Mezoameryka, archeologia Majów, archeologia jaskiniowa, kosmologia, religia, jaskinie, czultuny, chultun, chultunób
MEZOAMERYKA 2024 (I); DOI: 10.13140/RG.2.2.25209.89443
cyt: Trześniowski, P. A. (2024) Chultunòb (czultuny): jaskinie kieszonkowe czy podziemne bimbrownie? „Mezoameryka” II (1) DOI: 10.13140/RG.2.2.25209.89443
„Czultuny [..] to relatywnie proste twory w porównaniu z bogactwem majestatycznej, monumentalnej architektury dawnych Majów. Aczkolwiek, te wszechobecne podziemne konstrukty pozostają dla nas zagadką…” – Clarissa Cagnato, 2017.
„Najpowszechniej akceptowana teoria dotycząca funkcji czultunów na południowych Nizinach Majów to magazyny. Eksperyment Pulestona (1965) pokazał, że nie pełniły one funkcji zbiorników na wodę, jak miało to miejsce na północnych Nizinach. Jego doświadczenia wykazały również, że w tych dziurach nie można przechowywać praktycznie niczego z powodu skrajnej wilgotności.” – James Brady, 2004.
„Archeologia Majów znalazła się w impasie, obstając przy funkcji magazynów, na przekór danym. Archeologia jaskiniowa, z dogłębną wiedzą o przestrzeni podziemnej, ma zdecydowanie inną perspektywę. Etnografia i źródła etnohistoryczne dokumentują fakt, że Majowie postrzegają dziury w ziemi,
nawet te wykopane w celach górniczych, jako jaskinie”
– James Brady & Wendy Layco, 2018.
Chultunòb
Czultun (maaya t’aan: chultun, l.mn. chultunòb) to podziemna komora wyżłobiona w skale z wąskim wejściem w sklepieniu. Mógł mieć formę pojedynczej komnaty bądź też wielokomorowego zespołu. Wejście do czultunu miało formę pionowego szybu o okrągłym przekroju (Fig. 4,5,6,10,11,12,13,14), mniej więcej na szerokość bioder. Z góry było zamykane okrągłym, kamiennym korkiem (Fig. 9 i 17).
Czultuny znane są już ze środkowopreklasycznych Nakbe czy Tikal, a nawet z końca okresu wczesnopreklasycznego ze stanowisk w Belize (Garber et al. 2004). Pojawiły się więc wśród Majów wraz z monumentalną architekturą lub wcześniej, wraz z początkami osiadłego trybu życia. Choć na Nizinach Majów zaraportowano ich już tysiące, nadal toczy się dyskusja co do ich przeznaczenia. Najbardziej rozpowszechnione przekonanie co do funkcji czultunów to cysterny na wodę. Rzeczywiście, takie czultuny z uszczelnianymi ścianami i wlewem w formie leja występują w regionie Puuc, gdzie lustro wód gruntowych znajduje się kilkadziesiąt metrów pod powierzchnią ziemi, a jedynym źródłem wody pitnej jest deszczówka. W 1965 r. Dennis E. Puleston wykazał, że czultuny na południowych Nizinach Majów nie nadawały się do przechowywania wody (Fig.1). Archeolodzy przypisują im zatem funkcję jam zasobowych – kutych w skale spiżarni. Pomimo braku dowodów i wbrew danym eksperymentalnym…
Cysterny na wodę
„Wśród ruin, w różnych miejscach, znajdowaliśmy okrągłe otwory, prowadzące do komór położonych pod spodem. Nigdy ich nie sprawdzano, więc ich charakter pozostaje całkowicie nieznany [..] Te podziemne komory rozmieszczone są wszędzie na terenie zajmowanym przez zrujnowane miasto. [..] Dr Cabot natrafiał na nie również w trakcie swych łowieckich spacerów i raz nawet, przedzierając się przez zarośla za ptakiem, wpadł do jednej, ledwie unikając poważniejszych obrażeń.” – John L. Stephens, 1843.
Zgodnie z definicją Paula Gendropa (1997), czultun to cysterna, silos lub zbiornik wykuty w podłożu przez człowieka, zasadniczo przeznaczony do gromadzenia i przechowywania wody deszczowej. Jego podstawowymi elementami są obszar zlewni, ujście, szyb i komora. Obszar zlewni podzielony jest na wewnętrzny i zewnętrzny. Pierwszy odnosi się do kołnierza z kamieni, które tworzą lej wokół ujścia, czasem powleczony stiukiem i zwykle o średnicy około 1,5 m. Drugi może być całą powierzchnią platformy, a nawet obejmować dachy pobliskich budynków jako sposób odprowadzania wody. Ujście to część prawie zawsze okrągła, może być jednak prostokątna lub wystawać w formie monolitycznego pierścienia (Fig. 2 i 3). Średnica otworu wynosi zwykle około 0,5 m. Szyb podzielony jest na część górną, którą prawie zawsze tworzą rzędy kamieni połączonych stiukiem, i dolną, która jest wyrzeźbiona w skale macierzystej. Powierzchnia szybu była kryta gładzonym stiukiem, podobnie jak komora. Średnia objętość cysterny w regionie Puuc to około 30 tys. litrów (Barrera Rubio 1987:10).
Nigdzie indziej tak bardzo jak w regionie Puuc (Meksyk) Majowie nie byli zależni od opadów deszczu. Pod względem jej dostępności przez pięć miesięcy z roku region Puuc staje się pustynią. Jako pierwszy czultuny eksplorował John Lloyd Stephens w Uxmal, jednym z największych ośrodków Puuc. Trafnie odgadł ich funkcję, związaną z magazynowaniem wody, mimo iż miał do czynienia
z opinią, że są to piwnice na żywność (1843:226-232). Istnienie zaawansowanego systemu do kolekcji wody w Uxmal zauważył Charles Étienne Brasseur de Borbourg (Barrera Rubio 1987:8). Usytuowanie czultunów w centrach platform różnej wielkości, których powierzchnia służyła jako miejsce gromadzenia wody deszczowej, z łagodnym spadkiem w kierunku ujścia zbiornika zwiększającym w ten sposób możliwości kolekcji wody, widać przy prominentnych budowlach w regionie Puuc, jak pałace w Kabah, Labna i Uxmal (Barrera Rubio 1987:8). Karl Ruppert opisał czultun z kanalikami prowadzącymi do niego z sąsiadujących z nim na tym samym tarasie budowli w centrum północnego Jukatanu, w Chichen Itza (Morley 1928:306).
Pierwsze badania archeologiczne czultunów w Puuc przeprowadził Edward H. Thompson (1897) w latach 1888-91 na stanowisku Labna. Nie ma wątpliwości, że głównym celem, jaki spełniały
w tym regionie, było przechwytywanie i magazynowanie deszczówki. Służyła ona jako woda pitna oraz do nawadniania upraw. Na ścianach cystern często modelowano w stiuku stworzenia wodne, jak ropuchy i żółwie (siedem z 34 przebadanych w Labna czultunów miało stiukowe dekoracje bądź piktogramy na ścianach). Sporadycznie zdarzały się tam również przedstawienia związane z prokreacją, jak w Xkichmook czy Sayil (Rissolo 2020:1100,1104). Frans Blom korzystał z jednej z odnowionych cystern w Uxmal do zaopatrywania swej ekspedycji w wodę w latach 1930 (Blom 1936:128).
Podziemne komory z południa
„W pobliżu tarasu znalazłem dwa połowicznie zasypane czultuny (cysterny na wodę), w których mogły się znaleźć przedmioty drogocenne dla przyszłych eksploratorów.” – Teoberto Maler, 1911.
