Ołtarz Teotihuacan w Tikal: środkowomeksykańskie rytuały i interakcje elit na Nizinach Majów

Tikal, Teotihuacan, entrada, archeologia, Maya, Mezoameryka, architektura, ikonografia, talud-tablero, epoka wczesnoklasyczna, Nowy Porządek

Oryginalny artykuł: Edwin Román Ramírez, Lorena Paiz Aragón, Angelyn Bass, Thomas G. Garrison, Stephen Houston, Heather Hurst, David Stuart, Alejandrina Corado Ochoa, Cristina García Leal, Andrew Scherer, Rony E. Piedrasanta Castellanos (2025) A Teotihuacan altar at Tikal, Guatemala: central Mexican ritual and elite interaction in the Maya Lowlands. „Antiquity” 99 (404):462-480.

Abstrakt

Natura i zakres interakcji między odległymi regionami i różnymi kulturami Mezoameryki pozostają przedmiotem zażartych debat. W epoce wczesnoklasycznej (250-550 n.e.) istniały bliskie więzi polityczne i gospodarcze między Teotihuacan a Nizinami Majów, jednak natura tych relacji nadal wprawia świat nauki w zdumienie. Tekst niniejszy przedstawia misternie malowany ołtarz z elitarnej grupy rezydencyjnej w Tikal (Peten, Gwatemala) na Nizinach Majów. Datowany na V stulecie n.e. ołtarz jest wybitnym przykładem środkowomeksykańskiej architektury i sztuki, dowodząc nie tylko wpływów kulturowych Teotihuacan na Niziny Majów w tym okresie, ale również aktywnej środkowomeksykańskiej obecności w Tikal.

Wprowadzenie

Kilkadziesiąt lat badań terenowych wskazuje na silne powiązania między dynastyczną siedzibą Majów w Tikal, we współczesnej Gwatemali, a odległą hegemoniczną metropolią Teotihuacan w środkowym Meksyku. Powiązania te dotykają natury więzi politycznych między odległymi obszarami i systemem na poły imperialnej kontroli w Mezoameryce. Uprzednio zgromadzone dowody tych kontaktów w Tikal pochodzą między innymi z królewskich pochówków na Północnym Akropolu, depozytu w pobliżu tego akropolu i grupy 6C-XVI – pogrzebanego kompleksu budowli ceremonialnych i rezydencyjnych (Rys 1; Coggins 1975: 171,177; Iglesias Ponce de León 1987; Culbert 1993: figs. 15, 17;
Laporte & Fialko 1995; Moholy-Nagy 2021).

Wykopaliska archeologiczne prowadzone w latach 80. XX wieku w obrębie grupy 6C-XVI, pogrzebanego kompleksu budynków mieszkalnych i ceremonialnych (Ryc. 1), odsłoniły zdobienia w stylu talud-tablero (charakterystyczny element architektury wiązanej z Teotihuacan) oraz Marcador z Tikal – rzeźbę podobną do pierzastych sztandarów z Teotihuacan, ale ozdobioną hieroglifami Majów – być może jest to przedstawienie wzniesionej broni i tarczy (Stuart 2024: 71-74). Marcador, znaleziony w pobliżu ołtarza w centrum patio grupy 6C-XVI wymienia arystokratę Teotihuacan i wspomina prawdopodobny podbój Tikal w 378 r. n.e. – wydarzenie określane po hiszpańsku jako entrada czyli przybycie.

Od tamtego czasu ślady kontaktów i konfliktu powiązanego z entradą odnotowywano w wielu różnych miejscach na Nizinach Majów (Estrada Belli et al. 2009). O fortyfikowaniu regionu na wielką skalę świadczą choćby ruiny La Cuernavilla położone na grzbietach wzgórz na północny zachód od Tikal czy cytadele Bastión i Fortín na pagórkowatym terenie na południowy-zachód od miasta (Houston et al. 2019; Román Ramírez & Piedrasanta Castellanos 2023). Większość takich umocnień pochodzi z IV i V wieku n.e., okresu wzmożonych interakcji z Teotihuacan, ale także zwiększonej mobilności populacji na terenach Majów (Braswell 2003; Wright 2012; Scherer i Wright 2015).

