Chacté, Gwatemala – preklasyczny maszkaron ze struktury 3

Chacté, El Mirador, Niziny Majów, Mezoameryka, architektura, archeologia, archeoastronomia, ikonografia, grupy E, maski architektoniczne, maszkaron, kosmologia Majów

W północnej Gwatemali mieści się duża ilość starożytnych miast Majów pochodzących z okresu środkowo- i późnopreklasycznego (800 p.n.e. – 150 n.e.), które wchodziły w skład jednego z pierwszych państw regionalnych Mezoameryki, zdominowanego przez wielki ośrodek w El Mirador (Fig. 1). Apogeum osiągnięte przez społeczeństwo, które je zamieszkiwało, znajduje wyraz w monumentalnej architekturze charakteryzującej się kolosalnymi piramidami, kompleksami triadycznymi i siecią dróg–grobli (sacbeob), które łączyły ośrodki miejskie oraz grupy peryferyjne.

Chacté to peryferyjne stanowisko El Mirador, z którym było połączone drogą w postaci grobli o długości 4 km, zwanej w języku Majów sacbé, datowaną na okres późnego preklasyku (400 p.n.e – 150 n.e.). Stanowisko to znajduje się na krasowym wzniesieniu i graniczy od wschodu i południa z depresją znaną lokalnie jako Pedernal, od zachodu ze stanowiskiem La Muerta, a od północy z krasowym płaskowyżem, na którym piętrzy się piramida La Danta. Chacté odkrył i zgłosił Carlos Morales-Aguilar w 2013 roku podczas rekonesansu na południowych obrzeżach El Mirador. Następnie w 2015 roku, dzięki technologii LiDAR, uzyskano kompletne odwzorowanie terenu, znajdując jego epicentrum, drogę, obszary mieszkalne i inne elementy konstrukcyjne, które później odwzorowano za pomocą sprzętu tachimetrycznego (Fig. 2; Morales-Aguilar 2018, 2019). Chacté od 2017 r. jest przedmiotem badań Proyecto Cuenca Mirador kierowanego przez dr Richarda Hansena z Idaho State University, pod nadzorem Moralesa-Aguilara. Wykopaliska archeologiczne umotywowane zostały dobrze zachowaną preklasyczną architekturą, którą odsłoniły dziesiątki lat wcześniej działania szabrowników (saqueadores).

Centralna część Chacté podzielona jest na grupę główną (Amapola) oraz dwie strefy mieszkalne (grupy Yaxnic i Volador). Amapola składa się z grupy E – kompleksu o niewielkich rozmiarach: czworokątnej konstrukcji wysokości 5 m na zachodzie, wydłużonej platformy zorientowanej południkowo o wysokości 14 m na wschodzie oraz dwóch prostokątnych kopców o wysokości 2 m każdy, zamykających plac od północy i południa.

Jak to zwykle ma miejsce na niestrzeżonych stanowiskach Maya Biosphere Reserve w Gwatemali, Chacté zostało okrutnie splądrowane i w samej tylko strukturze 3 naliczono aż sześć tuneli rabunkowych, które uszkodziły fasady oraz wewnętrzny system konstrukcyjny, odsłaniając kilka podstruktur. Choć zniszczenia były znaczne, wkopy szabrowników pozwoliły uzyskać cenne informacje na temat chronologii budynku. Wykopaliska w tej strukturze odsłoniły stiukowy element dekoracyjny zintegrowany z architekturą, który wzbogaca rosnący korpus ikonograficznych przedstawień z późnego preklasyku.

W artykule omówiono odkrycie tego elementu dekoracyjnego oraz zaproponowano wstępną analizę i interpretację jego znaczenia.

Chacté Struktura 3: kontekst znaleziska

Struktura 3 jest częścią grupy E i znajduje się na wschód od centralnego placu Chacté (Fig. 3a i 3b). Mierzy 60 m długości, 20 m maksymalnej szerokości i 14 m wysokości. Z siedmiu wykrytych tuneli rabunkowych, trzy zostały wyeksplorowane w sezonach polowych 2017 i 2018, co pozwoliło na odkrycie śladów bardzo wczesnego osadnictwa z okresu środkowopreklasycznego (800-400 p.n.e).

Inspekcja północnego wykopu rabunkowego na zachodniej fasadzie struktury 3 pozwoliła na identyfikację kilku kolejnych etapów zabudowy, które świadczą o przedłużonym czasie jej użytkowania w okresie preklasycznym. W związku z tym wykonano wykop o wymiarach 22 × 12 m obejmujący środkową część konstrukcji, w celu odsłonięcia centralnych schodów budynku i oceny zniszczeń spowodowanych jej zdemolowaniem (Fig. 4).

Usunięcie wierzchnich warstw odsłoniło bardzo zniszczone pozostałości stiukowego reliefu odpowiadającego, w szerokich zarysach, masce architektonicznej należącej do przedostatniej fazy konstrukcyjnej budynku datowanego na schyłkowy preklasyk (Fig. 5). Jeden z tuneli rabunkowych zniszczył fragment południowej części reliefu; ponadto, wskutek odpadnięcia powierzchniowej warstwy stiuku, pozostały jedynie pewne ślady nosa i ust, środek twarzy oraz ogólny zarys oczu. Te i inne elementy płaskorzeźby zostały najpierw wyrzeźbione w kamieniu, a następnie pokrywane modelowanym stiukiem, w którym precyzowano szczegóły. U podnóża maski zarejestrowano liczne fragmenty modelowanej sztukaterii i spłaszczonej okładziny, co potwierdza, że pierwotnie znajdował się tu  znacznie bogatszy program rzeźbiarski niż ten zachowany. Zapis ceramiczny związany z tą fazą konstrukcyjną wskazuje, że powstała ona około 100 roku p.n.e. Te i inne obserwacje pozwalają wnioskować, że ostatnia faza architektoniczna kompleksu (ta, która obejmuje maskę w niniejszym opracowaniu) była najobszerniejsza w całej jego historii budowlanej, co jest zgodne z wynikami wykopalisk w pozostałych strukturach grupy E.

Biorąc pod uwagę stan, w jakim znaleziono maszkarona, postanowiono przeprowadzić eksplorację stiukowych schodów z przedostatniej fazy konstrukcyjnej, dostrzeżonych w jednym z wykopów rabunkowych. Na elewacji zachodniej wykonano sondaż o wymiarach 1 m x 1 m, aby sprawdzić, czy schody ciągnęły się wzdłuż środkowej części budynku. Stwierdzono, że schodnia rzeczywiście rozciągała się na południe, ale była ograniczona przez stiukowy relief (Fig. 6). Konieczne było poszerzenie działań jeszcze dalej na południe i zachód, tak by można było zrozumieć relację reliefu do odsłoniętych przez szaber schodów. By odsłonić schody i pozostałości reliefu na elewacji, usunięto część ostatniego etapu konstrukcyjnego budynku (Fig. 7). Przesuwając się dalej na południe, odkryto, że maszkaron jest ograniczony z tej strony przez to, co może być środkowym biegiem schodów.

Ponieważ relief nie znajduje się na centralnej osi budynku (w ostatecznej fazie konstrukcji), ale jest przesunięty o 2,73 m w kierunku północnym, rozważamy możliwość, że druga maska mogła znajdować się w części południowej na głównej elewacji platformy wschodniej grupy E. Hipoteza ta opiera się na fakcie, że wiele programów rzeźbiarskich z tego okresu jest dwustronnie symetrycznych względem fasady, zwłaszcza tych flankujących schody (np. Struktura 34, piramidy La Danta i El Tigre w El Mirador [Hansen 1998]; Struktura 1 w El Tigre, Campeche [Vargas Pacheco 2004]; Budynek 142 w Yaxhá [García 2001]; Struktura 5C-2 w Cerros [Freidel 2017], itd.)

Stwierdzono również brak ofiary zakładzinowej związanej z maszkaronem, oraz że bezpośrednio pod nim, w poprzedniej fazie zabudowy, znajdowała się inna kondygnacja odpowiadająca poziomowi placu datowanemu na środkowy preklasyk. Eksploracja tuneli rabunkowych umożliwiła przeprowadzenie dwóch sondaży, które dzięki klasyfikacji ceramiki dały rozstrzygające wyniki: pierwsza faza konstrukcji grupy E odpowiada okresowi około 600-400 r. p.n.e. Zidentyfikowano diagnostyczne typy ceramiki tego okresu, takie jak Juventud Rojo, Guitarra Inciso i Pital Crema (Morales-Aguilar 2019: 315-316).

Eksploracja archeologiczna pozwoliła również na dokonanie dwóch ważnych obserwacji: 1) wbrew temu, co wiadomo o wzorcu preklasycznym w tym regionie, maska architektoniczna jest flankowana przez schody, zamiast mieścić się w jednej z bocznych pozycji fasady, jak to jest w zwyczaju. Obserwacja ta ma oczywiście charakter wstępny, gdyż przyszłe poszukiwania będą zmierzały do ustalenia, czy program rzeźbiarski rozciągał się na południe fasady i czy, jak przypuszczamy, w tej części znajdowała się jeszcze jedna maska; 2) wykopaliska budynku zachodniego (Structure 1) nie ujawniły maszkaronów takich, jakie znaleziono na radialnej piramidzie (Structure E-VII Sub) Grupy E w Uaxactún, która jest jednym z najwspanialszych przykładów tego układu architektonicznego rozpowszechnionego na całych centralnych Nizinach Majów (Ricketson & Ricketson 1937).