Jako pierwszy wstępnych badań podziemnych komór na południowych Nizinach Majów dokonał Alfred Maudslay (1883:195). Opisał dwukomorowy zespół, położony w pobliżu centralnego placu w Tikal (Peten, Gwatemala), którego komnaty nie miały uszczelnianych ścian. Mimo iż Maudslay dostrzegł tę konstrukcyjną różnicę, uznał też podobieństwo znaleziska do cystern z północy Jukatanu, choć nie odkopał go nawet do końca. Podchwycił to Teoberto Maler, klasyfikując jako cysterny komory napotkane w trakcie swojej prospekcji terenowej w Tikal (1911:36), i tak już zostało…
W latach 1909-10 Alfred Tozzer prowadził pierwsze kompletne badania podziemnych komór w Nakum, Holmul, El Chorro i Yaloch (Peten, Gwatemala). Potwierdził ich odrębność w stosunku do cystern na wodę z północnych Nizin Majów. Tozzer dostrzegł różnice nie tylko w kształcie, ale i w częstotliwości ich występowania, zwiększającej się wraz ze wzrostem odległości od centrum danego ośrodka. Przede wszystkim nie miały one uszczelnianych ścian w formie cementu czy stiuku i znajdowały się w miejscach, w których nie było problemu ze stałym dostępem do wody (Fig. 5). Co więcej, wejścia do podziemnych komór usytuowane były w sposób, który raczej utrudniał niż ułatwiał ich zalewanie przez wodę (Fig. 6 i 12). W wielu z nich znalazł mniej lub bardziej wystawne depozyty ceramiki, w tym fragmenty figurek (1913:189-195).
Z pewnymi zastrzeżeniami[1], Tozzer przychylił się do tezy, iż były to podziemne magazyny kukurydzy i innych rodzajów żywności (1913:193). Jego opinię, co do funkcji spichlerzy, a w drugiej kolejności grobowców, podzielił Thomas Gann, który znalazł kilka interesujących przykładów podziemnych komór w Santa Rita Corozal (Belize). Jedna z nich miała tynkowane ściany i prowadziło do niej wejście w formie spiralnych schodów. W innej (Fig. 7) znalazł trzy wychodzące na powierzchnię szyby z ujściami do komory zamurowanymi szczelnie za pomocą cegieł. Jeszcze inna (Fig. 8) była naturalną jaskinią z trzema zamykanymi wejściami (1900:691-692; 1905:105; 1918:80-83).
Do interesującego, choć niezamierzonego eksperymentu doszło w Uaxactun (Peten, Gwatemala). Pod koniec sezonu polowego w 1924 r. Frans Blom ukrył w jednej z komór narzędzia do wykorzystania w kolejnych latach, konserwując je wcześniej wazeliną i owijając płótnem. Depozyt sprawdził Oliver Ricketson 20 miesięcy później. Maczety zardzewiały, nie nadając się już do użytku. Ich rogowe rękojeści popękały i poodpadały. Szpadle zniknęły, kompletnie zjedzone przez rdzę, zaś ich drewniane trzonki można było kruszyć w palcach. Ricketson (1925:390; 1937:172) na liście powszechnie rozważanych funkcji komór umieścił zatem podziemne tkalnie, gdzie, podobnie jak w wypadku panamskich kapeluszy wyplatanych z sizalu, do zmiękczania włókien potrzebna była wilgoć.[2]
Zapomniany eksperyment i zaskakujące wnioski…
„Jedna z mniej znanych, choć nie mniej prowokujących, tajemnic badanych w gwatemalskim Tikal kręci się wokół funkcji dziwnych podziemnych komór zwanych czultunami.” – Dennis E. Puleston, 1965.
Prowadząc jako student w latach 1961-64 r. badania archeologiczne w Tikal Dennis E. Puleston próbował rozszyfrować przeznaczenie podziemnych komór na południowych Nizinach Majów.
Po przekopaniu dwudziestu pięciu zauważył, że tylko dwie z nich posiadają tynkowane ściany, co mogło być jakimś sposobem uszczelnienia porowatej skały wapiennej, w której zostały wyżłobione. To wykluczało przeznaczenie co najmniej dwudziestu trzech pozostałych jako cystern na wodę i jego zdaniem, nie powinny one nosić takiej samej nazwy, jak odmienne od nich pod względem konstrukcji i funkcji cysterny z północnych Nizin Majów (Puleston 1965:24,29; 1971:324-325). Wśród innych proponowanych funkcji znajdowały się łaźnie parowe (Ricketson & Ricketson 1937:123), spichlerze i okazyjnie grobowce (Tozzer 1913, Gann 1918), wyrobiska (Smith 1950:85), a nawet toalety[3] (Pollock 1955:279). Najwięcej fantazji miała Ursula Cowgill (1963:41), przypisując powstawanie czultunów korzeniom drzew palmowych.
Puleston (1965:26; 1983:14) zauważył, podobnie jak Tozzer w Nakum, że stosunek liczby komór do innych struktur wzrasta w miarę zwiększania dystansu od epicentrów stanowisk. W trakcie badań powierzchniowych wokół Tikal i pobliskiego Uaxactun doszedł do wniosku, że samotne komory spotykane w selwie muszą oznaczać obecność niewidocznych struktur mieszkalnych, być może konstruowanych z materiałów nietrwałych i rzeczywiście w wielu przypadkach udawało się znaleźć doły posłupowe w pobliżu (Puleston 1965:24; 1983:21). Prowadziło go to do wniosku, że ich funkcja musiała być związana z codziennym życiem Majów. Kolejny wniosek wynikał z rzeźby terenu. Puleston, jak przed nim Tozzer w Nakum spostrzegł, że komory znajdowały się w suchych, często wyniesionych punktach terenu, umożliwiających szybki odpływ wody, bez wsiąkania większej ilości w grunt i jej przenikania przez skałę macierzystą. To jeszcze raz wykluczało przeznaczenie podziemnych komór jako cystern na wodę (Puleston 1965:25-26). By rozwiać wątpliwości, wlał do jednej z nich 400 galonów wody, która wsiąkła w wapień bez reszty w ciągu ośmiu godzin (Puleston 1971:327).
Jaka zatem była ich funkcja? Na 60 przekopanych do owego czasu w Tikal znaleziono jeden pochówek i tylko jeden depozyt naczyń (3F6) – jak zwrócił uwagę, do tej pory w Tikal nieznanych[4], choć w kilku innych znaleziono szczątki być może do nich podobnych (na zdjęciach w jego artykule widać ollas – znane z depozytów ofiarnych w jaskiniach, jak np. ATM albo Chechem Ha w Belize[5]). Większość komór jest jednak pusta i nie zawiera pochówków, depozytów ofiarnych ani innych śladów związanych z rytualną aktywnością. Konstrukcyjnie komory z południa zbyt się różnią od łaźni parowych, by można było przypisywać im taką samą funkcję. Obecność wielokomorowych wykluczała używanie ich jako latryn (głębiej położone komory są nierzadko zabezpieczone przed zalaniem od strony wejścia swego rodzaju progiem), a niewyobrażalne było wtórne wykorzystanie latryn jako grobowców czy miejsc ceremonii. Zdaniem Pulestona pozostawały cele magazynowe (1971:322). Świadczyła za tym duża ilość komór i ich położenie w sąsiedztwie budynków mieszkalnych, w tym tych należących do najuboższych – domów z palików i palmowych liści.
W ramach eksperymentu Puleston wydłubał własny czultun przy użyciu kamiennych narzędzi (mimo jego własnych oporów odtąd, dla oddania obecnego stanu wiedzy, będę nazywać je wszystkie czultunami). Zajęło mu to około 30 godzin, a ślady po narzędziach na ścianach są podobne do tych, jakie znajdujemy w oryginalnych komorach (1965). W trakcie kolejnego sezonu zamknął w nim asortyment warzyw, jak maniok[6], kukurydza, dynia, fasola, batat[7] i macal[8], by sprawdzić, czy da się tak przechowywać różne rodzaje produkowanej przez Majów żywności. Dodatkowo ziemniaki. Kukurydzę sprawdził w trzech wersjach: świeżych i suszonych kolb oraz suszonego ziarna. Dla porównania umieścił próbki kontrolne poza podziemnym sejfem (1971:328-330).
