Mezoameryka, Niziny Majów, Quirigua, ruiny Majów, Gwatemala, stanowisko archeologiczne, Nowy Porządek, Wite’ Naah
Quirigua położone jest w gardzieli Doliny Motagua, w miejscu, w którym rozszerza się ona w rozległą dolinę zalewową. Był to zatem w przeszłości strategiczny punkt kontroli nad jednym z najważniejszych szlaków handlowym. Biegł on Rzeką Motagua z Wyżyn Majów na wybrzeże Morza Karaibskiego. W interesującej nas przeszłości – w okresie klasycznym, Quirigua leżało na północnym brzegu Rzeki Motagua, która później zmieniła swój bieg (obecnie stanowisko leży o kilka km od koryta rzeki).
Jedyne znane źródła jadeitu w Mezoameryce
Mająca 486 km Rio Motagua bierze początek w okolicach dzisiejszego miasteczka Chichicastenango. Następnie płynie wzdłuż linii uskoku tektonicznego Motagua, rozdzielającego płytę północno amerykańską od karaibskiej. Stamtąd szlak handlowy prowadził dalej na północ wzdłuż wybrzeży półwyspu Jukatan.
W okresie klasycznym płynął tędy jadeit ze złóż znajdujących się w górach środkowego biegu Rzeki Motagua, które są jedynym znanym źródłem jadeitu w Mezoameryce oraz czarny obsydian z wychodni Ixtepeque, znajdujących się w jej biegu górnym. Zielone złoto Mezoameryki wydobywali tu jeszcze Olmekowie, których szczególnym poważaniem cieszył się niebieski jadeit. Złoża tego ostatniego, odkryte zostały ponownie całkiem niedawno. Leżą one w przylegającym do Doliny Motagua od północy pasmie górskim Sierra de las Minas.
Stanowisko archeologiczne Quirigua
Stele z Quirigua
Stanowisko archeologiczne Quirigua to przede wszystkim piękne i potężne stele, ustawione na głównym placu dawnego ośrodka Majów. Wykonane z czerwonego piaskowa, przetransportowanego z odległego o 5 km kamieniołomu, przetrwały znacznie lepiej próbę czasu niż większość ich wapiennych odpowiedniczek na Nizinach Majów.
Znakomitą większość z nich konsekrował K’ahk’ Tilich Chan Yopaat. Miały przyćmić stele z Uxwitik (Copan) – miasta jego, dopiero co pokonanego, suwerena. Są więc trójwymiarowe, z niezwykle plastycznymi postaciami władcy. Wręcz pulsują od glifów. Wielkich, starannie wykonanych i mocno wyszukanych w stylu. Cyfry w zapisach kalendarycznych są często przedstawione w formie obrazkowej, gdzie grupy kropek i kresek zastępowane są przez postacie bogów Majów.
Zoomorfy z Quirigua
Druga atrakcja Quirigua po stelach to zoomorficzne ołtarze. Ogromne głazy, rzeźbione najczęściej na kształt żółwi symbolizujących skorupę ziemską, w zestawieniu ze stelami miały stawiać władcę w roli odradzającego się Hun Nal Ye – boga kukurydzy. Podobnie jak ołtarze Witz przed stelami władców Uxwitik (Copan), jednak znacznie bardziej spektakularne i znacznie od nich większe. Niektóre z nich ozdobione zostały również pięknymi inskrypcjami.
Architektura
Jedynym zachowanym i zrekonstruowanym fragmentem dawnej architektury jest akropol, składający się m.in. z zanurzonego dziedzińca, otoczonego wysokimi schodami. Sporo struktur na terenie stanowiska archeologicznego Quirigua pozostaje po dziś dzień nieodkopanych. Prócz podrośniętych dziś roślinnością platform, widać m.in. ślady niewielkiego boiska do pitz (pok-ta-pok).
Na stanowisku można zobaczyć kilka potężnych, wspaniale wyrośniętych drzew yaxche (Ceiba pentandra). Dla Majów były one symbolami axis mundi – drzewa przechodzącego przez wszystkie poziomy ich wszechświata. Rozłożyste konary puchowców, podobnie jak w Tikal, gęsto pora stają tilandsje i inne epifity. Można też spotkać tu wiele barwnych środkowoamerykańskich ptaków.