Wykopaliska ujawniły również, że powierzchnia maszkarona ze Struktury 3 pokryta została szarawym żwirem z inkluzjami wapiennymi, a na tej warstwie dopiero, umieszczonej pomiędzy murem późniejszej fazy a płaskorzeźbą jako warstwą ochronną, położono duże bloki kamienne. Świadczy to o zamiarze zachowania reliefu w stanie nienaruszonym. Do tego dochodzi fakt, że maska nie wykazuje celowych śladów zniszczenia w czasie ostatniej przebudowy budynku.

Istnieją przesłanki, w postaci fragmentu steli znalezionej z boku maski, z wizerunkiem, którego niestety nie można zinterpretować i skrajnie zniszczonym tekstem hieroglificznym, którego nie da się odczytać, na istnienie jakiegoś lokalnego władcy. Sądzimy, choć w bardzo wstępny sposób, że ten zabytek może być dowodem na to, że Chacté było ważnym ośrodkiem podmiejskim związanym z centrum cywilizacyjnym El Mirador i że mogło być zarządzane przez członków lokalnego rodu, być może spokrewnionego lub powiązanego w ten czy inny sposób z potężnymi rodami z centrum miasta.

Znaczenie i funkcje grup E

Grupy E nie są kompleksami architektonicznymi zastrzeżonymi wyłącznie dla starożytnej cywilizacji Majów, z pewnością stanowiły jeden z najwcześniejszych przejawów architektury ceremonialnej na licznych stanowiskach w południowej Mezoameryce (Doyle 2017). Wiele takich zespołów występuje na stanowiskach datowanych na wczesną i środkową epokę formatywną, jak La Venta, San Isidro, Chiapa de Corzo i Aguada Fenix (Clark & Hansen 2001; Inomata 2017: 217-220; Inomata et al. 2020).

Na Nizinach Majów grupy E miały związek z początkami osadnictwa w epoce środkowopreklasycznej (Chase & Chase 2017; Estrada-Belli 2011; Hansen 1998, 2001, 2016). Grupy E reprezentują najwcześniejszą formę architektury sakralnej i użytku publicznego, stanowiły fundamenty władzy i ideologii, stając się zalążkami miast Majów.

Najwcześniejsze znane nam przykłady grup E na Nizinach Majów zostały zbudowane we wczesnym etapie środkowego preklasyku w Ceibal (Inomata 2017), Cival (Estrada-Belli 2011) i Nakbe (Hansen 2001). Grupy E są rozrzucone w dużej części obszaru Nizin Majów, z największą koncentracją w ich centralnej części, na stanowiskach datowanych głównie na późny okres preklasyczny. W północnym Petén i południowym Campeche zespoły te występują m.in. w El Mirador, Nakbe, Balamnal-Cedro, Noholtun, Noholnal, Wakna, Xulnal, El Saraguate, Hospital, Kunal, Chicaanticaanal, Yaxnohcah i Calakmul.

Kompleksy architektoniczne typu grupa E noszą swą nazwę od Grupy E w Uaxactun, gdzie Frans Blom zidentyfikował pierwszy taki układ budynków w 1924 roku (Blom 1928; Ricketson 1928). Przez wiele lat zespoły takie były uważane za obserwatoria astronomiczne (Aimers & Rice 2006; Aveni et al. 2003; Blom 1924; Ruppert 1940; Laporte & Fialko 1995). Badania archeoastronomiczne wykazały jednak, że funkcje obserwacyjne nie mogą być przypisane wyłącznie grupom E, ponieważ ich orientacje opierały się na tych samych azymutach astronomicznych, które narzucały układ innym budynkom ceremonialnym i publicznym (Sánchez Nava & Šprajc 2015; Šprajc 2021).

Obecność takiego kompleksu architektonicznego w Chacté może wskazywać, że w tym sektorze El Mirador powstał ważny ośrodek władzy w okresie późnego preklasyku, kiedy to miejsce doświadczyło największej ekspansji i aktywności budowlanej. Grupa E w Chacté pozbawiona jest niektórych elementów architektonicznych, które Clark i Hansen (2001), a później Reese-Taylor (2017) określają jako materialny wyraz preklasycznego dworu królewskiego: piramidy, zbiorniki wodne, boiska do gry w piłkę (pitz). Posiada jednak inne elementy, takie jak droga-grobla (sacbe), rzeźbione monumenty, kompleks ceremonialny i odpowiadający mu plac. W tym sensie to, co ilustruje grupa E z Chacté, jest wyrazem siły jednostki społecznej, która osiedliła się w tym rejonie El Mirador w okresie preklasycznym, kiedy miasto przeżywało okres swej największej ekspansji i rozrastała się w stronę peryferiów.

Nie ulega więc wątpliwości, że Chacté było nie tylko centrum administracyjnym, które kontrolowało tę część miasta, ale także niewielkim ośrodkiem ceremonialnym, w którym miejscowa ludność wykonywała czynności rytualne, być może związane z cyklem agrarnym. Miało to silną konotację symboliczną, która znalazła odzwierciedlenie w programie rzeźbiarskim, głównie w masce architektonicznej ze Struktury 3, której znaczenie było prawdopodobnie związane z obserwacją Słońca, celebracją wydarzeń związanych z kalendarzem rolniczym i kultem bóstw solarnych.

[O grupach E również w artykule: Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy, „Archeowieści” 2022, na podstawie Šprajc (2021) Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning, PLoS ONE 16(4): e0250785. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0250785 – przypis tłumacza]

Analiza ikonograficzna maski ze struktury 3

Powierzchnia wymodelowanej sztukaterii ma szerokość maksymalnie 6,5 m przy około 2 m wysokości w najwyższym punkcie. Zachowało się kilka istotnych elementów reliefu (vide identyfikacja ikonograficzna na Fig. 8), co pozwala na analizę znacznej części przedstawienia. Daje się zauważyć już na pierwszy rzut oka, że niektóre z tych elementów, ich kształt oraz układ, występują również na niektórych stiukowych reliefach z Nakbe, jak np. maska architektoniczna ze Struktury 1 (vide Hansen 1992: fig. 63), oraz z El Mirador, jak np. reliefy z akropolu (vide Argyle 2009, Salazar Lama 2017: fig. 10) oraz maski architektoniczne ze Struktury 34 (Hansen 1992: fig. 17 i 18).

Łatwo zauważyć, że kilka elementów ikonograficznych reliefu było szeroko rozpowszechnionych na środkowych Nizinach Majów w okresie późnego preklasyku, oprócz wspomnianych stanowisk w północnym Petén. Niektóre z nich znajdują się również w repertuarze ikonograficznym Izapa (przesmyk Tehuantepec, Meksyk) czy Tak’alik Ab’aj i Kaminaljuyú na Wyżynach Majów (Gwatemala) z tego samego okresu, jak np. dwa dolne końce wstęgi niebios zaprezentowane na Fig. 8 [Dla porównania również niebiańskie wstęgi na stelach 23 i 26 z Izapa (Guernsey 2006: fig. 4.1, 4.4c); stela 1 i ołtarz 13 z Tak’alik Ab’aj (odpowiednio Guernsey 2006: fig. 3.3b i 5.17) oraz monument 14 z Kaminaljuyú (Henderson 2013: 602). Przykładami z centralnych Nizin Majów, to zachodni mural ze struktury Sub-IA w San Bartolo Pinturas Group, fryz ze struktury Sub II C1 w Calakmul oraz maszkarony ze struktury 5C-2 w Cerros (vide zdjęcia w Salazar Lama 2019, odpowiednio 6.1a, 7.3c i 7.5.]

Jednym z elementów wspólnych dla stanowisk z obszaru środkowych Nizin Majów i tych z wybrzeża Pacyfiku jest również główny motyw przedstawiony na reliefie w Chacté: zoomorficzna istota o zgiętych kończynach (jedna zniszczona, druga zachowana), w formie głów węży na końcach [w oryginale ofidias, oznacza obecnie klad węży i organizmów bliżej spokrewnionych z nimi, niż jakimkolwiek innym kladem jaszczurów aż do wspólnego albiańskiego przodka w dolnej kredzie, ang: pan-serpentes – przypis tłumacza na podstawie Hsiang et al. 2015]  tak, że zęby gadów są w tym wyobrażeniu równocześnie szponami kończyn maszkarona. Cechy takie są powszechne u stworzeń i bóstw związanych ze światem wodnym, jak np. nadprzyrodzony żółw przedstawiony na monumencie znalezionym w El Tigre, Campeche (vide Vargas Pacheco 2013: fig. 8), którego szpony są podobne do pazurów żółwia z zachodniego fresku z San Bartolo (Taube 2010a: 255) oraz do pazurów krokodyla z monumentu 2 z Kaminaljuyú (Henderson 201: 106, 590). Postawa maszkarona z Chacté jest podobna do tej, jaką przyjmują gady na stelach 8 i 11 z Izapa (Fig. 9a i 9b), przy czym na pierwszym planie w Chacté znajdują się najbardziej wypukłe formacje obejmujące przednią część twarzy, która na pierwszy rzut oka ma cechy istoty ponadnaturalnej: prostokątne źrenice, ukształtowane boczne kły i półwoluty wyłaniające się z paszczy.

Po prawej stronie tej zoomorficznej postaci znajduje się fragment motywu trzypłatkowego. Z uwagi na symetrię dwustronną – bardzo częstą w tego typu przedstawieniach – podobny motyw musiał znajdować się również po lewej stronie maski, tworząc sumarycznie element czteropłatkowy/czterolistny.