Eksperyment trwał 11 tygodni, jednak postęp rozkładu w połączeniu z atakami mikroorganizmów i grzybów okazał się błyskawiczny, zarówno wewnątrz komory, jak i poza nią. Kukurydza we wszystkich trzech postaciach poległa jako pierwsza. Świeża zaczęła kiełkować, suszone ziarno zajął grzyb i roztocza, jedynie 10% suszonej kukurydzy w kolbach dotrwało do samego końca. Fasola zmiękła, zajęta następnie przez roztocza i grzyby. Dynia, choć początkowo radziła sobie lepiej niż próbka kontrolna na powierzchni, rozłożyła się nagle po ośmiu tygodniach. Ziemniaki i macal zapadły się w sobie, znacznie tracąc na wadze. Bataty zaczęły kiełkować, a część z nich pokrył grzyb. Maniok zgnił prawie w całości. Wbrew obserwacjom Tozzera i Pulestona w komorach nie było sucho ani chłodno… Zmierzona wilgotność wyniosła 100%, zaś temperatura 24-27 °C[9]. W 1967 r. Puleston powtórzył eksperyment, dorzucając do puli owoce awokado i pigwicy właściwej. Zgniły po ledwie trzech tygodniach (1971:328-330).
Puleston dowiódł, że czultuny nie nadają się do przechowywania żadnego z testowanych rodzajów żywności. W eksperymencie: „Czultun jako podziemny spichlerz” padł zatem cały panis quotidianus Mezoameryki. Maniok, bataty czy macal radzą sobie lepiej pozostawione w gruncie. W zupełnie inny sposób przechowują kukurydzę dzisiejsi Majowie – w suchych, przewiewnych miejscach. Próbki porównawcze na powierzchni nie przetrwały 11 tygodni, rozniesione przez gryzonie i insekty (1971:330). Wtedy Puleston zwrócił uwagę na selwę…
Zagadka darzymleczni
W 1967 r. Puleston dostrzegł sporą ilość drzew ramon – darzymleczni (Brosimum alicastrum) rosnących blisko dawnych platform mieszkalnych w Tikal[10]. Dawało to nadzieję, iż są to populacje reliktowe tych kultywowanych przez dawnych Majów. Postanowił sprawdzić małe orzechy darzymleczni. Orzeszki wyglądały dobrze po dziewięciu tygodniach. Oparły się atakom grzybów
i roztoczy, choć część z nich zaczęła kiełkować. Pozostały w komorze i nadawały się do zjedzenia nawet podczas kolejnego sezonu, czyli po 13 miesiącach, mimo iż rozpadły się wiklinowe koszyki,
w których były przechowywane (Puleston 1971). Niestety, brak wzmianki na temat próbki kontrolnej orzechów przechowywanych przez ten sam czas na powierzchni.
Darzymlecznia (Brosimum alicastrum), jako potencjalne bogate źródło składników odżywczych w południowej Mezoameryce, przykuła uwagę botanika Oratora F. Cooka[11]. Na łamach Science (Cook 1935) stwierdził on, że wszystkie czultuny były magazynami na żywność, z cysternami na północnych Nizinach Majów włącznie. Służyć natomiast miały do przechowywania jednego jedynego rodzaju żywności i tu po raz pierwszy pojawiła się hipoteza podziemnych magazynów orzeszków darzymleczni.[12] W 1968 r. Puleston obronił pracę magisterską: Brosimum alicastrum as a subsistence alternative for the Classic Maya of the central southern lowlands, dowodząc ogromnego znaczenia darzymleczni w dawnych jadłospisach Majów, a nawet jej wyższości w stosunku do kukurydzy (Stavrakis-Puleston 2015:98-113).
Badania archeologiczne w Naachtun pokazały, że drewno darzymleczni było używane tam w okresie klasycznym jako materiał opałowy, choć nie tak często jak drewno sączyńca właściwego (Manilkara sapota). Nie znaleziono jednak śladów, by był to powszechny składnik pożywienia Majów (Dussol et al. 2017:34,39). Charles Peters (1983:611-612) wyjaśnił duże zagęszczenie darzymleczni wokół ruin pracą nietoperzy – coś, co zauważył i Puleston, jednak nie wziął pod uwagę w ostatecznych wnioskach. Peters dodał natomiast, że owocowanie darzymleczni dwa razy do roku nie było raportowane nigdzie indziej i może być wynikiem świadomej kultywacji.
W relacjach historycznych, jak Relación de las cosas de Yucatán Diega de Landy czy w księdze Chilam Balam de Chumayel, orzeszki darzymleczni kojarzone są z głodem (Stavrakis-Puleston 2015:106). Współcześnie ramon jest nadal kultywowany w przydomowych ogrodach (Thompson, 1930:185) jako źródło paszy albo gastronomiczna „deska ostatniego ratunku” Majów (Gillespie et al. 2004). Widuję kobiety i dzieci Majów, zbierające orzeszki darzymleczni na terenie stanowisk archeologicznych w południowo-wschodnim Campeche.
Alkoholowe podziemie
„Czemu praktyczny i rozsądny starożytny farmer miałby wkładać swe cenne artykuły spożywcze lub nasiona do gorącego, wilgotnego
i dusznego wnętrza czultunu? Każdy, kto spędził w nich więcej niż 30 sekund, nie może mieć wątpliwości, że stanowią one idealne środowisko sprzyjające – a nie zapobiegające – rozwojowi bakterii, drożdży i pleśni. To trochę tak, jakby prosić prehistorycznego rolnika, by umieścił swoje cenne zapasy w czymś przypominającym gigantyczną szalkę Petriego.” – Bruce H. Dahlin i William J. Litzinger, 1986.
Bruce H. Dahlin i William J. Litzinger (1986) poddali w wątpliwość dystrybucję czultunów jako wsparcie hipotezy Pulestona. O ile w Tikal trudno jest znaleźć czultun bez innych struktur w okolicy, o tyle niewielki procent budowli ma rozpoznane komory w pobliżu, a są takie, które mają w sąsiedztwie po kilka. Jednocześnie są budowle, które mają ich w sąsiedztwie po kilka (1986:726-727). Wskazuje to na brak korelacji między liczbą komór a wielkością grupy mieszkalnej. Ich brak przy większości małych, prawdopodobnie najuboższych grup i sporadyczne występowanie w pobliżu dróg, placów, pałaców i piramid nie sugeruje także, że ich przeznaczenie mogło być tak uniwersalne, jak magazynowanie plonów (1986:728).
Ich zdaniem, funkcją komór było przetwarzanie żywności, np. piklowanie lub fermentacja przez bakterie, drożdże lub pleśnie (1986:730). Znajomość fermentacji była niezbędna dawnym Majom do produkcji niskoprocentowych napojów alkoholowych: balché i chich’, znanych ze źródeł epigraficznych, ikonograficznych oraz etnograficznych, trzeba jednak zaznaczyć, że alkohol w okresie klasycznym był składnikiem rytuałów (Trześniowski 2015). Dahlin i Litzinger widzą rozwiązanie zagadki czultunów w podziemnej produkcji trunków. O ile ciepłe i wilgotne wnętrze zapewnia, zwłaszcza po zamknięciu, stabilne warunki, w tym temperaturę, jak sami zauważyli, trudno orzec, czy obecne w nich mikroorganizmy ułatwiałyby czy też utrudniały proces produkcji win. Jak dotąd brakło w tym temacie eksperymentatora na miarę Davida E. Pulestona.
Archeologia jaskiniowa Majów
„Tam gdzie jaskiń nie było, tworzono je poszerzając naturalne szczeliny, budowano też skalne łaźnie i czultuny.” – Trześniowski, 2023A.
„Jako ktoś, kto spędził sporo czasu pod ziemią, uważałem zawsze twierdzenie, że Majowie inwestowali stosunkowo dużo pracy
w budowę podziemnych magazynów o tak ograniczonej użyteczności za niedorzeczne.” – James E. Brady, 2004.
