grupy E (Hansen et al. 2022).

Małe ośrodki lokalne

Poziom 5 to ośrodki o powierzchni od 1,2 do 3,04 km². Tu wszystkie mają grupy E, jak Naranjito, Los Torres, La Tortuga, Cantetul i La Pailona. Najmniesze ośrodki (poziom 6) mają między 0,16 a 1,5 km², jak: La Florida, Las Ilusiones, La Ceibita, Hunal, El Karstico, Hunbe i Noholtun. Jedynie jeden z nich (Oxkinal) ma grupę E, ale w każdym jest jakaś monumentalna struktura, przekraczająca wysokością 12 m (Hansen et al. 2022).

Samodzielna kultura na mapie Mezoameryki

Zintegrowana państwowość na Nizinach Majów miała niewątpliwie kontakty z kulturami tętniącymi w innych częściach Mezoameryki: na wybrzeżu Pacyfiku, a może nawet na terenie Olmanu (La Venta nad Zatoką Meksykańską), jednak wiele osiągnięć cywilizacyjnych było własną inwencją Majów, co widać w specyficznej architekturze triadycznej czy samym układzie miast na osi wschód-zachód. Sieć dróg łączących miasta w Niecce Mirador-Calakmul, a nie tylko ich wewnętrzne części, była rozwiązaniem niepraktykowanym już w kolejnej epoce – złotym wieku Majów, kiedy to drogi łączące różne ośrodki należały do bardzo rzadkich wyjątków (np. sacbé łącząca Kabah i Uxmal, czy rekordowa, prawie stukilometrowej długości sacbé łącząca Coba z Yaxuna). Świadczyć to może o istnieniu organizmu państwowego, które znacznie wykraczało poza założenia klasycznego majańskiego miasta-państwa/królestwa.

Niecka Mirador-Calakmul w okresie klasycznym

W epoce późnoklasycznej (550-909 n.e.) w Niecce El Mirador-Calakmul kwitło kilka większych ośrodków: Naachtun, Porvenir, Tamazul, La Pailona, Lechugal po stronie południowej (Peten, Gwatemala) oraz Uxul, Pared de los Reyes i oczywiście Calakmul po stronie północnej (Campeche, Meksyk). Niewielkie społeczności zamieszkiwały ruiny dawnych hegemonów w El Mirador czy Nakbe To tu w tym okresie produkowane była przepiękna ceramika w stylu kodeksowym, w tym słynne i wciąż zagadkowe wazy dynastyczne Kaanul, które zgodnie z wynikami badań zostały wyprodukowane w Nakbe (wszystkie znane dotychczas egzemplarze).

Wartość przyrodnicza Niecki Mirador-Calakmul

Niecka Mirador-Calakmul to teren chroniony przyrodniczo: znajdują się tu dwa parki narodowe: Reserva de la Biosfera Maya po stronie Gwatemali i Reserva de la Biósfera Calakmul po stronie Meksyku, jednak rabunkowa wycinka drzew, szczególnie po stronie Gwatemali jest dla tego ostatniego większego lasu tropikalnego w Ameryce Środkowej bardzo poważnym zagrożeniem. Niecka Mirador-Calakmul to 6475 km² dziewiczych tropikalnych lasów deszczowych, z ogromną różnorodnością fauny i flory. Wyróżniamy tutaj aż sześć typów lasów tropikalnych, a ilość jaguarów przypadających na 100 km² przewyższa wciąż podobno tę w Amazonii.

Prócz pięciu gatunków kotowatych: jaguara, pumy, ocelota, margaya i jaguarundi, spotykamy na terenie Niecki Mirador-Calakmul oba gatunki żyjących w lasach Jukatanu małp: czepiaki i wyjce, tapiry, dwa gatunki pekari, coati (ostronosy), dydelfy, dwa gatunki jeleni i wiele gatunków ptaków, w tym tukany i blisko spokrewnione ze świętymi dla Majów kwezalami trogony. Drzewa mają średnio 25-40 m wysokości. W zwisających z gałęzi drzew gniazdach mieszkają kacyki, a same drzewa roją się od epifitów, jak orchidee, tilandsje i bromelie.

Centralny Płaskowyż Krasowy

Centralny Płaskowyż Krasowy (Central Karstic Uplands – CKU) to położony w centrum Półwyspu Jukatan obszar o wysokości od 180 do 430 m n.p.m. Jest to zawierające Nieckę Mirador-Calakmul terytorium o nieco większym obszarze, używane alternatywnie do określenia terenu będącego w okresie preklasycznym (1000 p.n.e. – 150 n.e.) kolebką cywilizacji na Nizinach Majów. Inne używane alternatywnie do Niecki Mirador-Calakmul określenie to EIR (Elevated Interior Region / Wewnętrzny Obszar Wyniesiony).

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Ensley, Ross; Richard. D. Hansen, Carlos Morales-Aguilar, Josie Thompson (2021) Geomorphology of the Mirador-Calakmul Karst Basin: A GIS-based approach to hydrogeologic mapping. PLoS ONE 16(8): e0255496. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0255496

Hansen, Richard D. (2016) Cultural and Environmental Components of the First Maya States: A Perspective from the Central and Southern Maya Lowlands, (in:) Loa P. Traxler & Robert J. Sharer (eds.) The Origins of Maya States, University of Pennsylvania Press s. 329-416 DOI: https://doi.org/10.9783/9781934536087-013

Hansen, Richard D., Carlos Morales-Aguilar, Josephine
Thompson, Ross Ensley, Enrique Hernández, Thomas Schreiner, Edgar Suyuc Ley, Gustavo Martínez (2022) LiDAR analyses in the contiguous MiradorCalakmul Karst Basin, Guatemala: an introduction to new perspectives on regional early Maya socioeconomic and political organization, „Ancient Mesoamerica” s. 1-40
https://doi.org/10.1017/S0956536122000244

Hansen, Richard D.; Edgar Suyuc, Stanley P. Guenter, Carlos Morales-Aguilar, Enrique Hernández, Beatriz Balcárcel (2020) Economic Interactions and the Rise of Sociopolitical Complexity in the Maya Lowlands: A Perspective from the Mirador-Calakmul Basin (in:) Marilyn A. Masson, David A. Freidel, Arthur A. Demarest (eds.) The Real Business of Ancient Maya Economies: From Farmers’ Fields to Rulers’ Realms, University Press of Florida, DOI:  10.2307/j.ctv16b7863.24

Hansen, Richard D.; Donald W. Forsyth, James C. Woods,
Thomas P. Schreiner, Gene L. Titmus (2018) Developmental Dynamics, Energetics, and Complex Economic Interactions of the
Early Maya of the Mirador-Calakmul Basin, Guatemala, and Campeche, Mexico, (in:) M. Kathryn Brown & George J. Bey III (eds.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, University Press of Florida, s. 147-194, DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvx075hx.12

Wahl, David; Roger Byrne, Thomas Schreiner, Richard Hansen (2007) Palaeolimnological evidence of late-Holocene settlement and abandonment in the Mirador Basin, Peten, Guatemala, „The Holocene” 17(6):813–820