Historia Quirigua
Zależność od Copan i równoległy rozwój
Tok Casper – tajemniczy protoplasta dynastii
W 426 r. n.e., kiedy na k’uhul Uxwitik ajaw – boskiego władcę pobliskiego Copan, namaszczony został K’inich Yax K’uk’ Mo’. Na tronie Quirigua osadzono wtedy jego kapitana. Obaj byli importowanymi arystokratami z kręgu Nowego Porządku. Nie czytamy dotąd w całości imienia tego pierwszego władcy. Jego pierwsza część – tok oznacza krzemień. Druga to glif przypominający ducha, stąd epigraficzny pseudonim – Tok Casper.
Glif taki zdarzał się też w imionach innych wczesnoklasycznych władców, np. w dynastii B’aakal z Lakamha’ (Palenque). Niestety nigdzie indziej. Nigdzie też nie ma go w towarzystwie sylabicznych dopełnień – prefiksów lub sufiksów, charakterystycznych dla inskrypcji z późniejszych czasów, które mogłyby pomóc w jego odczytaniu. Stąd też nadal, niestety, glif ten pozostaje dla epigrafików niemy. Podobnie jak jego następcy, Tok Casper posługiwał się tytułem ajaw – zwykłego władcy / króla, nie k’uhul ajaw, jak ich suwereni z Uxwitik (Copan).
Tutuum Yohl K’inich
Drugi z kolei władca Quirigua pochodzący z nadania boskich władców Copan i Nowego Porządku to Tutuum Yohl K’inich. Wiadomo, iż konsekrował on stelę na zakończenie k’atunu 9.1.0.0.0 (455 n.e.), jednak w wyniku późniejszych wypadków monument ten zaginął.
Kolejni wczesnoklasyczni władcy Quirigua
Najstarsze znane monumenty z Quirigua to stela U, naśladująca ówczesną ikonografię Tikal (stele 1, 2 i 28), wyświęcona na zakończenie hotunu 9.2.5.0.0 (425 n.e.) i stela 26 konsekrowana w 493 r. n.e. Stela U była wyświęcana pod nadzorem ówczesnego władcy Uxwitik (Copan).
Quirigua podzieliło najwyraźniej klęskę swojego suwerena w 531 r. n.e., dlatego wszystkie starsze stele zostały stąd wywiezione jako łup wojenny lub zbeszczeszczone.
Tajemnicza inwazja i hiatus w Quirigua
Podobnie jak z Copan, z Quirigua zniknęły wszystkie wcześniejsze stele. Zachowały się jednak stele U i 26 – oba monumenty znaleziono sprofanowane w wyniku tajemniczej inwazji. Prócz inwazji na Quirigua spaść musiał jakiś naturalny kataklizm – prawdopodobnie powódź, która naniosła wielkie ilości osadu. Z wczesnoklasycznego ośrodka pozostała jedynie Grupa A. Miasto podnosiło się zatem znacznie dłużej z martwych i pozostawało minimalnie zasiedlone aż do połowy kolejnego stulecia (~495-652 n.e.).
K’awiil Yopaat
Kolejny ślad w kamiennej pamięci Quirigua to ołtarz L konsekrowany na zakończenie k’atunu 9.11.0.0.0 (652 n.e.) przez K’awiil Yopaata. Ołtarz wspomina również jego suwerena – XII boskiego władcę Uxwitik (Copan) K’ahk’ Uti’ Juun Witz’ K’awIIla.
W swoje apogeum Quirigua weszło za panowania K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata, który koronowany został przez Waxaklajuun Ubah K’awiila – boskiego władcę Uxwitik (Copan) w 725 r. n.e.
Największa zdrada na Nizinach Majów
Pechowa ekspedycja
27 kwietnia 738 r. n.e. K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat, koronowany na władcę Quirigua przez Waxaklajuun Ubaah K’awiila 13 lat wcześniej, pojmał swojego suwerena, najprawdopodobniej w wyniku zasadzki w trakcie wspólnej wyprawy wojennej na inny ośrodek Majów, i zdobył jego wojenne sztandary – bogów patronów Uxwitik (Copan): K’uy Nik? i Chante Ajaw. W dniu 9.15.6.14.6 Kimi’ 4 Sek (3 V 738 n.e.) złożył go w ofierze, pozbawiając głowy.
Syk Węża…
Największą zdradę na Nizinach Majów wyjaśnia inskrypcja ze steli I, konsekrowanej jednak dopiero 62 lata później. Ujawnia ona, że dwa lata przed wspominanym wydarzeniem, ceremonię zakończenia hotunu 9.15.5.0.0 (26 VII 736) uświetnił w Quirigua enigmatyczny Wamaw K’awiil k’uhul Chiiknahb’ ahau (Looper 2003).