W środowiskach speleologów i nurków jaskiniowych powszechnie znany jest fakt, że jaskinia utrzymuje średnią dobową temperaturę. Stąd przecież efekt „oddychania jaskiń” dostrzegalny przy nagłym ochłodzeniu. Efekt ten najprawdopodobniej przyczynił się w najdawniejszych czasach do animizacji jaskiń w Mezoameryce (Taube 2010:79-82) – motyw ten został uwieczniony już na preklasycznym monumencie El Rey z Chalcatzingo (Morelos, Meksyk). Był jednym z podstawowych elementów zdobniczych stiukowej sztukaterii zoomorficznych portali późnoklasycznego stylu architektonicznego Chenes – najwspanialszych przedstawień jaskiń w ikonografii Majów, symbolizujących paszczę Potwora Ziemi – Witz (Gendrop 1983, Taube 2010:94-95; Trześniowski 2018, 2023A). Od czasu pierwszej publikacji sir J. Erica S. Thompsona (1959/1975) na temat jaskiń Mezoameryki[13] wiadomo było, że są one zbyt wilgotne na to, aby móc je rozważać nawet jako tymczasowe schronienia. Potwierdziły to systematycznie zbierane na przestrzeni kilku lat pomiary wilgotności w jaskini Naj Tunich w Gwatemali (Prüfer i Brady 2005:10). Jeśli zatem jaskinie są zbyt ciepłe i wilgotne dla człowieka, oczywistym jest fakt, że warunki w nich panujące nie przedłużą dat przydatności do spożycia majańskich produktów rolnych. Dlaczego sztuczne jaskinie konstruowane przez człowieka miałyby być pod tym względem być inne?! [14]
Jaskiniowa archeologia Majów, oparta o paradygmat ożywionego krajobrazu (Brady i Prüfer 2005, Prüfer i Brady 2005, Trześniowski 2023A), ma względem dylematu Pulestona swoją własną wizję (Brady 2004, Brown i Garber 2008:152). Brady i Layco (2018) podsumowali brak dowodów dla poparcia teorii spichlerzy oraz jej sprzeczność z wynikami eksperymentów. Posiłkując się paradygmatem jaskiniowym, postulują traktowanie czultunów tak, jak wszystkich przestrzeni podziemnych – jako portali w zaświaty. Tworzono je zresztą często przez modyfikację małych jaskiń, bądź też modyfikowano wejścia do jaskiń, zamykając je podobnie jak czultuny, vide: Tozzer (1913) z czultunem 3 w Nakum, Gann (1918:Fig.26), czy Smith (1950) z czultunem 3 w Uaxactun – Majowie nie widzieli różnicy. Peryferyjne usytuowanie większości komór oznacza, że służyły do odprawiania ceremonii w prywatnych przestrzeniach małych społeczności – zwykłych ludzi.
Na początku czasów…
„Ekspansja archeologii Majów na obszary, na które wcześniej nie zwracano uwagi, powoli zamyka tę lukę, szczególnie dzięki koncentracji na badaniu czultunów i eksploracji jaskiń oraz stanowisk podwodnych, które dla Majów są miejscami świętymi, a zatem teatrem rytualnych czynności. Akcent na czultuny jest ważny w celu zrozumienia rytuałów Majów, ponieważ dane wskazują, że niektóre
z najwcześniejszych działań ceremonialnych mogły mieć miejsce w tych podziemnych komorach.” – Lisa Lucero, 1999.
Z ceramicznej fazy Kanocha (1100-900 p.n.e.)[15] pochodzą najstarsze ślady zasiedlenia Blackman Eddy, położonego na szczycie wzgórza stanowiska w Belize. Budowle z fazy Kanocha wznoszone były z materiałów nietrwałych, bezpośrednio na skale macierzystej bądź niewysokich platformach z ubitej ziemi. Pozostały po nich doły posłupowe, gdzieniegdzie ze śladami hematytu oraz owalne resztki platform… I właśnie z takich czasów pochodzi dwukomorowy czultun, który być może stanowił axis mundi tego stanowiska! Znaleziono w nim kompletne ceramiczne sito (głęboką misę z perforowanym dnem), zdeponowane w zagłębieniu na dnie z resztkami przesiewanego wapienia oraz kamienne naczynie tecomate, kościane igły, koraliki z morskich muszli (import), kamienne wałki od moździerzy (manos) i narzędzia tnące z rogowca. Dość urozmaicony zestaw jak na spichlerz czy cysternę na wodę. Próbki pobrane z warstwy depozytów datowane zostały radiowęglowo na 1000-900 p.n.e. i 920-830 p.n.e. przy kalibracji (1σ) (Garber et al. 2004). Czultun z Blackman Eddy poprzedza architekturę monumentalną, stając się kosmologicznym jądrem założenia. Świadczy o tym również wybudowanie nad nim struktury w kolejnej fazie (Brown i Garber 2008:152). Czultuny, podobnie jak kult jaskiń, zdają się towarzyszyć Majom od świtu ich cywilizacji i początków osiadłego trybu życia (Moyes 2006, Moyes 2016:179-180).
Dyskusja
Nowe dane – nie najświeższe wnioski…
Eksperyment Pulestona powtórzył z niemniej druzgocącym rezultatem Charles Miksicek (1981) z zespołem w jednym z preklasycznych czultunów w Cuello[16]. Pogląd o wykorzystywaniu podziemnych komór jako spichlerzy trzyma się jednak mocno. Clarissa Cagnato (2017) przeprowadziła kompleksowe badania kilku komór w La Corona i El Peru. Jej wnioski, iż nie były one zbiornikami na wodę i że zgadza się z innymi badaczami co do ich magazynowej funkcji (2017:16-17) pokazują jednak, że w temacie czutunów jesteśmy wciąż jeszcze na początku drogi. Zadziwia, że mimo dekad, jakie upłynęły od eksperymentu Pulestona, a później Miksiceka, przekonanie o podstawowej funkcji komór jako silosów na żywność nadal pokutuje wśród archeologów, wbrew danym doświadczalnym i przy braku jakichkolwiek starych albo nowych dowodów. Dlaczego nikt nie pamięta, że jedynym produktem, jaki przetrwał eksperyment, były orzeszki darzymleczni, kontestowane przecież przez późniejszych badaczy jako źródło żywności (Dussol et al. 2017:34,39; Gillespie et al. 2004)?!
Mapy mentalne
Zakodowano prosty podział funkcjonalny: północne Niziny Majów – cysterny na wodę, południowe Niziny – spichlerze.[17] Tymczasem nawet współcześni Majowie stosują inne, bardziej skuteczne sposoby przechowywania produktów rolnych. Clarissa Cagnato zwraca uwagę za Pulstonem, że ciężkie zamknięcia komór (Fig. 9 i 17) wskazują na chęci ochrony zamykanych w nich dóbr. Co jednak z ochroną samej przestrzeni, tak atrakcyjnej dla innych mieszkańców selwy?[18]
Nie wszystkie czultuny na północy Jukatanu nadawały się też do przechowywania wody. Miałem szczęście oglądać czultun odkryty na początku roku 2024 w ruinach Zama w Tulum[19] (Reyes Solís kontakt osobisty). Jego ściany nie posiadają modyfikacji, pozwalających na traktowanie go jako cysterny na wodę (Fig. 5). Pod podłożem znaleziono pochówek, który może należeć do trójki dzieci w towarzystwie popiołu, nadpalonych kamieni oraz m.in. poroża jelenia, zębów rekina i ozdób z muszli (Fig. 15). Na dnie znajduje się warstwa popiołu przykryta warstwą gliny, a ta z kolei warstwą drobno pokruszonego koralowca (Fig. 16). Tymczasem na ścianach nie widać śladów sadzy. Czekamy na datowania, które potwierdzą, czy pochówek miał tu rolę pierwotną czy wtórną. Ciekawe, że czultun ten znajduje się tuż obok odkrytej pod koniec 2023 r. przez ten sam zespół José Antonia Reyes Solís jaskini (Trześniowski 2023B, INAH 2023). Zdaniem Reyes Solís czultun może poprzedzać założenie postklasycznego ośrodka Zama-Tulum (INAH 2024).