Na wspomnianych powyżej stelach z Izapa gady służą jako przewodnicy albo portale do narodzin bogów. Na steli 11 (Fig. 9b) świadczy o tym postawa wyłaniającego się z gadziej paszczy bóstwa. Jego wyciągnięte ręce są, zdaniem Erika Velásquez García (2009: 344-349), typowe dla postaci ukazywanych w momencie narodzin [Velásquez García zauważa, że ​​ta postawa jest związana z odradzającym się Bogiem Kukurydzy w przedstawieniach na ceramice Majów z epoki klasycznej. Najwcześniejsze preklasyczne wystąpienia takiej postawy w sztuce mezoamerykańskiej pochodzą ze steli C na olmeckim stanowisku Tres Zapotes (vide: zaktualizowany rysunek D. Salazar Lama in: Michelet 2020: 153), na stelach Izapa 11, 22 i 67 (Guernsey 2002: fig. 5.1 i 5.2) oraz w scenie narodzin dziecka z guaje [normalnie strąki np. mimozowca Leucaena leucocephala, ale w wypadku muralu z San Bartolo chodzi o kalebasę / tykwę Lagenaria siceraria – przypis tłumacza] na północnym muralu San Bartolo Sub I-A (vide Saturno et al. 2005: fig. 9). Wszystkie zdają się wskazywać, że ta postawa jest kojarzona w pewnych kontekstach z Bogiem Kukurydzy (np. stela C z Tres Zapotes), chociaż nie jest ona zastrzeżona wyłącznie dla tego bóstwa, jak sugeruje stela 11 z Izapa i narodziny niemowląt na muralu z San Bartolo]. Na steli 11 z Izapa (Fig. 9b) wschodzące bóstwo unosi się ze szczęk gada na wyższą płaszczyznę istnienia, co jest spójne z niebiańską wstęgą wieńczącą scenę od góry oraz z fizjonomią boga, przypominającego bóstwo solarne z Nizin Majów. Stela 8 z Izapa (Fig. 9a) prezentuje podobną sytuację: kartusz z łuskowatą krawędzią u góry, który wyłania się ze szczęk gada, jest według Julii Guernsey (2002:71-72) portalem lub granicznym punktem przejścia w trakcie rezurekcji, dlatego uważa ona, że wiąże się on również z aktem narodzin. Motyw ten obecny jest także na steli 67 z tego samego stanowiska (vide Guernsey 2002: fig. 5.2) oraz na krokodylu z monumentu 2 w Kaminaljuyú, którego kartusz z łuskowatymi krawędziami na grzbiecie definiuje go jako stworzenie będące żywym portalem, komunikującym ze sobą dwie kosmologiczne płaszczyzny istnienia i dlatego przeznaczony jest do tranzycji – odradzania się istot i bogów (Henderson 2013: 307, 590).

Na Nizinach Majów w okresie wczesnego klasyku motyw ten przybrał formę bliższą glifowi yax, stosowanemu również na oznaczenie ciała u gadów (Newman et al. 2015: fig. 3.40, 3.44) [w oryginale: reptiles (1) y saurios (2); w tekście chodzi najwyraźniej o taksony parafiletyczne zawierające w przeszłości (1) gady oraz (2) jaszczurki i węże – obecnie (1) to wychodzący z użycia termin na określenie żyjących nadal gadów z wyłączeniem ptaków, czyli: krokodyli, żółwi, jaszczurek, węży i hatterii (2) to nazwa kladu zawierającego krokodyle, dinozaury, pterozaury, ptaki czy żółwie aż do ich wspólnego przodka w permie – przypis tłumacza na podstawie Gauthier et al. 1998 i Ezcurra et al. 2014]. W innych kontekstach te same znaki obramowują twarz boga K’inich Ajaw i znane są jako kartusze lub tarcze słoneczne, przez które bóg się wyłania i wznosi na niebiosa (Taube 2005: 410-413).

Jeśli chodzi o zoomorficzną istotę z reliefu w Chacté, uważamy, że ponieważ ma ona postawę podobną do gadów z Izapa, spełniała również takie same funkcje: będąc przewodnikiem dla narodzin bóstw oraz przodków. W kosmowizji Majów krokodyle i żółwie, podobnie jak ropuchy i węże, były materialnymi nośnikami procesów transformacji i wyłaniania/odradzania się bogów i przodków (Hellmuth 1988: 171-173; Salazar Lama w druku: 173-175). Na Nizinach Majów ta funkcja gadów, które mają taką samą postawę ciała jak te z Izapa, występuje na fryzie ze struktury 1-A Sub z Balamkú (Fig. 9c i 9d) oraz w dolnej części steli N z Copan, gdzie pojawiają się stworzenia, z których otwartych szczęk wyłaniają się przodkowie i bóstwa (Baudez 2005: fig. 2a i 2b; Salazar Lama 2017: 171-173, 177).

Wszystkie te wymienione przykłady porównawcze pozwalają nam również postulować, że szczęki stworzenia z Chacté, obecnie zniszczone, musiały być przedstawione z profilu i otwarte, albo pod kątem 180˚, jak u gadów z fryzu z Balamkú i jaszczurów ze steli 6, 10 i 13 z Yaxhá (Fig. 10a-c), albo tylko częściowo, jak na steli 11 z Izapa (Fig. 9b). Obie wersje są równie prawdopodobne.

Twarz stwora na płaskorzeźbie Chacté jest trudna do zidentyfikowania, gdyż jest niekompletna. Z uwagi na brak szczęki, a zamiast tego obecność w miejscu ust owalnego kartusza z motywem odwróconego U, wykluczamy jednak możliwość, że jest to bóg solarny K’inich Ajaw. Żuchwa, nieobecna w tym przypadku, jest cechą wyróżniającą w maskach architektonicznych tego boga w okresie późnego preklasyku, takich jak te ze struktury 5D-82-2 z Mundo Perdido w Tikal i te ze struktury 5D-Sub.3-A z północnego akropolu w Tikal (Sanz Castro 1997: fig. 8, Sanz 1998: fig. 5b) lub te ze struktury 5C-2 z Cerros (Fig. 11a) i struktury 1 z El Tigre, Campeche (Fig. 11b).

Uważamy raczej, że twarz na płaskorzeźbie z Chacté jest taka sama, jak te na tle gada ze steli 11 z Izapa (Fig. 9b), które reprezentują wczesny wariant Boga C z cechami solarnego bóstwa i znakami błysków w oczach, na twarzy i wewnątrz ust (Fig. 12a-c; vide Saturno et al. 2005: 38-41). W ikonografii późnego preklasyku (np. na maszkaronie ze struktury 1 w Cival [Estrada-Belli 2006, fig. 8] i twarzach w górnej części maski ze struktury El Tigre 1, Fig. 11b) istota ta przedstawiana jest jako konglomerat pojęć, które mogą symbolizować blask i połysk drogocennego jadeitu (Taube i Saturno 2008: 302) lub być związane ze świetlistością przestrzeni niebieskiej i ze świętością związaną z istotami nieba (Martin 2016: 512; Stuart 2017: 252). To ostatnie potwierdzałaby względna częstotliwość, z jaką istota ta przedstawiana jest wśród niebiańskich pasm (Fig. 12d i 12e), gdzie w bardzo wczesnych czasach pojawia się razem ze znakami solarnymi i gwiezdnymi, czasami zastępując glif solarny k’in (np. w niebiańskich wstęgach ołtarzy 12 i 13 z Tak’alik Ab’aj oraz na ołtarzu 9 z Kaminaljuyú; vide ilustracje w Martin 2016: fig. 11.2b-d).

Zdaniem Simona Martina (2016), kiedy taka twarz pojawia się jako glif na ciałach bogów i innych istot – zwykle na ich klatkach piersiowych lub grzbietach – definiuje je jako istoty z połyskliwą skórą. Jest to szczególnie powszechne w preklasycznych przedstawieniach Pierwotnego Ptasiego Bóstwa, zarówno na Nizinach Majów, jak i na stanowiskach z Wyżyn Majów i wybrzeża Pacyfiku (Fig. 12f; Martin 2016: 522; vide ołtarze 9 i 10 z Kaminaljuyú w: Parsons 1986: fig. 140 i 141). W okresie klasycznym stało się to nagminne na przedstawieniach ropuch (np. naczynia K0531, K1181, K1300, K1646, K1652, K4116 i być może K2041). Jeśli zgodzimy się z najnowszymi postulatami Any García Barrios (2019: 155-158), dotyczącymi używania i znaczenia znaków cielesnych, możemy pomyśleć, że oprócz wskazania na świetlistą lub odblaskową skórę jako dominującą cechę fizyczną, znak ten mógłby wskazywać również na pola lub sfery działania. W konkretnym przypadku Pierwotnego Ptasiego Bóstwa takim polem działania wskazanym przez znak na piersi byłoby niebo.

Biorąc pod uwagę interpretacje Martina (2016) i García Barrios (2019), podejrzewamy również, że obecność tej twarzy u zoomorficznej istoty z Chacté oznaczałaby posiadanie świecącego ciała, określając ją tym samym jako istotę pochodzącą ze sfery niebieskiej. Nie stoi to w sprzeczności z motywami trójpłatkowym czy czteropłatkowym (po połączeniu z jego odpowiednikiem po przeciwnej stronie), znajdujących się po bokach istoty z reliefu. Jako portal do zalanego wnętrza ziemi, kojarzony zazwyczaj z wejściem do jaskini (Guernsey 2010), motyw ten funkcjonuje w połączeniu z niebiańskim pasmem, które pierwotnie obramowywało scenę z trzech stron: oba motywy ustanawiają kosmologiczną komplementarność, mającą na celu ukazanie tego, co poniżej (jaskinia lub wnętrze ziemi – zaświaty) i tego, co powyżej (niebo, plany astralne) – vide: scena na steli 8 z Izapa (Fig. 9a) oraz na monumencie 8 z Nakbe, prawdopodobnie tronie pochodzącym jeszcze ze środkowego preklasyku (Hansen 2016: fig. 8.24). Podwójne obramowanie tego trójpłatkowego / czteropłatkowego motywu (pokazane na Fig. 8), którego zewnętrzna krawędź ma tylko dwa lekkie zagłębienia, może być uproszczoną wersją falistych kołnierzy uwidocznionych wokół czteropłatu na stelach 8 i 67 z Izapa oraz na krokodylu z monumentu 2 z Kaminaljuyú; jeśli tak, to jaskinia na reliefie z Chacté byłaby wyraźnie konotowana jako portal łączący ziemię ze znajdującymi się pod jej powierzchnią zaświatami.

