Mazoameryka, architektura Majów, Maya, cywilizacja Majów, style architektoniczne, piramidy, place, boiska, obserwatoria, grupy E, czultuny, MFC, MFU, MFG, talud-tablero, talud-tablero-atadura
Architektura Majów to temat obszerny i dość mocno złożony. Obejmuje kilka okresów, od zarania epoki środkowopreklasycznej (1000 p.n.e.) i początków architektury kamiennej, po epokę późnopostklasyczną i upadek ostatniego miasta Majów – Tayasal w 1697 r. To ponad dwa i pół tysiąca lat. Jak wiele w porównywalnym okresie działo się pod tym względem w Europie? Jak wiele dzieli, a zarazem jak wiele łączy barok, rokoko czy neoklasycyzm z klasyczną architekturą starożytnej Grecji i Cesarstwa Rzymskiego?
Architektura Majów również miała swoje korzenie i otoczenie. Nie da się jej rozpatrywać w oderwaniu od architektur innych cywilizacji Mezoameryki: jej najstarszego miasta San Lorenzo Tenochtitlan (Veracruz, Zatoka Meksykańska) z jego wielkim placem z 1750 p.n.e., prototypów pierwszych piramid i obserwatorium w Ojo de Agua (Soconusco, Chiapas) z lat 1150-1000 p.n.e., skomponowanych w specyficzny układ zwany MFC (Middle Formative Chiapas), a wreszcie stylów architektonicznych środkowego Meksyku, jak talud-tablero z wczesnoklasycznego Teotihuacan, czy późnoklasycznego talud-tablero-atadura.
Architektura na szlakach przepływów kulturowych w Mezoameryce
MFC – Middle Formative Chiapas
MFC (Middle Formative Chiapas) to typ organizacji przestrzennej składający się z grupy E, wzniesionej na osi wschód — zachód w centrum placu o osi północ – południe, z dużej piramidy, która miała prawdopodobnie uosabiać wulkan, umieszczonej na północnej krawędzi placu, oraz z mniejszych platform, rozlokowanych wokół. Do charakterystycznych elementów należą również ofiary zakładzinowe, zakopywane na osiach grup E i w innych miejscach MFC, które składają się między innymi z siekierek wotywnych wykonanych z zielonych kamieni (przykładowo z jadeitu czy serpentynitu), ułożonych w kwinkunks. Jest to jeden z podstawowych symboli w mezoamerykańskiej kosmologii, reprezentujący pięć biegunów świata: cztery kierunki kardynalne i centralną oś – axis mundi, w symbolice Majów reprezentowaną przez drzewo yaxche (Ceiba pentandra). Pierwszy taki układ architektoniczny zidentyfikowali John Clark i Richard Hansen. Za najstarsze stanowisko typu MFC uznaje się Ojo de Agua w Chiapas w Meksyku, datowane na 1150–1000 rok p.n.e. Tamtejsze piramidy uważa się również za najwcześniejsze w Mezoameryce.
Następnie wzór Middle Formative Chiapas był powielany wzdłuż wybrzeży Pacyfiku, w dzisiejszej Gwatemali i Chiapas (na przykład na stanowiskach San Isidro, Chiapa de Corzo, Tzutzuculi). Na Nizinach Majów, w Petén w Gwatemali, MFC pojawiło się już co najmniej w 950 roku p.n.e. w Ceibal. Niewiele później – w Komchén, na odległym północnym zachodzie Jukatanu (choć brak tam wyraźnej grupy E) oraz w Cival w Petén. W Komchén znaleziono być może jeszcze wczesnopreklasyczną ceramikę (faza Ek’), podobną do ceramiki z faz Real Xe 1 i Real Xe 2 w odległym Ceibal (Petén, Gwatemala). Nie ma, niestety, bezpośrednich datowań dla fazy Ek’ w Komchén i chronologię ustala się przez analogię do odległego o 114 km Kiuic.
MFG (Middle Formative Gulf) stanowi wariant północny MFC, rozpropagowany jakieś dwa stulecia później wzdłuż Zatoki Meksykańskiej. Istotnym przykładem MFG jest olmeckie La Venta (Tabasco, Meksyk), w której pręży się dumnie północna piramida, pomimo iż w tym miejscu nad Zatoką Meksykańską nie ma ani jednego wulkanu. Niektórzy badacze to w La Venta chcieli upatrywać źródła koncepcji MFC: architektonicznego i przede wszystkim ideologicznego wzorca dla współczesnych temu miastu ośrodków w centralnym i południowym Chiapas. Jednakże przeczą temu datowania. Olmecka La Venta, przeżywająca swój okres świetności pomiędzy 800 a 400 rokiem p.n.e., okazała się młodsza niż choćby majańskie Ceibal, w którym układ MFC wydatowano na 950 rok p.n.e. Koncepcja MFC spłynęła najprawdopodobniej do La Venta wraz z wodami rzeki Grijalva i przekształciła się w MFG. Tak więc chronologia MFC i MFG to ogólnie środkowy, końcowy i schyłkowy okres preklasyczny.