Przemiany kulturowe
Puleston (1971:328) zauważył, że komory nie były używane w czasach historycznych. Ich wykorzystanie na południowych Nizinach musiało zatem ustać wraz z upadkiem kultur okresu klasycznego. Jeśli przeznaczeniem czultunów było przechowywanie żywności czy fermentacja trunków, czemu nie zabrano z sobą tej wiedzy po porzuceniu miast? Nie tak się pędzi dziś balché u Lakandonów nad Usumacintą (Trześniowski 2015). Czultuny, podobnie, jak grupy E, piramidy i boiska do pitz, zostały za plecami odchodzących Majów, którzy odwrócili się od swych bogów i władców. Nawet jeśli w okresie postklasycznym były sporadycznie wykorzystywane w miejscach, w których kontynuowane było zasiedlenie, to raczej jako składowiska odpadów (Calderón i Hermes 2005). Porzucenie miast i wywrócenie hierarchii wiązało się z odejściem od sposobu życia. Był to jednakże odwrót nie tylko od stylu życia, ale i zmiana religii (Stavrakis-Puleston 2015:117).
Podsumowanie
Hipoteza Pulestona była i nadal jest interesująca mimo wielu zastrzeżeń[20]. Był on jednym z najbardziej rewolucyjnych i obiecujących badaczy pośród majanistów. Wielka szkoda, że jego naukową karierę przerwała nagła śmierć[21]. Umiejętnie dowodził tez za pomocą eksperymentów. Sprawnie wykazał różnicę między podziemnymi komorami na południowych Nizinach Majów, a cysternami na wodę na północy, pomimo ujednolicającej je nazwy. Pokazał też, że komory na południu nie nadawały się do przechowywania żywności… oprócz darzymleczni. Rola orzechów darzymleczni u dawnych Majów wymaga jednak pogłębionych badań i znacznie większej ilości danych, niż ta, którą dysponujemy, nie tylko z podziemnych komór. Jeśli orzechy darzymleczni były, tak jak i dzisiaj, rezerwowym źródłem protein na trudniejsze czasy, nie uzasadnia to istnienia tysięcy podziemnych komór rozsianych po południowych Nizinach, nie tylko w pobliżu ubogich chat zwykłych ludzi, lecz również w sercach rezydencyjnych platform oraz w ceremonialnych centrach miast, blisko prominentnych budowli, na ich osiach centralnych – tam, gdzie doprawdy trudno spodziewać się spichlerzy[22].
Clarissa Cagnato (2017) przyznaje, że choć jej zdaniem podziemne komory miały przede wszystkim utylitarne przeznaczenie, posiadały też rytualną funkcję. Nietrudno zgodzić się z jej wnioskiem, że każdy czultun jest inny, jednak teoria spichlerzy, podobnie jak teoria bimbrowni Dahlina-Litzingera, wymagają dowodów – jakichkolwiek dowodów, a tych po prostu brak po ponad stuleciu. Brak również danych doświadczalnych, jeśli odrzucić darzymlecznię. Być może Majowie znali w okresie prekolumbijskim sposoby konserwacji żywności, o których dziś już nie mają pojęcia? James Brady (2021 i kontakt osobisty 2024) na obecną chwilę określa wszystkie te spekulacje jako etnocentryczne. Jaskiniowa archeologia Majów ma swą własną odpowiedź na temat funkcji czultunów, zgodną z paradygmatem ożywionego krajobrazu i traktowania wszelkich rozdarć w tkance żywej ziemi jako portali w zaświaty. Z perspektywy emicznej każdy otwór w gruncie, również ten poczyniony w celach utylitarnych, staje się zarazem uświęconą jaskinią. Emicznie nie ma rozróżnienia między jaskinią naturalną, a sztuczną. Majom wystarczał pusty czultun… A mamy przykłady takich, których rytualnej wartości zaprzeczyć się nie da, jak niezwykle bogato wyposażony 5D-6, umieszczony na centralnej osi północnego akropolu w samym sercu Tikal (Coe 1990). Tym bardziej dziwi opór wśród archeologów przed traktowaniem czultunów jako kontekstów rytualnych. Wąskie wejścia
w oczywisty sposób odcinają przestrzeń profanum od sacrum podobnie, jak w przypadku jaskiń ze sztucznie zwężanymi wejściami w regionie Yalahau (Rissolo 2003 i 2005). Tunele mogą przypominać drogi rodne – jaskinia jest przecież macicą żywej ziemi, więc każde wyjście z czultunu mogło dla Majów być nowym narodzeniem. Brady wspomina dawną fiksację majanistów szufladkujących przez dekady jaskinie w Mezoameryce jako habitaty (Brady & Layco 2021:47). Podaje również przykład Naj Tunich, gdzie mierzona na przestrzeni kilku lat wilgotność nigdy nie spadała poniżej 90%, zaś jedzenie pleśniało w ciągu kilku dni (Prüfer & Brady 2005:10).
Czultuny mogły być budowane w bardzo różnych celach, tak jak różne są ich konstrukcje i usytuowanie względem innych struktur. Z pewnością niektóre z nich mogły łączyć rolę rytualną z funkcjami utylitarnymi. Ponieważ starsze czultuny były głównie wielokomorowe – widać, że choćby pod tym względem ewoluowały z czasem. Jak podsumowują Bernard Hermes i Zoila Calderón (2005), trudno byłoby wybrać dla nich wspólną nazwę, opierając się tylko na ich funkcji[23]. Przywołując niechęć Ganna[24] i Pulestona do nazywania wszystkich „chultunòb”, myślę, że tylko emiczna perspektywa stworzonych przez człowieka portali w zaświaty nadaje im na dzisiaj jedno wspólne znaczenie. Rozwiązanie zagadek przeznaczenia poszczególnych czultunów, pozostaje nadal przed nami. Hermes i Calderón (2005) dokonali ważnej analizy morfologii czultunów w rejonie Parku Triangulo (Gwatemala). Zanim jednak zabierzemy się do syntezy ich funkcji, przydałoby się dokonać również szerokiej analizy ich usytuowania przestrzennego względem innych obiektów architektury Majów tak, aby zgodnie z postulatem Brady’ego, nie utracić ważnego kontekstu kosmologicznego. Konieczne są też kompleksowe badania komór, przede wszystkim tych zapieczętowanych, z odizolowanym i dobrze zachowanym materiałem archeologicznym.
Przemek A. Trześniowski, 13.0.11.11.0 11 Ajaw 3 Sotz’ G4
Wszystkie tłumaczenia cytatów z języka angielskiego w tekście w wykonaniu autora.
Przypisy
[1] „Czultun 1 z Yaloch zawierał tak bogatą kolekcję naczyń, iż zdaje się być kolejnym wyjątkiem od reguły, że czultuny winny być traktowane jako magazyny, a nie miejsca pochówków.” (Tozzer 1913:193).
[2] Oliver Ricketson (1925:390) uważał, że czultuny kończyły jako miejsca pochówków, nawet jeśli nie była to ich pierwotna funkcja. O podziemnych tkalniach usłyszał, jednak nie podał źródła dla tej informacji.
[3] „W podłodze, po wschodniej stronie, znajduje się otwór do prymitywnie zbudowanej komory w wypełnieniu tarasu, która sięga skały macierzystej i przypomina cysternę lub czultun. […] Jeśli przypadkiem Majowie zapewniali toalety w swych nieruchomościach, co wydaje się mało prawdopodobne, otwór ten mógł służyć właśnie takim celom.”
[4] Lisa Lucero (1999:238) wskazuje na podobną sytuację w Cuello, gdzie ceramikę fazy Bladen (900-650 p.n.e.), występującą tylko i wyłącznie w czultunie, uznano za dowód rytualnej aktywności, ale o tym później.
[5] Jaskinia Chechem Ha w Belize: https://www.youtube.com/watch?v=6awMZd1yoYs
[6] Cassava (Manihot esculenta).
[7] Camote – bulwa wilca ziemniaczanego (Ipomoea batatas).
[8] Bulwa żółtosoczy (Xanthosoma sp.).
[9] Dokładnie taki jest zakres temperatur wody w cenotach (obserwacja autora, bazująca na 16 latach nurkowania w meksykańskich jaskiniach).