W związku z tym chcielibyśmy poczynić uzupełniające spostrzeżenie dotyczące rozmieszczenia motywów ikonograficznych na powierzchni reliefu, które określamy jako planimetrię (vide García Barrios 2018; García Barrios i Salazar Lama 2020: 172); czyli zadanie polegające na dekompozycji elementów przestrzeni trójwymiarowej i ich rekompozycji na płaszczyźnie dwuwymiarowej. Na przykład motyw czteropłatka jest często wyobrażany poziomo i na poziomie gruntu (vide przykłady w García Barrios i Salazar Lama 2020: 170-171); gdy jednak na dwuwymiarowym obrazie chcemy pokazać postaci stojące na czteropłatku (jak na przykład stele 4, 8 i 10 z Machaquilá [Lacadena García-Gallo 2006: fig. 6a i 7]) lub w jego wnętrzu (np. scena ze znacznika Motmot w Copan [Fash & Fash 1996] oraz żółw, z którego wyłania się Odrodzony Bóg Kukurydzy na zachodnim muralu z San Bartolo, Pinturas Sub I-A [Taube et al. 2010: fig. 66]), motyw ten również umieszczany jest frontalnie i pionowo, podobnie jak postacie, umieszczane w częściach bliższych tła przedstawień. Jeśli podążymy za tymi samymi zasadami Majów, dotyczącymi reprezentacji przestrzennej, możemy wywnioskować, że na reliefie w Chacté wejście do jaskini znajduje się poniżej zoomorfa, na poziomie ziemi, a stworzenie unosi się ponad nim, podobnie jak to widzimy na scenie ze steli 14 z Izapa (Fig 13a) [również krokodyl na czteropłatku ze steli 22 w Izapa (Guernsey 2002, ryc. 5.1) oraz na ceramicznym wazonie znajdującym się w Museum of Natural History w Nowym Jorku (Schele i Miller 1986: 308)]. Wrażenie to wzmacnia kompozycja trójwymiarowa reliefu: podczas kiedy zoomorf wymodelowany jest w jego najbardziej uwypuklonej partii, motyw trzypłatka mieści się w płytkiej płaskorzeźbie w tle (vide Fig. 4, 6 i 7). Takie zróżnicowanie ustanawia pierwszy plan oraz tło z punktu widzenia widza.

Właśnie takie kosmologiczne dopełnienie dwóch planów egzystencji przedstawione jest na różnych późnopreklasycznych i wczesnoklasycznych maszkaronach architektonicznych Majów, symbolizujących wielowymiarową przestrzeń, przez którą bóstwo solarne przechodzi i się wznosi (Salazar Lama 2019: Ch. 7). W wielu takich programach rzeźbiarskich płaszczyzna ziemi reprezentowana jest poprzez głowę krokodyla o hybrydowej formie, z której wyłania się K’inich Ajaw (podobnie jak na scenie z grobowca 1 w Rio Azul [Hellmuth 1987: fig. 592 i 594]; dla porównania Fig. 11a-c), natomiast niebo symbolizowane jest przez niebiańską wstęgę u góry (Fig. 11a). Jedynie z rzadka to samo kosmologiczne dopełnienie jest wykorzystywane do ukazania odrodzenia Boga Kukurydzy (np. na masce architektonicznej z Chakanbakan, Quintana Roo; Fig. 11d). W okresie późnego klasyku moment wschodu Słońca bywał uchwycony przy użyciu innych elementów ikonograficznych (Fig. 11e), takich jak pasmo ziemskie przeciwstawione niebiańskiej wstędze, podczas kiedy Bóg Słońca przechodzi pomiędzy nimi; jednakże koncepcja stojąca za tym jest bardzo bliska temu, co widzimy w rzeźbie zintegrowanej z architekturą preklasyczną na Nizinach Majów.

W kosmowizji Majów związek gadów ze Słońcem był niezwykle bliski i stanowił ciągłość w stosunku do wierzeń olmeckich, które uważały powierzchnię Ziemi za wydłużone ciało krokodyla (Reilly III 1991; Taube 2010b; Martin 2015; Rice 2020), z którego Słońce wynurzało się każdego dnia o wschodzie (Salazar Lama 2017, s. 177). W związku z tym należy podkreślić, że zoomorf na steli 11 z Izapa komasuje cechy kilku różnych zwierząt, jak np. gruczoł przyuszny ropuchy Bufo marinus (Guernsey 2006: 126) oraz wydłużony, zakrzywiony na końcu pysk, przypominający krokodyla ze środkowopreklasycznego Olmanu (Fields i Reents-Budet 2005: Cat. 29; Stocker, Meltzoff i Armsey 1980: fig. 2a i 3) oraz kilka innych ze sztuki Izapa (np. stela 14 – Fig. 13a – i 27) i z centralnych Nizin Majów (Fig. 10a-c, 13a i 13b; zob. też Martin 2015, fig. 11, 14 i 16a). Obserwacje te skłaniają do postulatu, że stworzenie z Chacté mogło być również hybrydą i łączyć cechy różnych gadów ze świata wodnego i lądowego (np. ropuchy czy żółwia) [ropucha oczywiście nie należy do żadnego „gadziego” kladu, ale co, jeśli nie hybrydyzowaną ropuchę rozpoznajemy w jednej z istot na fryzie w Balamku? – przypis tłumacza].

W tym zakresie na uwagę zasługują dwa szczegóły. Pierwszym z nich jest kształt szponów istoty z Chacté (Fig. 8), identyczny z pazurami innych gadów w sztuce Nizin Majów (vide Fig. 9d, 10a-c; również stela 27 z Izapa oraz monument 2 z Kaminaljuyú w Henderson 2013: fig. 26), ale wyraźnie różni się od kończyn ropuch, które czasem mają szponiaste palce u nóg lub błoniaste stopy (Fig. 9c). Spersonifikowane pazury istoty Chacté obejmują również wydłużony, zakrzywiony do góry szpon. Według Lucii Henderson (2013: 294, 297) cecha ta jest powszechna u bóstw wodnych z preklasycznych wyobrażeń Kaminaljuyú (Fig. 10d) i Izapa (np. boczne sekcje tronu 1; Henderson 2013: fig. 91a), a także w ożywionych przedstawieniach wody (Fig. 10e i 10f), można by zatem sądzić, że u stworzenia z Chacté jest to wskaźnik związku ze światem wodnym [Na monumencie 68 z Kaminaljuyú (Henderson 2013: 623, fig. 100) bóstwo z Fig. 10d pojawia się cztery razy w rogach ołtarza, definiując podziemną i wodną przestrzeń pod wydłużonym ciałem ziemskiego krokodyla. Spersonifikowane reprezentacje wody na Fig. 10e i 10f są zintegrowane z ciałem dużego krokodyla lądowo-wodnego na monumencie 2 z tego samego stanowiska].

Po drugie, mimo posiadania przeważnie gadzich cech, wyprostowana postawa ciała i kończyn zoomorfa z Chacté mocno przypomina pozycję przyjmowaną przez siedzące ropuchy, oglądane od tyłu; choć pozycja ta, jak pokazują dwa zoomorficzne stworzenia na fryzie z Balamkú (Fig. 9c i 9d), jest również powszechna na przedstawieniach krokodyli. W tej konkretnej kwestii warto zauważyć, że nakładanie się lub łączenie ropuch i krokodyli nie jest zjawiskiem wyjątkowym dla późnego preklasyku. W Copan, późnoklasyczny ołtarz D (lub CPN82) (Baudez 1994: 142, fig. 67) przedstawia na wschodniej ścianie ciało lądowego krokodyla, podczas kiedy północna strona – odpowiadająca plecom gada – przedstawia ropuchę z glifem połysku na skórze, co, ze względu na jego lokalizację, pokrywa się również z plecami gada.

Wracając do kreacji z Chacté, w oczy rzuca się dodatkowa cecha: motyw podwójnego wspornika, który opada z tyłu, niczym rodzaj ogona. Według Jacinto Quirarte (1973: 15-18; 1976: 79-81) motywy takie są wyrostkami, których prototypem jest rozwidlony język węża w sztuce Izapa (np. stela 3; Quirarte 1973: fig. 8). Nicholas Hellmuth (1987: 234, fig. 494-499) ze swej strony porównuje te elementy z pierzastym ogonem Pierwotnego Ptasiego Bóstwa, w którym, co ciekawe, pojawiają się motywy w kształcie odwróconej litery U, podobnie jak na reliefie z Chacté. Jeśli kształt tego tylnego wyrostka zoomorfa z Chacté rzeczywiście odpowiada ptasiemu ogonowi, jak sugeruje identyfikacja Hellmutha, to mogłaby to być pozostałość po środkowopreklasycznych krokodylach olmeckich, których tylne części ciała były zintegrowane z głowami drapieżnych ptaków (jak np. u Reilly’ego III 1991: 161-162) lub opierzonymi ogonami (Stocker, Meltzoff i Armsey 1980, fig. 1b). Podobnie przykład Chacté może wyprzedzać o kilka wieków długie, rozwidlone, opierzone ogony niektórych klasycznych krokodyli (np. Copan Altar T; vide rysunek L. Schele at: FAMSI dostęp 01/07/2022).