MFU (Middle Formative Usumacinta) to rozległy, prostokątny plac lub, wyjątkowo, kilkunastometrowej wysokości platforma o orientacji północ – południe. W centrum kompleksu wznoszono grupę E. Wzdłuż wschodniej i zachodniej krawędzi budowano po 10 podłużnych platform. Dwie środkowe platformy po stronie wschodniej wysuwano nieco dalej na wschód: tworzyły tak zwane wschodnie skrzydło. Poza zachodnią krawędzią umieszczano konstrukcje lub grupy tworzące tak zwane zachodnie skrzydło. Większość MFU ma 500–1200 m długości. Największy z tych kompleksów, Aguada Fénix, osiąga aż 1413 m długości, 399 m szerokości i do 15 m wysokości, coczyni go najbardziej masywną budowlą Ziemi, nawet z uwzględnieniem pewnej ilości materiału zastanego. Wschodnia platforma grupy E w Aguada Fénix ma ponad 400 m długości i detronizuje największą do tej pory grupę E w Wakna (Güiro – Petén, Gwatemala). Badane dotąd stanowiska zostały wydatowane na 1050–750 rok p.n.e. Występują głównie w rejonie środkowego biegu rzeki Usumacinta, z koncentracją w środkowozachodnim Tabasco i północno-zachodnim Chiapas, ale również na terenach Olmeków nad zatoką w stanie Veracruz. Jednocześnie nakładają się na obszar występowania stanowisk z układem VC.
Middle Formative Usumacinta (MFU)
(rys. P.A. Trześniowski CC BY-NC)
Nowe kompleksy architektoniczne składają się przede wszystkim z rozległego prostokątnego placu o przybliżonej orientacji północ-południe, często podniesionego w formie platformy. Wielki prostokąt otoczony 26-ma mniejszymi podłużnymi platformami na krawędziach, po 10 po stronie wschodniej i zachodniej, przy czym dwie środkowe platformy wschodnie cofano nieco dalej na wschód, by tworzyły tzw. skrzydło wschodnie i po trzy na krawędzi północnej i południowej. W samych sercach konstrukcji mieszczą się grupy E – obserwatoria solarne. Kolejną cechą MFU jest prostokątna siatka drugorzędnych zabudowań i dróg. Większość MFU ma 500–1200 m długości.
(Šprajc et al. 2023: Fig 1 na licencji CC BY-NC)
Ten nowy rodzaj architektury nazwano Middle Formative Usumacinta (MFU). Nazwa pochodzi od terenu, na którym odkryto grupy –głównie w rejonie środkowego biegu rzeki Usumacinta oraz okresu, kiedy zostały zbudowane – epoki środkowopreklasycznej. Możliwym jest, że konstrukcja centralnej grupy MFU w Aguada Fenix (na stanowisku jest ich kilka) rozpoczęła się nieco wcześniej. Stanowiska MFU określana się ostrożnie mianem centrów ceremonialnych, nie miast, gdyż w przeciwieństwie do starszych od nich ośrodków olmeckich z okolic San Lorenzo czy też stanowisk z MFC z Chiapas, brakuje tutaj pozostałości architektury mieszkalnej – domów zwykłych ludzi.
Grupy E
Przez lata za najstarsze zespoły architektoniczne przypisywane Majom, jako ich inwencja, uważano obserwatoria – tzw. grupy E, nazwane tak od pierwszego tego typu zespołu, odkrytego, jako grupa struktur oznaczona literą E, w Uaxactun (Peten, Gwatemala). Grupy E rzeczywiście rozpowszechniły się nagle na Nizinach Majów w epoce środkowoprekasycznej (1000-400 p.n.e.) wraz z ich pierwszą i najstarszą monumentalną architekturą z kamienia, trafiły jednak na Niziny Majów wraz z pierwszym i najstarszym układem MFC w Ceibal (Peten, Gwatemala), skopiowanym około 950 r. p.n.e. z wybrzeża Pacyfiku w Chiapas.
Obserwatoria te były również obecne, jako element większych układów architektonicznych, zwanych MFU (Middle Formative Usumacinta) na przesmyku Tehuantepec, gdzie w II dekadzie XXI w. znaleziono za pomocą LiDARu kilkaset tego typu stanowisk (np. Aguada Fenix ok. 950 p.n.e.). Być może z Ceibal na Nizinach Majów grupy E trafiły później nad Zatokę Meksykańską do epiolmeckiego La Venta (ok. 800 p.n.e.) i układów MFG (Middle Formative Gulf), jednak w całym tym grafie propagacji widnieje jedna niewyjaśniona zagadka – niewydatowana po dziś dzień grupa E, widniejąca w centrum podobnie niewydatowanego układu MFU we wczesnoklasycznym olmeckim San Lorenzo Tenochtitlan.
Czultuny – podziemna architektura Majów
Jeżeli chcemy przypisać preklasycznej cywilizacji Majów jakąś architektoniczną inwencję, będą to czultuny – podziemne konstrukcje, składające się w tamtych czasach zwykle z kilku komór, do których prowadziło jedno wspólne i bardzo wąskie wejście w formie pionowego tunelu na szerokość bioder, zamykanego z góry okrągłą kamienną płytą.
Funkcja czultunów pozostaje po dziś dzień zagadką dla archeologii Majów. Niektóre mogły być wykorzystywane jako cysterny na wodę. Konstrukcja większości z nich wyklucza jednak takie rozwiązanie. Podobnie, na bazie eksperymentów upadła teoria o podziemnych magazynach na żywność – w gorących i wilgotnych komorach, podobnie jak w jaskiniach Ameryki Środkowej jedzenie szybko gnije.
Z pewnością czultuny miały jednak kosmologiczne znaczenie – jako otwarcia w skorupie ziemskiej, musiały stanowić dla Majów małe portale w zaświaty. Były macicami ziemi, z których wywodziło się życie. Najstarszy znany czultun z wczesnoklasycznego stanowiska Blackman Eddy w Belize znajdował się w axis mundi tego założenia, zaś prominentna budowla w kolejnych fazach konstrukcji nasuwała się nad niego, by nabrać w symboliczny sposób tej kosmologicznej wartości.
=> Preklasyczna architektura Majów
=> Klasyczna architektura Majów
=> Postklasyczna architektura Majów