[10] Już Cyrus Lundell (1938:41), botanik i archeolog-amator, odkrywca m.in. Calakmul, raportował ramonale przy każdej odkrywanej grupie ruin w południowo-wschodnim Campeche i w Peten. Podobnie Karl Ruppert i John Denison jr. (1943:3) oraz J. Eric. S. Thompson (1930:185). Rzeczywiście, niejedno stanowisko nosi dziś nazwę Ramonal (Thompson 1936:125). Puleston potwierdził korelację występowania zagęszczeń drzew ramon przy grupach ruin w trakcie prospekcji terenowej w rejonie Tikal, ale zwrócił również uwagę, że ruiny mogą zapewniać tym drzewom preferowane przez nie warunki oraz na rolę nietoperzy, korzystających z oferowanych przez ruiny schronień w rozsiewaniu nasion. Podobne zastrzeżenia zgłosili J. D. H. Lambert i J. T. Arnason (1982) oraz D.A. White i S.P. Darwin (1995).
[11] Orator Fuller Cook jr. (1867-1949) – amerykański botanik i entomolog, autor ponad 300 publikacji, znany m.in. z wprowadzenia terminu specjacja, określającego proces wyodrębniania nowych gatunków. Opisał ponad setkę gatunków wijów, zajmował się także agronomią bawełny i kauczuku, analizował ekspansję palmy kokosowej w Ameryce Środkowej i agronomię milpy – systemu uprawy ziemi w Mezoameryce.
[12] Ramon dorasta do 35 m i może mieć pień o średnicy metra. Kora nacinana w sezonie deszczowym produkuje mlecznobiały wysięk. Jest dichogamiczny i wiatropylny. Owoce pokryte są warstwą miękkiej, przypominającej z wyglądu cytrusy skórki o grubości ~0,2 cm, którą można jeść na surowo. Mają 1,5-2,5 cm średnicy i wagę 1,5-3 g. Gotuje się je z popiołem albo moczy z wapnem, a po zmieleniu miesza z mąką kukurydzianą. Ramon owocuje dwa razy do roku, w porze deszczowej i w suchej. Wyrośnięte drzewo zrzuca ponad 30-37 kg nasion. Maksymalną wydajność od wykiełkowania osiąga w ciągu około 20 lat. Ludzie selwy rozróżniają trzy odmiany ramon: białą, czerwoną i żółtą (Stavrakis-Puleston 2015:99,101,102,107-109). Liście ramon są przysmakiem mułów, co ma wpływ na wybór miejsc pod obozowanie w selwie (obserwacja autora
w trakcie karawan do El Mirador, Nakbe, La Muralla i Naachtun).
[13] John Eric Sidney Thompson (1959) The Role of Caves in the Maya Culture – późniejsza przedmowa do drugiego wydania The Hill-Caves of Yucatan (1975) Henry’ego Mercera. Thompson postawił tezę,
że wykorzystanie jaskiń przez Majów miało wyłącznie rytualny charakter, powątpiewając w nawet okresowe ich traktowanie jako schronisk, gdyż jaskinie w Ameryce Środkowej są na to zbyt wilgotne.
[14] „poczułam się jak w saunie w ciągu zaledwie kilku minut” – Clarissa Cagnato (2017:15).
[15] Ceramika Kanocha jest w pełni rozwinięta. Stylistycznie naczynia z przełomu okresów wczesno– oraz środkowopreklasycznego przypominają ceramikę fazy Chotepe (1100-900 p.n.e.) ze stanowiska Puerto Escondido (Honduras). Ceramiczne figurki Kanocha, jak i współczesnej jej fazy Cunil (1100-900 p.n.e.) z Cahal Pech (Belize) przypominają te z północnych wyżyn Gwatemali, zachodniego Salwadoru i środkowego Chiapas, świadcząc o istnieniu sieci wymiany ideowej w tym okresie w tej części Mezoameryki (Garber et al. 2004).
[16] Czytając relację z tego eksperymentu odnosi się wrażenie, że autorom chodziło głównie o obalenie darzymleczni jako choćby rezerwowego składnika diety Majów. Pulestonowi zarzucono, że nie sprawdził żadnych bulw i korzeni, co przecież nie jest zgodne z prawdą (Puleston 1971:328-330). Przy okazji ponownej klęski manioku, batatów i kłębianu kątowatego (jicama) padła jednak również wędzona kukurydza (Miksicek et al. 1981), której pominięcie zarzucano wcześniej Pulestonowi, na bazie analogii z Indianami z terenów USA.
[17] Zarówno na północnych, jak i na południowych Nizinach Majów zdarzają się konstrukcyjne wyjątki odbiegające od reguły. Edward H. Thompson (1897:16) opisał chultun 24 w Labna (region Puuc) jako „niedokończony”, ponieważ nie ma on uszczelnianych ścian. Czultun odkryty na początku 2024 r. w Tulum (Wschodnie Wybrzeże) przez zespół José Antonia Reyes Solís też nie ma izolacji ścian. Z kolei jeden z czultunów, jakie znalazł Gann (1900:692)
w Santa Rita Corozal (Belize) miał ściany wygładzane stiukiem. Jeden z czultunów przebadanych w Uxul, posiadał uszczelnienie podłogi i przynajmniej częściowe uszczelenie ścian (Nicolaus Seefeld kontakt osobisty 2024).
[18] Dennis Puleston uważał, że dobrze dopasowane kamienne zatyczki miały chronić zawartość czultunów, ale co z ochroną samego czultunu?! Większość odkrytych czy to na północnych, czy na południowych Nizinach Majów, była prawie po sklepienie zasypana przez detrytus. Już Stephens w 1843 r. wspomniał strach Majów przed tym, co może znajdować się wewnątrz pozostawionego samemu sobie czultunu – od os jaskiniowych, przez skorpiony po gady, jak nuayaca – barba amarilla – fer-de-lance (Bothrops asper), owiany bardzo złą sławą jadowity wąż, który, według relacji, potrafi puścić się w pogoń za człowiekiem.
[19] Czultun odkryty wewnątrz struktury 25, zwanej Domem Halach Uinic, ma głębokość 2,39 m, średnicę 2,48 m i wejście o rozmiarach 0,54 na 0,46 m (Fig. 14), które znajdowało się w kamiennej ławie. Na dole zalega warstwa zmielonego koralowca z ziarnami o grubości 0,01-0,02 m, a pod nią warstwa czerwonawej gliny (Fig. 16). Najgłębiej leży warstwa popiołu i średniej wielkości nadpalonych kamieni oraz ludzkie kości, które mogą należeć do trójki dzieci. Zdaniem José Antonio Reyes Solís (kontakt osobisty marzec 2024) jest to jedyny czultún znaleziony wewnątrz budynku, a konstrukcja może pochodzić z początków lub sprzed zasiedlenia Tulum w okresie postklasycznym (INAH Boletín 235 – 29 IV 2024).
[20] Puleston np. pomija usytuowanie podziemnych komór względem struktur naziemnych – często na ich osiach symetrii. Zwrócił uwagę na to, że czultunów nie ma nad rzekami: w Palenque, Yaxchilan i Piedras Negras nad Usumacintą oraz w Seibal nad Rio Passion, próbując to wyjaśnić brakiem darzymleczni. Tozzer (1913) wspomina jednak o czultunach w pobliskim Seibal Yaloch: „Yaloch, blisko stanowisk Holmul i Ceibal, wydaje się być ich centrum”. W regionie laguny Yaxha znaleziono 60 czultunów, z czego 14 na wyspie Topoxte, pięć na wyspie Cante, dwa na wyspie Paxte, 27 w Yaxha, siedem w Kuch, 3,7 km na południe od Yaxha, pięć na wybrzeżu laguny (Calderón & Hermes 2005:111). Gann (1900:692) odkrył kilka blisko rzeki Mopan w Belize.
[21] 29 czerwca 1978 r. Dennis Edward Puleston zginął w 10 dni po swoich 38 urodzinach, trafiony błyskawicą na szczycie Piramidy Kukulkana w Chichen Itza, gdy obserwował tropikalny sztorm.