Niezależnie od dokładnej identyfikacji tego „ogona”, którego znaczenie jest na razie niepewne, uważamy, że jest to cecha podkreślająca hybrydowy aspekt stworzenia: jest to zatem zoomorf, którego części składowe z różnych zwierząt i bóstw pełniłyby funkcję konotującą go jako istotę kosmologiczną. Ta mieszanka cech jest bliska temu, co Englehardt i Carrasco (2020: 346) nazywają „konceptualnym nakładaniem się”, które definiują jako nagromadzenie pojęć w jednej zoomorficznej reprezentacji w celu stworzenia kompletnego stworzenia, zgodnego z określoną wizją świata.

Dyskusja

Pomimo posiadania częściowo wybrakowanego reliefu, na podstawie informacji uzyskanych z analizy obrazu, możliwe jest częściowe zrozumienie przedstawienia. O brakującej powierzchniowej części reliefu, można wnioskować z kontekstu.

Na podstawie przykładów porównawczych oraz dokumentacji ikonograficznej i semantycznej uważamy, że relief z Chacté przedstawiał scenę wyłaniania się bóstwa, wznoszącego się z niższej płaszczyzny egzystencji do wyższej. Jego fizycznym przewodnikiem był zoomorf, być może konglomerat kilku istot, komunikujący wnętrze ziemi – zaświaty z niebiańskim łukiem poprzez otwartą paszczę, egzystujący jednocześnie w obu tych wymiarach. Jest to, krótko mówiąc, byt kosmologiczny o charakterze liminalnym.

Co jednak możemy spekulować o brakujących częściach przedstawienia – szczególnie wyłaniającego się bóstwa – jeśli weźmiemy pod uwagę znaczenie obrazu i kontekst płaskorzeźby? Rzeźby wkomponowane w architekturę niektórych grup E ukazują różne aspekty bóstw solarnych lub niebiańskich istot, wiążąc w ten sposób te zespoły architektoniczne ze zjawiskami solarnymi i niebiańskimi (np. maski architektoniczne Mundo Perdido, Tikal [Sanz Castro 1997], stiukowe reliefy struktury Hunahpu w San Bartolo [Beltrán i Hurst, cyt. w Doyle 2017: 77-8, fig. 4.2] oraz ofiary ceramiczne ze struktury X i pochówku 8 w Nakum [Źrałka et al. 2017, fig. 9 i 11]). Niektóre depozyty rytualne, np. ofiara zakładzinowa 4 z Cival (Estrada-Belli 2012: 212-214), są dodatkowo wiązane z kukurydzą, wodą i pięcioma punktami ziemskiego kosmogramu (kwinkunks). W innych przypadkach (np. struktura E-VII-Sub w Uaxactún) maszkarony zdobią piramidy radialne będące zachodnimi elementami grup E, czyniąc z nich święte góry (Doyle 2017: 76, na podstawie Schele i Mathews 1998: 180).

Ze względu na zbitek znaczeń i funkcji związanych z grupami typu E, Estrada-Belli (2012) sugeruje, że „umiejscowienie preklasycznych grup E i wykonywane na nich akty rytualne były powiązane z kalendarzem solarnym, z cyklami agrarnymi kukurydzy i z kosmologią Majów w całości” (Estrada-Belli 2012: 212).

Sugerujemy zatem, choć ostrożnie, dwie możliwości: 1) że bóg solarny K’inich Ajaw mógł wyłaniać się z otwartych szczęk zoomorfa z Chacté, podobnie jak na licznych przedstawieniach wyłaniania się tego boga z paszczy gada symbolizującego Ziemię, lub 2) że wyłaniające się bóstwo było Odrodzonym Bogiem Kukurydzy, który również wyłania się z ciała ziemskiego gada w niektórych preklasycznych przedstawieniach (Fig. 11d). Bardziej skłaniamy się ku pierwszej opcji, gdyż rzeźba wkomponowana w architekturę grup E jest nawracająco związana ze zjawiskami solarnymi.

Wyjaśniałoby to również osobliwą lokalizację płaskorzeźby na wydłużonej platformie wschodniej, zamiast tradycyjnego umieszczenia maszkarona po obu stronach schodów struktur zachodnich grupy E. Jak zobaczymy poniżej, lokalizacja ta – i jej ewentualne uzupełnienie w południowej części centralnej fasady wschodniej platformy grupy – mogła pełnić funkcję sygnifikacji przestrzeni wzdłuż centralnej osi zespołu architektonicznego, z alegorycznym przedstawieniem wschodzącego słońca na wschodzie obserwowanego ze struktury zachodniej. Astronomiczne znaczenie osi centralnej grupy E można wyjaśnić w świetle kolejnych badań porównawczych.

Systematyczne badania grup E, oparte na analizie alignacji 71 takich zespołów architektonicznych na centralnych Nizinach Majów (Šprajc 2021), wykazały, że rozmieszczenie ich osi centralnych (tj. tych łączących w każdej grupie E zachodnią piramidę z centralnym punktem na platformie wschodniej) nie jest przypadkowe, a ich znaczenie, wytłumaczalne w kategoriach astronomicznych, było często akcentowane przez rozmieszczenie ofiar i pochówków, a nawet przez położenie i orientację innych budynków. Ponadto wykopaliska w kilku grupach E ujawniły, że ta sama oś centralna była zachowywana podczas kilku kolejnych etapów zabudowy. Wyniki analiz wykazują, że osie centralne mogły funkcjonować astronomicznie w kierunku wschodnim lub zachodnim. Patrząc z zachodniej piramidy na centralną strukturę na wschodniej platformie, przeciwległy budynek mógł służyć jako znacznik ułatwiający obserwacje, co sugerują również relacje przestrzenne między budynkami innych typów (np. w El Mirador, vide Šprajc et al. 2009). Znamienne jest, że orientacje grup E, wskazywane przez ich centralne osie, należą do szeroko rozpowszechnionych alignacji na terenach Majów i przeważnie materializowały się w konstrukcjach innych typów. Dlatego, aby zrozumieć znaczenie orientacji grupy E z Chacté, warto podsumować ogólne zasady zawarte w orientacjach architektonicznych.

Systematyczne badania wykazały, że pomimo pewnych różnic regionalnych i temporalnych, zasady, które dyktowały orientację ważnych budowli sakralnych, rezydencyjnych i administracyjnych były zasadniczo takie same w całej Mezoameryce i utrzymywały się przez dłuższe okresy czasu. Analiza danych ujawniła istnienie kilku klastrów orientacyjnych, z których większość odnosi się do wschodów i zachodów słońca w określonych datach. Najczęściej kodowane w architekturze daty grupują się wokół istotnych punktów cyklu agrarnego, a interwały dzielących je dni są zwykle wielokrotnością liczb 13 i 20. Programując elementarne okresy mezoamerykańskiego systemu kalendarycznego, orientacje te były przydatne do rozpoznawania zakodowanych w architekturze dat, nawet jeśli bezpośrednie obserwacje Słońca utrudniała pokrywa chmur. Przypomnijmy, że w cyklu 260-dniowym (tzolk’in) wielokrotności 20 łączyły daty z tą samą nazwą dnia, natomiast wielokrotności 13 łączyły daty z takim samym numerem. Biorąc pod uwagę odpowiednie dane kontekstowe, przede wszystkim etnograficzne, udało się potwierdzić, że orientacje solarne – poprzez wyznaczanie kanonicznych dat, których znaczenie było analogiczne do dzisiejszej funkcji świąt chrześcijańskich – umożliwiały stosowanie kalendarzy obserwacyjnych, które ułatwiały efektywne planowanie czynności rolniczych i związanych z nimi rytuałów w cyklu rocznym (Aveni 2001; Šprajc 2018) [Ta praktyczna funkcja orientacji Słońca jest zrozumiała, jeśli weźmiemy pod uwagę, że Mezoamerykanie nie stosowali żadnego mechanizmu interkalacji, który utrzymywałby 365-dniowy rok kalendarzowy (haab’) w nieustannej zgodności z rokiem tropikalnym, dłuższym od haab’ o prawie ćwierć dnia]. Te same zasady orientacji obowiązywały również na Nizinach Majów (Aveni & Hartung 1986; Sánchez Nava & Šprajc 2015; Sánchez Nava et al. 2016), gdzie astronomicznie umotywowana intencjonalność najbardziej prominentnych grup orientacyjnych została dodatkowo poparta analizami statystycznymi (González-García & Šprajc 2016).