Wiemy, że Chiiknahb’ to toponim odległego Calakmul, a choć na początku IX stulecia, kiedy konsekrowano stelę I, być może nikt już nie pamiętał o Wężach (Kaanul), na innym monumencie – panelu zrabowanym ze stanowiska w Hix Witz (Zapote Bobal), Wamaw K’awill tytułowany jest jeszcze jako k’uhul Kaanul ahau (Tunesi 2007). W korpusie epigraficznym nie ma jak dotąd innych wzmianek o tym ostatnim władcy z dynastii Węża (Kaanul).
K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat
Zwycięski buntownik K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat odczuwał silne parcie na propagandę swej zyskanej poprzez zdradę wielkości. Konsekrował kolejne stele w okresach pięcioletnich (hotuun).
Stela H
Stela H wyświęcona została przez K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata na zakończenie k’atunu 9.16.0.0.0 2 Ajaw 13 Sek (9 V 751 r. n.e.). Formą naśladowała nieudolnie stelę J z Copan koncepcją inskrypcji z bloków glificznych ułożonych na kształt maty – kanjalab, symbolizującej królewską władzę. Stela H z Quirigua odnosi się do wydarzeń w dniu 9.15.17.9.5 4 Chikchan 13 Muwan (25 XI 748 n.e.).
Stela J
W 756 r. n.e. była to wspaniale rzeźbiona stela J (8 Ajaw Tuun). Wyświęcona dla upamiętnienia niezwykle bolesnego rytuału upuszczania krwi przez boskiego władcę. Odnosi się do jego koronacji i złożenia w ofierze Waxaklajun Ubah K’awila – władcy Uxwitik (Copan).
Stela E – największa stela Majów
Stela E, konsekrowana w 771 r. n.e. 13 Ajaw 18 Kumk’u (13 Ajaw Tuun), upamiętnia zaćmienie Księżyca. Pozostaje największą odkrytą do tej pory stelą Majów i Mezoameryki. Druga w kolejności jest jedna ze stel z Nim Li Punit, ośrodka położonego w Górach Maya, w departamencie Toledo, na południu dzisiejszego Belize, gdzie materiałem do produkcji stel również był piaskowiec.
Stela C
Stela C, wzniesiona 9.17.5.0.0, 6 Ajaw 13 K’ayab’ (29 XII 775 n.e.) i na której K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat wciela się w boga stwórcę – Itzamnę, wspomina stworzenie obecnej wersji świata w dniu 13.0.0.0.0 4 Ajaw 8 K’umk’u (13 VIII 3114 p.n.e.). Wspomina ona również Yol K’inicha, wczesnoklasycznego władcę Quirigua, który konsekrował niezachowaną stelę na zakończenie k’atunu 9.1.0.0.0 6 Ajaw 13 Yaxk’in. K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat był w tym momencie władcą pięciu k’atunów (musiał mieć ponad 80 lat).
Monumenty następców
Po śmierci K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata na tronie Quirigua zasiadało jeszcze co najmniej dwóch boskich władców, a przynajmniej tylu znajdujemy w materiale epigraficznym. Imię pierwszego z nich brzmiało prawdopodobnie Chaan Xul. Drugi z nich do niedawna określany był pseudonimem Jadeitowe Niebo. Obecnie uważa się, iż nazywał się on K’ahk’ Jolow Chan Yopaat, na wzór wielkiego poprzednika.
Chaan Xul – czas zoomorfów
Po śmierci K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata w Quirigua przez jakiś czas przestaje się wznosić stele. Na ich miejsce pojawiają się zoomorficzne ołtarze, rzeźbione z ogromnych rozmiarów głazów.
Pierwszy z nich to zoomorf G, który przedstawia jaguara leżącego na brzuchu. Konsekrowany 9.17.15.0.0 5 Ajaw 3 Muwan (6 XII 785 n.e.) przez Chaan Xula, upamiętnia życiowe dokonania i śmierć jego poprzednika – wielkiego K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata.
Chaan Xul zasponsorował w sumie trzy zoomorfy o desygnatach G, P i O oraz ołtarz O. Wszystkie trzy znajdują się nadal na centralnym placu w Quirigua. Podobnie jak wielkie stele z Quirigua, zoomorfy wykonane zostały z czerwonego piaskowca. Zoomorf P waży 20 ton.