[22] Puleston wspomniał o dwukomorowym czultunie 5D-1 położonym w ceremonialnym centrum Tikal (Maudslay 1883:195), ale później nie wziął tego pod uwagę w swoich rozważaniach. Raymond Merwin znalazł trzy czultuny w odległym o 25 km na NE od Nakum El Encanto, położone w pobliżu głównej piramidy stanowiska (Tozzer 1913). Większość czultunów zlokalizowanych w Nakum znajduje się na bezpośrednich peryferiach obszaru ceremonialnego (Hermes et al. 2006:1004). Czultun 1 w La Corona znajduje się w samym centrum tego stanowiska i najwyraźniej służył celom rytualnym – znaleziono w nim >5500 fragmentów ceramiki, okarynki, lityki, figurki, rozmaite szczątki zwierząt i kompletne nasiona kukurydzy oraz nasiona roślin zielnych i drzew owocowych (Fernández 2011). Stela 17 w Uaxactun stoi na czultunie (Pinto i Acevedo 1993:205,Fig.1). Dwie stele zostały sparowane z czultunami w Zapote Bobal (Cagnato 2017:16-17). Cagnato zwraca również uwagę na wyraźne zjawisko terminacji czultunów (Cagnato 2017:16-17). Zawalony czultun w La Milpa (Belize) pełnił funkcje ceremonialne co najmniej od momentu swej budowlanej katastrofy (Brady et al. 2015). W późnoklasycznym Chan Nòohol (Belize), w niewielkim czultunie umieszczonym przy narożniku jednej z najstarszych budowli znaleziono cztery kamienie rzeczne i fragment siekierki wotywnej z zielonego kamienia pomalowane i ułożone zgodnie z konceptem kwinkunksu (Moyes 2006:189).
[23] Czultun 7B-1 na wyspie Topoxte na jeziorze Yaxha (Peten, Gwatemala) to cała sieć podziemnych pomieszczeń o charakterze rytualnym, które mogły pełnić na wyspie funkcję świętej jaskini. 5C-4 i 7B-1 mogły być wykorzystywane jako łaźnie parowe. Z kolei 4E-1 i 4E-2 mogły pełnić funkcje warsztatów do przygotowywania zaprawy. Wiele czultunów na wyspach skończyło jako grobowce. Funkcje rytualne pełniły na pewno preklasyczne czultuny w Yaxha (Calderón & Hermes 2005).
[24] Thomas William Francis Gann widząc, że ich funkcją nie mogło być magazynowanie wody, nazywał je „underground rock-hewn reservoirs” (1900:691) albo „ovoid undergorund chambers” (1905:105), mimo iż znał z relacji Stephensa (1843) nazwę chultun, której użył dopiero w (1918).
Bibliografia:
Barrera Rubio, Alfredo (1987) Obras hidráulicas en la región Puuc, Yucatán, Mexico. „Boletin E.C.A.U.A.D.Y.” 15(86):3-19.
Blom, Frans R. (1936) The Conquest of Yucatan. Houghton-Mifflin, Boston.
Brady, James E. (2004) Constructed Landscapes – Exploring the Meaning and Significance of Recent Discovieries of Artificial Caves. „Ketzalcalli” (1/2004).
Brady, James E.; Wendy Layco (2018) Maya Cultural Landscapes and the Subterranean: Assessing a Century of Chultun Research. „International Journal of Archaeology” 6(1): 46-55.
Brady, James E.; Keith M. Prüfer (2005) Maya Cave Archaeology: A New Look at Religion and Cosmology. (in:) Keith M. Prüfer and James E. Brady (eds.) Stone Houses and Earth Lords: Maya Religion in the Cave Context, University Press of Colorado, Boulder, pp. 365-379.
Brady, James E.; Melanie Seldaña, Ann M. Scott, Samantha Lorenz, Toni Gonzalez, Richard Nicolas, Lauren Copeland, Joseph Orozco, Marilyn Bueno, Jocelyn Acosta (2015) The Repurposing of Collapsed Chultun: A Report on Sub-Operation RB 25-A5, at La Milpa, Belize.
Brown, M. Kathryn; James F. Garber (2008) Establishing and reusing sacred place (in:) T. W. Stanton and A. Magnoni (eds.) Ruins of the past: the use and perception of abandoned structures in the Maya lowlands. University Press of Colorado, Boulder, pp. 147-170.
Calderón, Zoila; Bernard Hermes (2005) Chultunes en los alrededores de la laguna Yaxha, Petén. (in:) J.P. Laporte, B. Arroyo, H. Mejía (eds.) XVIII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2004. Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala; pp. 111-130.
Cagnato, Clarissa (2017) Underground Pits (Chultunes) in the Southern Maya Lowlands: Excavation Results from Classic Period Maya Sites in Northwestetern Petén. „Ancient Mesoamerica” 28(1):75-94.
Coe, William R. (1990) Excavations in the great plaza, north terrace and north acropolis of Tikal. Tikal Report 14(3). The University Museum, University of Pennsylvania.
Cook, Orator F. (1935) The Maya Breadnut in Southern Florida. „Science” 82(2139):615-616.
Cowgill, Ursula M.; G. Evelyn Hutchinson (1963) El Bajo de Santa Fe. Transactions of the American Philosophical Society, New Series 53(7).
Dahlin, Bruce H.; William J. Litzinger (1986) Old Bottle, New Wine: The Function of Chultuns in the Maya Lowlands. „American Antiquity” 51(4):721-736.
Dussol, Lydie; Michelle Elliott, Dominique Michelet, Philippe Nondédéo (2017) Ancient Maya sylviculture of breadnut (Brosimum alicastrum Sw.) and sapodilla (Manilkara zapota (L.) P. Royen) at Naachtun (Guatemala): A reconstruction based on charcoal analysis. „Quaternary International” 457:29-42.
Fernández, Carlos Enrique (2011) Operacion CR16: Excavaciones en la Estructura 13R-10. (in:) Tomas Barrientos Q., Marcello A. Canuto, and Mary Jane Acuña (eds.) Proyecto Arqueologico La Corona, Informe Final, Temporada 2010, Instituto de Antropología e Historia, Guatemala, pp. 277-304.
Gann, Thomas W. F. (1918) Maya Indians of Southern Yucatan and Northern British Honduras, Bureau of American Ethnology Bulletin 64, Smithsonian Institution.
Gann, Thomas W. F. (1905) The Ancient Monuments of Northern Honduras and the Adjacent Parts of Yucatan and Guatemala, the Former Civilisation in These Parts, and the Chief Characteristics of the Races Now Inhabiting Them; with an Account of a Visit to the Rio Grande Ruins. „The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland” 35:103-112.
Gann, Thomas W. F. (1900) Mounds in Northern Honduras. Annual report of the Bureau of American Ethnology to the Secretary of the Smithsonian Institution 19(II):661-692.
Garber, James F.; M. Kathryn Brown, Jaime J. Awe, Christopher J. Hartman (2004) The Terminal Early Formative Kanocha Phase (1100-900 B.C.) at Blackman Eddy (in:) Jaime Awe, John Morris, Sherilyne Jones (eds.) Research Reports in Belizean Archaeology Volume 1. Archaeological Investigations in the Eastern Maya Lowlands: Papers of the 2003 Belize Archaeology Symposium. Institute of Archaeology, National Institute of Culture and History, Belize, pp. 13-26.
Garber, James F., M. Kathryn Brown, Jaime J. Awe, Christopher J. Hartman (2011) Middle Formative Prehistory of the Central Belize Valley: An Examination of Architecture, Material Culture, and Sociopolitical Change at Blackman Eddy (in:) James F. Garber (ed.) The Ancient Maya of the Belize Valley. Maya Studies, University Press of Florida, pp. 25-47.
Gendrop, Paul (1997) Diccionario de arquitectura mesoamericana, Trillas.
Gendrop, Paul (1983) Los estilos Río Bec, Chenés y Puuc en la arquitectura maya, UNAM.
Gillespie Alan R.; D.M. Bocanegra-Ferguson, Juan Jose Jimenez-Osornio (2004) The propagation of Ramón (Brosimum alicastrum Sw.; Moraceae) in Mayan homegardens of the Yucatan peninsula of Mexico. „New Forests” 27:25-38.