Przechodząc do orientacji grupy E w Chacté, azymut jej osi centralnej (94,21˚ ± 1˚), zmierzony na podstawie modelu cyfrowego uzyskanego z danych LiDAR, odpowiada wschodom Słońca w dniach 10 III i 3 X oraz zachodom Słońca w dniach 30 III oraz 13 IX. Biorąc jednak pod uwagę możliwy błąd azymutu, oszacowanego na podstawie aktualnego stanu struktur, oraz w świetle analizy danych porównawczych (która pozwoliła na określenie dat celowo kodowanych przez grupy E), jest bardzo prawdopodobne, że zamierzony azymut i zakodowane daty różniły się nieznacznie. Jedna z możliwości jest taka, że oś centralna oznaczała zachody Słońca 31 III i 12 IX, oddzielone odstępem 200 dni (= 10 × 20), często kodowanym przez grupy E. Inna możliwość jest taka, że celem było oznaczenie wschodów Słońca 11 III i 2 X, z interwałem 160 dni (= 8 × 20). Tę parę dat koduje większość grup E na centralnych Nizinach Majów (Šprajc 2021), a także inne typy budynków, w tym w El Mirador (Šprajc et al. 2009). Ponadto ukierunkowanie wschodnie byłoby zgodne z interpretacją ikonograficzną maszkarona. Jednakże w obecnej wersji kompleksu zachodnia piramida jest o około 6 m niższa od centralnego kopca na platformie wschodniej. Oznacza to, że wschody słońca w tych dniach mogły być obserwowane z zachodniej piramidy jedynie wtedy, gdyby na pewnym wcześniejszym etapie konstrukcji, być może odpowiadającym maszkaronowi, centralny kopiec na wschodniej platformie byłby niższy lub miał taką samą wysokość jak piramida zachodnia.

W każdym razie astronomiczne podstawy orientacji grupy E z Chacté są wysoce prawdopodobne. Można przypuszczać, że daty marcowe wyznaczały odpowiedni czas na rytuały mające zapewnić terminowe nadejście deszczów, niezbędnych do zasiewów, natomiast daty wrześniowe lub październikowe związane były z ceremoniami mającymi zagwarantować dojrzewanie kukurydzy oraz obfite zbiory; takie jest obecne znaczenie świąt San Miguel Arcángel, przypadające na 29 IX oraz San Francisco de Asís, przypadającego na 4 X, popularne w kilku współczesnych społecznościach Majów (Sánchez Nava & Šprajc 2015: 97). Interesująca jest również wzmianka Diego de Landa (1973: 4), że „zima zaczyna się od San Francisco i trwa do końca marca„, a także, że „sieją pewien rodzaj kukurydzy dla San Francisco„. Z drugiej strony, znamienne jest, że wśród Ixilów z Nebaj, na Wyżynach Majów w Gwatemali, Lincoln (1945) znalazł tzw. obserwatorium solarne, gdzie kapłani wypatrywali wschodów Słońca 19 III, wzdłuż jednej z alignacji utworzonej przez kamienne znaczniki, aby określić pory siewu i zbiorów.

Dlatego proponowane astronomiczne znaczenie centralnej osi grupy E z Chacté jest zgodne z interpretacją ikonograficzną maszkarona w strukturze 3, zwłaszcza, że jego konotacje solarne i fertylizacyjne nie wykluczają się wzajemnie.

Wnioski końcowe

Biorąc pod uwagę brak grup E poza centralnym rdzeniem El Mirador, przypadek Chacté jest wyjątkowy dla zrozumienia konfiguracji politycznej w mikroregionie w okresie późnego preklasyku. Budowa drogi-grobli (sacbe) nie tylko odzwierciedla związek z epicentrum, ale także świadczy o ekspansji miejskiej w kierunku peryferii, które mogły być kontrolowane przez lokalnego władcę, prawdopodobnie związanego z elitą rządzącą stolicy w okresie świetności El Mirador. Jeśli przyjrzymy się bliżej pozostałym drogom komunikującym się z peryferiami El Mirador (Dahlin et al. 1980, Hernández et al. 2019; Morales-Aguilar et al. 2015), zauważymy, że łączą się one z terenami rezydencyjnymi, w których brak jest przestrzeni ceremonialnych, charakterystycznych dla okresu preklasycznego, takich jak grupy E i piramidy triadyczne.

Dlatego uważamy, że w Chacté, być może od końca środkowego preklasyku, powstała elitarna grupa mająca silne powiązania z epicentrum El Mirador, która następnie zrealizowała ambitny program architektoniczny, przejawiający się w budowie kompleksu ceremonialnego, zaprojektowanego jako miejsce o znaczeniu kosmologicznym.

W tym układzie struktura 3 w Chacté jest wyjątkowym przykładem w architekturze preklasycznej grup E, ponieważ cała jej zawartość semantyczna jest skonfigurowana jako sieć znaczeń, łączących sens kontekstu architektonicznego z wizualnym przekazem programu rzeźbiarskiego. Nie inaczej musiało być w wypadku innych grup E podobnych do tej, jak wspomniane San Bartolo, Tikal czy Uaxactún. Szczegółowa analiza przedstawień wizualnych i symboliki architektonicznej tych kompleksów budowli mogłaby rzucić więcej światła na rolę i znaczenie tych miejsc.

Zarówno struktura 3 w Chacté, jak i pozostałe budynki tworzące grupę E reprezentują religijną i rytualną ekspresję wykorzystywaną przez elity do demonstrowania swego bogactwa i władzy podpartej ideologią. Fakt, że Majowie nadali szczególne znaczenie wschodniemu budynkowi, odzwierciedla wyraźny zamiar ucieleśnienia znaczenia rytualnych obchodów związanych z ruchem Słońca po horyzoncie i jego związkiem z cyklami agrarnymi.

Podziękowania: Niniejszy artykuł prezentuje część wyników uzyskanych podczas badań na stanowisku Chacté, prowadzonych przez Proyecto Cuenca Mirador na podstawie zezwolenia gwatemalskiego Ministerstwa Kultury i Sportu (Convenio DAJ 270-2018). Fundusze na wykopaliska pochodziły z Fundacji FARES (Foundation for Anthropological Research & Environmental Studies). Dziękujemy dr Richardowi Hansenowi i Lic. Edgarowi Suyuc Ley, dyrektorom Projektu, za możliwość zbadania tego ważnego stanowiska peryferyjnego El Mirador. Dziękujemy również Edgarowi Ortega, Astrid Cruz i Juanowi Ramón López, którzy pomagali przy szkicach terenowych i ich późniejszej digitalizacji w laboratorium, wykorzystanych do stworzenia ilustracji końcowych.

Kontrybucja autorów: Koceptualizacja: Carlos Morales-Aguilar. Budżetowanie: Richard D. Hansen. Wykopaliska i analiza kontekstowa: Carlos Morales-Aguilar. Analiza ikonograficzna: Daniel Salazar Lama. Analiza archeoastronomiczna: Ivan Šprajc. Ilustracje: Carlos Morales-Aguilar i Daniel Salazar Lama. Edycja: Carlos Morales-Aguilar i Daniel Salazar Lama. Korekta i ponowna edycja: Carlos Morales-Aguilar, Daniel Salazar Lama, Ivan Šprajc i Richard D. Hansen.

Oryginalny artykuł: Carlos Morales-Aguilar, Daniel Salazar Lama, Ivan Šprajc et Richard D. Hansen, « El mascarón arquitectónico preclásico de la Estructura 3 de Chacté, Guatemala », „Journal de la Société des américanistes” 108-1 | 2022, 117-150 https://doi.org/10.4000/jsa.20808, opublikowany w trybie Open Access

Tłumaczenie: Przemek A. Trześniowski, 2022

Bibliografia:

Aimers James J.; Prudence M. Rice (2006) Astronomy, ritual, and the interpretation of Maya ‘E-Group’ architectural assemblages, „Ancient Mesoamerica”, 17 (1), s. 79-96

Argyle Craig (2009 ) Manejo de agua en el Preclásico en El Mirador, El Petén, Guatemala. Operación 610 O, 2008, (in:) Investigaciones multidisciplinarias en El Mirador. Informe final de la temporada 2008. Tomo I, prezentacja dla: Departamento de Monumentos Prehispánicos y Coloniales, Instituto de Antropología e Historia (IDAEH)/Dirección General del Patrimonio Cultural y Natural, Ministerio de Cultura y Deportes, Guatemala, s. 586-612

Aveni, Anthony F. (2001) Skywatchers. A Revised and Updated Version of Skywatchers of Ancient Mexico, University of Texas Press, Austin

Aveni, Anthony F.; Anne S. Dowd, Benjamin Vining (2003) Maya calendar reform? Evidence from orientations of specialized architectural assemblages, „Latin American Antiquity”, 14 (2); s. 159-178

Aveni, Anthony F.; Horst Hartung (1986) Maya city planning and the calendar, American Philosophical Society (Transactions of the American Philosophical Society, new series, vol. 76, part 7), Philadelphia.

Baudez Claude-François (1994) Maya Sculpture at Copan. The Iconography, University of Oklahoma Press, Norman

Baudez Claude-François (2005) En las fauces del monstruo, „Arqueología Mexicana”, 71, s. 58-67.