Zoomorfowi P towarzyszy potężny ołtarz O. Monumenty te ustawione są w klasycznym układzie: ołtarz-stela, gdzie rolę steli pełni zoomorf P.
K’ahk’ Jolow Chan Yopaat – powrót do stel w Quirigua
Ostatni historyczny władca Quirigua – K’ahk’ Jolow Chan Yopaat, powrócił do wznoszenia stel. Rozpoczął od konsekrowanej w dniu 9.18.15.0.0 3 Ajaw 3 Yaxsihoom (24 VII 805 n.e.) steli K (3 Ajaw Tuun). Zawiera ona jedyny znany tutaj przykład użycia 819-dniowego kalendarza – prawdopodobny dowód kontaktów z odległym B’aakal (Palenque). Odnosząc się do wydarzeń sprzed ponad półwiecza, wyjaśnia również zagadkę tajemniczej wolty K’ahk’ Tiliw Chan Yopaata.
Zwiedzanie Quirigua
Stanowisko archeologiczne Quirigua nie jest rozległe. Na zwiedzanie warto jednak przeznaczyć dwie godziny. Spacer po ruinach dobrze jest zacząć od zdjęć z czasów odkrywania stanowiska, które wykonał Alfred P. Maudslay w latach 1891-1894 r. Pokazują one w jakich pozycjach znajdowały się ogromne stele w momencie ich odkrycia.
Zwiedzanie dobrze jest zakończyć również w lokalnym muzeum. Oprócz przerysowanych stel, znajduje się tu panel przedstawiający grę w pitz (pok-ta-pok), odkryty w ramach trwających na terenie stanowiska badań archeologicznych, fragment jednej ze starszych stel, zniszczonej w trakcie najazdu, ceramika i lityczne groty włóczni znalezione na terenie Quirigua.
Jak dotrzeć do Quirigua?
Do Quirigua dostać się można z Los Amates. Stanowisko archeologiczne przylega do sporej plantacji bananów, dokąd jeżdżą i skąd wracają robotnicy. Że skrzyżowania w pobliżu stanowiska i plantacji jeżdżą też busy do Morales, a stamtąd dalej do Rio Dulce. Wynajętym samochodem z Copan (Honduras) można się dostać tutaj w ciągu czterech godzin, z uwzględnieniem czasu niezbędnego na przekroczenie granicy Hondurasu i Gwatemali. Bilety wstępu dla niegwatemalczyków kosztowały w 2024 roku 80 quetzali.
Materiał powstał dzięki firmie: Tomasz Runowski i Synowie 
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
13.0.11.13.14 13 Ix 17 Xul (kor. 584285)
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne przyłącz się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy przez trzy lata utrzymywałem portal własnym sumptem, publikując w tym czasie ponad 160 artykułów. Niestety, z roku na rok koszty techniczne rosną i obecnie jest to już ponad 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6 i zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę
Bibliografia:
Ashmore, Wendy (1948) Settlement archaeology at Quiriguá, Guatemala. Quiriguá Reports vol. 4, University Museum Monograph 126, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology Philadelphia
Crasborn, José; Elizabeth Marroquín, Federico Fahsen, María Elena Vega (2012) Un nuevo monumento en Quirigua: La banca y panel tallados de la Estructura 1B-14 del Grupo Este. (in:) B. Arroyo, L. Paiz, H. Mejía (eds.) XXV Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, Ministerio de Cultura y Deportes, Instituto de Antropología e Historia y Asociación Tikal, Guatemala, pp. 365-388
Helmke, Christophe; Christopher R. Andres, Shawn G. Morton, Gabriel D. Wrobel (2015) For Love of the Game: The Ballplayer Panels of Tipan Chen Uitz in Light of Late Classic Athletic Hegemony. „The PARI Journal” 16(2):1-30
Hopkins, Nicholas A. (2024) Highlights of Text and Image at Quirigua, „Aztlander” IV(8)
Jones, Christopher; Robert E. Sharer (1980) Archaeological Investigations in the Site Core of Quirigua. „Expedition”, Penn Museum.
Looper Matthew G. (2003) Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. The Linda Schele Series in Maya and Pre-Columbian Studies, University of Texas Press.
Martin, Simon; Nikolai Grube (2020) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames & Hudson, London.
7 komentarzy