Hermes, Bernard, Jaroslaw Zralka y Zoila Calderón (2006) La periferia de Nakum, Petén: Datos recientes sobre la complejidad urbana de un asentamiento. (in:) J.P. Laporte, B. Arroyo y H. Mejía (eds.) XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005. Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala, pp. 990-1009.
INAH (2023) Localizan cueva con depósitos mortuorios al interior del recinto amurallado de Tulum, en Quintana Roo, INAH Boletín 2023/858, 18 XII 2023.
INAH (2024) Descubren un chultún en la Zona Arqueológica de Tulum, en Quintana Roo, INAH Boletín 2024/235, 29 IV 2024.
Lambert, J. D. H.; J. T. Arnason (1982) Ramón and Maya Ruins: An Ecological, Not an Economic, Relation. „Science” 216:298-299.
Lucero, Lisa J. (1999) Classic Lowland Maya Political Organization: A Review. „Journal of World Prehistory” 13(2):211-263.
Lundell, Cyrus Longworth (1938) Plants Probably Utilized by the Old Empire Maya of Petén and Adjacent Lowlands (in:) Eugene S. McCartney, Robert Burnett Hall (eds.) Papers of the Michigan Academy of Science Arts and Letters vol. XXIV, pp. 37-56
Maler, Teoberto (1911) Explorations in the department of Peten, Guatemala, Tikal – Report of Explorations for the Museum. Memoirs of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge.
Maudslay, Alfred P. (1883) Explorations in Guatemala, and Examination of the Newly Discovered Indian Ruins of Quirigua, Tikal, and the Usumacinta. Proceedings of the Royal Geographical Society 5: 185-204
Miksicek, Charles H.; Kathryn J. Elsesser, Ingrid A. Wuebber, Karen Olsen Bruhns, Norman Hammond (1981) Rethink ing Ramón: A Comment on Reina and Hill’s Lowland Maya Subsistence. „American Antiquity” 46(4):916-919.
Morley, Sylvanus Griswold (1928) Report of the Karl Ruppert on the Outlying Sections of Chichen Itza. Carnegie Institution of Washington Yearbook 27:305-307.
Moyes, Holley (2016) Xibalba the Place of Fear: Caves and the Ancient Maya Underworld. „ARYS. Antigüedad: Religiones Y Sociedades” 14:171-190.
Moyes, Holly (2006) Sacred Landscape as a Political Resource: A Case Study of Ancient Maya Cave Use at Chechem Ha Cave, Belize, Central America. (dysertacja) Department of Anthropology, State University of New York at Buffalo.
Peters, Charles M. (1983) Observations on Maya Subsistence and the Ecology of a Tropical Tree. „American Antiquity” 48(3):610-615.
Pinto, Alba Estella; Renaldo Acevedo (1993) Chultunes en Uaxactun: Forma y uso (in:) J. P. Laporte, H. Escobedo, S. Villagrán de Brady (eds.) VI Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1992, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala. pp. 202-230.
Pollock, H.E.D. (1955) Excavations in Mayapan. Carnegie Year Book 54, Washington.
Prüfer, Keith M.; James E. Brady (2005) Stone Houses and Earth Lords: Maya Religion in the Cave Context, University Press of Colorado, Boulder.
Puleston, Dennis E. (1983) The Settlement Survey of Tikal: Tikal Report 13. University of Pennsylvania Press.
Puleston, Dennis E. (1971) An experimental approach to the function of classic Maya chultuns. „American Antiquity” 36(3):322-335.
Puleston, Dennis E. (1965) The Chultunes of Tikal. „Expedition Magazine” 7(3):24-29.
Reyes Solis, José Antonio (2024) kontakt osobisty
Rissolo, Dominique (2020) In the Realm of Rain Gods: A Contextual Survey of Rock Art across the Northern Maya Lowlands. „Heritage” 3: 1094-1108.
Rissolo, Dominique (2005) Beneath the Yalahau: Emerging Patterns of Ancient Maya Ritual Cave Use from Northern Quintana Roo, Mexico. (w:) James E. Brady i Keith M. Prüfer (eds.) In the Maw of the Earth Monster: Mesoamerican Ritual Cave Use. University of Texas Press, Austin. s. 342-372.
Rissolo, Dominique (2003) Ancient Maya Cave Use in the Yalahau Region, Northern Quintana Roo, Mexico. „AMCS Bulletin 12”. Association for Mexican Cave Studies, National Speleological Society, Austin, Texas.
Ricketson, Oliver G. (1925) Burials in the Maya Area. „American Anthropologist” 27(3):381-401
Ricketson, Oliver G.; Edith B. Ricketson (1937) Uaxactun, Guatemala: Group E, 1926-1931. Carnegie Institution of Washington Publication 477.
Ruppert, Karl; John Denison jr. (1943) Archaeological Reconnaissance in Campeche, Quintana Roo, and Peten. Carnegie Institution of Washington Publication 543.
Smith, A. Ledyard (1950) Excavations of Uaxactún, Guatemala, 1931–1937. Carnegie Institution of Washington Publication 588. Carnegie Institution of Washington.
Stavrakis-Puleston, Olga (2015) The assembled work of Dennis E. Puleston (Field research 19611972). Paris Monographs in American Archaeology 43, BAR British Archaeological Reports International Series 2757, BAR Publishing
Stephens, John L. (1843) Incidents of travel in Yucatan vol. I & II. Harper & Brothers, Nowy Jork.
Taube, Karl A. (2010) Gateways to Another World: The Symbolism of Supernatural Passageways in the Art and Ritual of Mesoamerica and the American Southwest. (in:) K. Hays-Gilpin i P. Schaafsma Painting the Cosmos: Metaphor and Worldview in Images from the Southwest Pueblos and Mexico. Museum of Northern Arizona, s. 73-120.
Thompson, Edward H. (1897) The chultunes of Labná, Yucatan. Report of explorations by the museum, 1888-89 and 1890-91. „Memoirs of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, Harvard University” 1(8), Cambridge.
Thompson, J. Eric S. (1975) Introduction to the reprint edition (in:) Henry Mercer The Hill-Caves of Yucatan, University of Oklahoma Press, Norman.
Thompson, J. Eric S. (1959) The Role of Caves in Maya Culture. Mitteilungen aus dem Museum für Völkerkunde im Hamburg 25, pp. 122-129.
Thompson, J. Eric S. (1936) Exploration in Campeche and Quitana Roo and Excavations at San Jose, British Honduras. Carnegie Institution Washington Year Book 35, pp. 125-128.
Thompson, J. Eric S. (1930:185) Ethnology of the Mayas of Southern and Central British Honduras. Antropological Series 17(2), Field Museum of Natural History Publication 274, Antrhopological Series vol. XVII(2), Chicago.
Tozzer, Alfred A. (1913) A Preliminary Study of the Prehistoric ruins of Nakum, Guatemala. Memoirs of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology vol. V, Harvard University, pp. 136-197
Trześniowski, Przemysław A. (2023A) Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii i świętym krajobrazie Majów. „Mezoameryka” I. DOI: 10.13140/RG.2.2.35580.76165
Trześniowski, Przemysław A. (2023B) Jaskinia grobowa w samym środku popularnego stanowiska – sensacyjne odkrycie w Tulum. „Mezoameryka” on-line.
Trześniowski, Przemysław A. (2018) Podwodne jaskinie południowej Mezoameryki jako przejścia do Zaświatów. Problematyka metodologii i interpretacji w jaskiniowej archeologii podwodnej. (thesis) Instytut Archeologii, Wydział Historii, Uniwersytet Warszawski.
Trześniowski, Przemysław A. (2015) Pulque: wynalazek Majów czy Azteków? Studia i eseje amerykanistyczne, SKN Puerta del Sol, Uniwersytet Warszawski
White, David A.; Steven P. Darwin (1995) Woody vegetation of tropical lowland deciduous forests and Mayan ruin in the north-central Yucatan Peninsula. „Tulane Studies in Zoology and Botany” 30:1-25