Blom Frans (1924) Report on the preliminary work at Uaxactun, Guatemala, „Carnegie Institution of Washington Year Book”, 23, s. 217-219

Blom Frans (1928) San Clemente ruins, Peten, Guatemala (Chichantun), „Journal de la Société des américanistes”, 20, s. 93-102

Chase, Arlen F.; Diane Z. Chase (2017) E Groups and the rise of complexity in the southeastern Maya Lowlands, (in:) David A. Freidel, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, Jerry Murdock (eds.) Maya E Groups. Calendars, Astronomy, and Urbanism in the Early Lowlands, University Press of Florida, Gainesville, s. 31-71

Clark, John E.; Richard D. Hansen (2001) The architecture of early kingship: Comparative perspectives on the origins of the Maya royal court, (in:) Takeshi Inomata & Stephen D. Houston (eds.) Royal Courts of the Ancient Maya. Data and Case Studies, Westview Press, Boulder, s. 1-45

Dahlin, Bruce H.; John E. Foss, Mary Elizabeth Chambers (1980) Project Acalches. Reconstructing the natural and cultural history of a seasonal swamp at El Mirador, Guatemala: Preliminary results, (in:) Ray T. Matheny (ed.) El Mirador, Peten, Guatemala. An Interim Report, Brigham Young University (Papers of the New World Archaeological Foundation, 45), Provo, s. 37-57

Doyle James (2017) Architecture and the Origins of Preclassic Maya Politics, Cambridge University Press, Cambridge

Englehardt Joshua D. y Michael D. Carrasco (2020) Representación Densa: topofilia y traslape conceptual entre imágenes de la vida acuática en el arte Olmeca, (in:) Lourdes Boudar, Sara Ladrón de Guevara (eds.) Uso, administración, control y representación del agua en la Costa del Golfo, Universidad Veracruzana, Instituto Literario de Veracruz, Xalapa, s. 345-362

Estrada-Belli, Francisco (2006) Lightning sky, rain, and the Maize God: The ideology of Preclassic Maya rulers at Cival, Peten, Guatemala, „Ancient Mesoamerica”, 17 (1), s. 57-78

Estrada-Belli, Francisco (2011) The First Maya Civilization. Ritual and Power before the Classic Period, Routledge, New York

Estrada-Belli Francisco (2012) Early civilization in the Maya lowlands, monumentality, and place-making, (in:) Richard L. Burger y Robert Rosenwig (eds.), Early New World Monumentality, University Press of Florida, Gainsville, s. 198-227

Ezcurra M.D.; T.M. Scheyer, R.J Butler (2014) The origin and early evolution of Sauria: reassessing the permian Saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence, „PLoS One”, 9(2):e89165. DOI: 10.1371/journal.pone.0089165. Erratum in: PLoS One. 2014;9(5):e97828. PMID: 24586565; PMCID: PMC3937355.

Fash, William; Barbara Fash (1996) Building a world-view: Visual communication in Classic Maya architecture, „RES: Anthropology and Aesthetics”, 29-30, s. 127-147

Fields, Virginia; Dorie Reents-Dubet (eds.) (2005) Los Mayas. Señores de la Creación. Los Orígenes de la Realeza Sagrada, Editorial Nerea, España

Freidel, David A. (2017) E Groups, Cosmology, and the Origins of Maya Rulership, (in:) David A. Freidel, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, Jerry Murdock (eds.) Maya E Groups. Calendars, Aastronomy, and Urbanism in the Early Lowlands, University Press of Florida, Gainesville, s. 177-211

Gauthier, J.; A.G. Kluge, T. Rowe (1988) Amniote Phylogeny and the Importance of Fossils, „Cladistics” 4, s. 105-209. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1096-0031.1988.tb00514.x

García Vinicio, Edgar (2001) Investigaciones en la parte norte de Yaxha, (in:) Juan Pedro Laporte, Ana C. Suasnávar, Bárbara Arroyo (eds) XIV Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2000, Museo Nacional de Arqueología y Etnología de Guatemala, Guatemala, s. 113-130

García Barrios, Ana (2018) La Piedra de la Creación de Palenque y el sistema diédrico de representación, (in:) Harri Kettunen, Verónica A. Vázquez López, Felix Kupprat, Cristina Vidal Lorenzo, Gaspar Muñoz Cosme, María Josefa Iglesias Ponce de León (eds.) Tiempo detenido, tiempo suficiente. Ensayos y narraciones mesoamericanistas en homenaje a Alfonso Lacadena García-Gallo, Wayeb, Couvin, s. 747-761

García Barrios Ana (2019) Materia y forma de los dioses mayas en el período Clásico, „Revista” Española de Antropología Americana, 49, s. 151-172

García Barrios, Ana; Daniel Salazar Lama (2020) Escenografías en el entorno construido de los mayas: montaña y cueva en la Estructura IV de Oxtankah, Quintana Roo, (in:) Juan García Targa & Geiser Gerardo Martín Medina (eds.) El paisaje urbano maya: del Preclásico al Virreinato, BAR Publishing (BAR International Series, 2985; Archaeology of the Maya, 5), Oxford, s. 163-178

González-García César A.; Ivan Šprajc (2016) Astronomical significance of architectural orientations in the Maya Lowlands: a statistical approach, „Journal of Archaeological Science: Reports” 9, s. 191-202. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2016.07.020

Guernsey Julia (2002) Carved in stone. The cosmological narratives of Late Preclassic Izapan-style monuments from the Pacific slope, (in:) Andrea Stone (ed.) Heart of Creation. The Mesoamerican World and the Legacy of Linda Schele, University of Alabama Press, Tusacloosa, s. 66-82

Guernsey Julia (2006) Ritual and Power in Stone. The Performance of Rulership in Mesoamerican Izapan Style Art, University of Texas Press, Austin

Guernsey Julia (2010) A consideration of the quatrefoil motif in Preclassic Mesoamerica, „RES: Anthropology and Aesthetics”, 57-58, s. 75-96

Hansen, Richard D. (1992) The Archaeology of Ideology: A Study of Maya Preclassic Architectural Sculpture at Nakbe, Peten, Guatemala, (dysertacja) University of California, Los Angeles

Hansen, Richard D. (1998) Continuity and disjunction: Preclassic antecedents of Classic Maya architecture, (in:) Stephen D. Houston (ed.) Function and Meaning in Classic Maya Architecture, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington (DC), s. 49-122

Hansen, Richard D. (2001) The first cities: The beginnings of urbanization and state formation in the Maya lowlands, (in:) Nikolai Grube (ed.) Maya: Divine Kings of the Rain Forest, Ullmann, Cologne, s. 50-65

Hansen, Richard D. (2016) Cultural and environmental components of the first Maya states: A perspective from the central and southern Maya lowlands, (in:) Loa P. Traxler & Robert J. Sharer (eds.) The Origins of Maya States, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia, s. 329-416

Hellmuth, Nicholas M. (1987) Monster und Menschen in der Maya-Kunst. Eine Ikonographie der alten Religionen Mexikos und Guatemala, Akademische Druckund Verlagsanstalt, Graz

Hellmuth Nicholas M. (1988) Early Maya iconography on an incised cylindrical tripod, (in:) Elizabeth Benson & Gillett G. Griffin (eds.), Maya Iconography, Princeton University Press, New Jersey, s. 152-174

Henderson Lucia Ross (2013) Bodies Politic, Bodies in Stone: Imagery of Human and the Divine in the Sculpture of Late Preclassic Kaminaljuyú, Guatemala, (dysertacja), University of Texas, Austin

Hernández Enrique, Carlos Morales-Aguilar, Thomas Schreiner y Richard D. Hansen (2019) El sistema de calzadas antiguas en la Cuenca Mirador, „Galería” 60, s. 62-67

Hsiang, Alice Y.; Daniel J. Field, Timothy H. Webster, Adam D.B. Behlke, Matthew B. Davis, Rachel A. Racicot, Jacques A. Gauthier (2015) The origin of snakes: revealing the ecology, behavior, and evolutionary history of early snakes using genomics, phenomics, and the fossil record, „BMC Evolutionary Biology” 15, 87, https://doi.org/10.1186/s12862-015-0358-5

Inomata Takeshi (2017) The Isthmian origins of the E Group and its adoption in the Maya lowlands, (in:) David A. Freidel, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd y Jerry Murdock (eds.) Maya E Groups. Calendars, Astronomy, and Urbanism in the Early Lowlands, University Press of Florida, Gainesville, s. 215-252

Inomata Takeshi, Daniela Triadan, Verónica A. Vázquez López, Juan Carlos Fernandez-Diaz, Takayuki Omori, María Belén Méndez Bauer, Melina García Hernández, Timothy Beach, Clarissa Cagnato, Kazuo Aoyama y Hiroo Nasu (2020) Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization, „Nature” 582 (7813), s. 530-533

Lacadena García-Gallo Alfonso (2006) Excavaciones en Machaquilá, Temporada 2005: El recinto cuadrilobulado de la Plaza A, Reporte 20, Atlas Arqueológico de Guatemala, Dirección General del Patrimonio Cultural y Natural, Guatemala, s. 74-123

de Landa, Diego (1973) Relación de las cosas de Yucatán, Editorial Porrúa, México [10ª ed.]

Laporte, Juan Pedro; Vilma Fialko (1995) Un reencuentro con Mundo Perdido, Tikal, Guatemala, „Ancient Mesoamerica” 6, s. 41-94

Lincoln Jackson Steward (1945) An Ethnological Study on the Ixil Indians of the Guatemala Highlands, University of Chicago Library (Microfilm Collection of Manuscripts on Middle American Cultural Anthropology, 1), Chicago.

Martin, Simon (2015) The old man of the Maya universe: Unified aspects to Ancient Maya religion, (in:) Charles Golden, Stephen Houston, Joel Skidmore (eds.) Maya Archaeology 3, Precolumbia Mesoweb Press, San Francisco, s. 186-227.

Martin Simon (2016) Ideology and the early Maya polity, (in:) Loa P. Traxler & Robert J. Sharer (eds.) The Origins of Maya States, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia, s. 507-544

Michelet Dominique (2020) Les Olmèques et les cultures du golfe du Mexique, musée du quai Branly – Jacques-Chirac/Skira, Paris

Morales-Aguilar Carlos (2018) Excavaciones en Chacte, El Mirador, Peten: Reporte de Temporada 2017, (in:) Richard Hansen, Carlos Morales-Aguilar, Edgar Suyuc-Ley, Beatriz Balcarcel-Villagrán (eds.) Investigaciones multidisciplinarias en la Cuenca Mirador. Informe final de la Temporada de Campo 2017, informe técnico entregado al Ministerio de Cultura y Deportes de Guatemala / Foundation for Anthropological Research & Environmental Studies (FARES) / University of Utah, Rupert (Idaho), s. 171-196

Morales-Aguilar Carlos (2019) Excavaciones en Chacte, El Mirador, Peten: Reporte de Temporada 2018, (in:) Richard Hansen, Carlos Morales-Aguilar, Edgar Suyuc-Ley, Beatriz Balcarcel-Villagrán (eds.), Investigaciones multidisciplinarias en la Cuenca Mirador. Informe final de la Temporada de Campo 2017, informe técnico entregado al Ministerio de Cultura y Deportes de Guatemala / Foundation for Anthropological Research & Environmental Studies (FARES) / University of Utah, Rupert (Idaho), s. 309-327

Morales-Aguilar, Carlos; Douglas Mauricio, Richard D. Hansen, Enrique Hernández (2015) Los suburbios de la antigua ciudad de El Mirador, Petén, Guatemala, (in:) Bárbara Arroyo, Luis Méndez Salinas, Lorena Paiz (eds.) XXVIII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2014. Tomo I, Museo Nacional de Arqueología y Etnología de Guatemala, Guatemala, s. 497-509

Newman, Sarah; Stephen Houston, Thomas Garrison, Edwin Román (2015) Outfitting a King, (in:) Stephen Houston, Sarah Newman, Edwin Román, Thomas Garrison (eds.) Temple of the Night Sun. A Royal Tomb at El Diablo, Guatemala, Precolumbia Mesoweb Press, San Francisco, s. 84-179

Parsons Lee Allen (1986) The Origins of Maya Art. Monumental Stone Sculpture of Kaminaljuyu, Guatemala, and Southern Pacific Coast, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington (DC)

Quirarte Jacinto (1973) Izapan-Style Art. A Study of its Form and Meaning, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Trustees for Harvard University, Washington (DC)

Quirarte Jacinto (1976) The relationship of Izapan-Art style to Olmec and Maya art: A review, (in:) Henry B. Nicholson (ed.) Origins of Religious Art and Iconography in Preclassic Mesoamerica, UCLA Latin American Center Publications (Latin American Studies Series, 31) / Ethnic Arts Council of Los Angeles, Los Angeles, s. 73-86

Reese-Taylor Kathryn (2017) Founding landscapes in the Central Karstic Uplands, (in:) David A. Freidel, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd y Jerry Murdock, (eds.) Maya E Groups: Calendars, astronomy, and urbanism in the early lowlands, University Press of Florida, Gainesville, s. 480-513

Reilly III, Kent (1991) Olmec iconographic influences on the symbols of Maya rulership: An examination of possible sources, (in:) Virginia M. Fields (ed.) Sixth Palenque Round Table, 1986, University of Oklahoma Press, Norman, s. 151-166

Rice Prudence (2020) Crocodiles, sharks, and some speculations on Central Peten Preclassic history, „Ancient Mesoamerica” 31 (2), s. 230-247

Ricketson, Oliver G. (1928) Notes on two Maya astronomic observatories, „”American Anthropologist, 30 (3), s. 434-444 DOI: 10.1525/aa.1928.30.3.02a00040

Ricketson, Oliver G.; Edith Bayles Ricketson (1937) Uaxactun, Guatemala. Group E – 1926-1931, Carnegie Institution of Washington, Washington (DC)

Ruppert Karl (1940) A special assemblage of Maya structures, (in:) Clarence L. Hay, Ralph L. Linton, Samuel K. Lothrop, Harry L. Shapiro, George C. Vaillant (eds.) The Maya and their Neighbors, D. Appleton-Century Company, New York, s. 222-231

Salazar Lama Daniel (2017) Los señores mayas y la recreación de episodios míticos en los programas escultóricos integrados en la arquitectura, „Estudios de Cultura Maya” 49, s. 165-199

Salazar, Lama Daniel (2019) Escultura integrada en la arquitectura maya: tradición y retórica en la representación de los gobernantes (400 AEC-600 EC), (dysertacja), Estudios Mesoamericanos, UNAM, México.

Salazar Lama Daniel (w druku) El renacer de los reyes. Imagen, contexto y significado del friso de Balamku, Campeche, México, Archaeopress (Paris Monographs in American Archaeology), Oxford

Sánchez Nava, Pedro Francisco, Ivan Šprajc (2015) Orientaciones astronómicas en la arquitectura maya de las tierras bajas, INAH (Colección Arqueología, Serie Logos), México.

Sánchez Nava, Pedro Francisco, Ivan Šprajc, Martin Hobel (2016) Aspectos astronómicos de la arquitectura maya en la costa nororiental de la península de Yucatán, Založba ZRC (Prostor, kraj, čas 13), Ljubljana. DOI: https://doi.org/10.3986/9789612548964

Sanz Luis T. (1998) Montañas sagradas, dioses solares e imágenes de AHAW: Iconografía de la escultura arquitectónica de la Acrópolis del Norte, Tikal (100 a.C.-200 d.C.), Anales del Museo de América, 6, s. 95-109

Sanz Castro Luis (1997) Análisis iconográfico de la escultura arquitectónica del Mundo Perdido, Tikal: períodos Preclásico tardío y Clásico temprano, „Estudios de historia social y económica de América” 15, s. 7-41

Saturno, William; Karl Taube, David Stuart (2005) Los murales de San Bartolo, El Petén, Guatemala, Parte 1. El mural del norte, „Ancient America” 7, s. 50-56

Schele, Linda; Mary Miller (1986) The Blood of Kings. Dynasty and Ritual in Maya Art, George Braziller – Kimbel Art Museum, New York

Schele, Linda; Peter Mathews (1998) The Code of Kings, Scribner, New York.

Šprajc Ivan (2018) Astronomy, architecture, and landscape in Prehispanic Mesoamerica, „Journal of Archaeological Research” 26 (2), s. 197-251. DOI: https://doi.org/10.1007/s10814-017-9109-z

Šprajc Ivan (2021) Significado astronómico de los grupos E en la arquitectura maya. Una reevaluación, Založba ZRC (Prostor, kraj, čas 18), Ljubljana. DOI: https://doi.org/10.3986/9789610505013

Šprajc, Ivan; Carlos Morales-Aguilar, Richard D. Hansen (2009) Early Maya astronomy and urban planning at El Mirador, Peten, Guatemala, „Anthropological Notebooks” 15 (3), s. 79-101

Stocker, Terry; Sarah Meltzoff, Steve Armsey (1980) Crocodilians and Olmecs: Further interpretations in Formative Period iconography, „American Antiquity” 45 (4), s. 740-758

Stuart David (2017) The Gods of heaven and earth. Evidence of Ancient Maya categories of gods, (in:) Eduardo Matos Moctezuma, Ángela Ochoa (coords) Del Saber ha Hecho su Razón de Ser. Homenaje a Alfredo López Austin, INAH/UNAM/Secretaría de Cultura, México, vol. 2, s. 247-267

Taube Karl (2005) Maws of heaven and hell: the symbolism of the centipede and serpent in Classic Maya religion, (in:) Andrés Ciudad Ruiz, Mario Humberto Ruz, María Josefa Iglesias Ponce de León (eds.) Antropología de la muerte. La Muerte en la cultura maya, Sociedad Española de Estudios Mayas/UNAM, s. 443-456

Taube Karl (2010a) Mural with a world-turtle, (in:) Daniel Finamore y Stephen Houston (eds.) Fiery Pool. The Maya and the Mythic Sea, Peabody Essex Museum/Yale University Press, Salem, s. 254-255

Taube Karl (2010b) Where earth and sky meet: the sea in ancient and contemporary Maya cosmology, (in:) Daniel Finamore y Stephen Houston (eds.) Fiery Pool. The Maya and the Mythic Sea, Peabody Essex Museum/Yale University Press, Salem, s. 202-219

Taube, Karl; William Saturno (2008) Los murales de San Bartolo: desarrollo temprano del simbolismo y del mito del maíz en la antigua Mesoamérica, (in:) María Teresa Uriarte y Rebecca González Lauck (eds.) Olmeca. Balance y perspectivas. Memorias de la Primera Mesa Redonda, UNAM/INAH/Fundación Arqueológica del Nuevo Mundo/Universidad Brigham Young, México, Tomo I, s. 287-318.

Taube, Karl; William Saturno, David Stuart, Heather Hurst (2010) Los murales de San Bartolo, El Petén, Guatemala, Parte 2. El mural poniente, „Ancient America” 10, s. 1-111

Tokovinine Alexandre (2013) Place and Identity in Classic Maya Narratives, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington (DC)

Vargas Pacheco, Ernesto (2001) Los Mascarones 1, 2 y 3 de la Estructura 1 de El Tigre, Campeche, Mayab, 14, s. 57-65

Vargas Pacheco, Ernesto (2013) El Tigre o Iztamkanac, (in:) Ernesto Vargas Pacheco (ed.) Itzamkanac, El Tigre, Campeche. Exploración, consolidación y análisis de los materiales de la Estructura 1, UNAM, Instituto de Investigaciones Antropológicas, México, s. 115-154

Velásquez Garcia Erik (2009) Los vasos de la entidad política de ‘IK: Una aproximación histórico artística. Estudio sobre las entidades anímicas y el lenguaje gestual y corporal en el arte Maya Clásico, (dysertacja) UNAM, México

Źrałka, Jarosław; Wiesław Koszkul, Bernard Hermes, Juan Luis Velásquez, Varinia Matute, Bogumił Pilarski (2017) From E-Group to funerary pyramid: mortuary cults and ancestor veneration in the Maya centre of Nakum, Petén, Guatemala, „Cambridge Archaeological Journal” 27 (3), s. 451-478