Kolejne odkrycia dowiodły dalszych powiązań między Teotihuacan i Tikal w 2016 r., kiedy za pomocą LiDARu zidentyfikowano sporych rozmiarów plac oraz piramidę pomiędzy grupą 6C-XVI, a Mundo Perdido i Placem Siedmiu Świątyń z ich konstrukcjami w stylu talud-tablero i spalonymi ofiarami ludzkimi wiązanymi z Teotihuacan (Chinchilla Mazariegos et al. 2015). Znajdująca się na południe od Mundo Perdido piramida była uznawana wcześniej za naturalne wzgórze (Houston et al. 2019). Ten zamknięty dziedziniec z dużą świątynią po stronie wschodniej, znany dziś jako grupa 6D-III, jest uderzająco podobny rozplanowaniem i orientacją do Cytadeli w Teotihuacan, choć jest od niej znacznie mniejszy. Główna, skierowana na zachód piramida 6D-105, przypomina usytuowaniem Piramidę Pierzastego Węża w Teotihuacan, podobnie jak budynki i platformy okalające plac. Późniejsze wykopaliska prowadzone przez Proyecto Arqueológico Sur de Tikal (PAST) zidentyfikowały zdobienia w stylu talud-tablero na różnych fazach konstrukcji.

Wykopaliska potwierdziły wczesnoklasyczne datowania (ok. 250-550 n.e.) grupy 6D-III – Cytadeli Tikal (Román Ramírez & Méndez Lee 2020). Pozyskano ponad 5000 fragmentów „teatralnych kadzienic”, zwanych tak z uwagi na ich ekstrawaganckie dekoracje. Były one produkowane lokalnie w Tikal, ale w stylu Teotihuacan. Znaleziono grube osady porozbijanych i spalonych muszli spondylusa. Prawie wszystkie kadzielnice odpowiadały formom znajdowanym w późnej fazie Xolalpan w Teotihuacan (450-550 n.e.). Analiza technologiczna przeprowadzona przez eksperta w dziedzinie środkowomeksykańskich lityków wykazała, że groty strzał czy atlatli pozyskane w czasie wykopalisk zostały prawdopodobnie wykonane w Teotihuacan lub przez osoby wyszkolone w tej metropolii (Joshua Kwoka kontakt osobisty 2021; porównywalne lityki u: Carballo 2011: 70, 72). Datowanie radiowęglowe platformy piramidy 6D-105 wskazało zakres od kalibrowanych 250-410 r. n.e. (Beta-648278, 95,4% pewności) do kalibrowanych 255-425 r. n.e. (Beta-648279, 95,4% pewności). Datowanie depozytu kadzielnic i muszli kalibrowane 415-545 r. n.e. (Beta-648280, 95,4% pewności) (szczegółowe informacje można znaleźć w materiałach uzupełniających online (OSM)). Najprawdopodobiej zatem piramidę 6D-105 wybudowano po entradzie z 378 r. n.e.

Podobnie jak Piramida Pierzastego Węża w Teotihuacan, piramida 6D-105 w Tikal została poprzedzona adosadą – budynkiem wzniesionym tuż przed jej fasadą, zaś plac tutejszej Cytadeli mógł również być zalewany wodą (Gazzola 2017: 45, ryc. 4.8), której odpływ spływałby do zbiornika Madeira na północy (Ryc. 1). Badania tego zbiornika ujawniły na nasypie rytualny depozyt naczyń związanych z wodą, obsydianowych ostrzy, popiołui muszli. A wszystko datowane na fazę Manik 3A w Tikal [faza Manik 3A to okres kulturowych wpływów Teotihuacan w ikonografii Tikal, w 3B nastąpił nagły powrót do majańskich korzeni, co wiążemy z przewrotem i zmianą dynastii w Teotihuacan – przypis tłumacza] (380-480 n.e.; datowanie Manik 3A patrz Culbert & Kosakowsky 2019: tab. 7.1). Daty radiowęglowe wskazują, że zbiornik został zbudowany między kalibrowanymi 230 a 390 n.e. (14C-8076, 95,4% pewności), prawdopodobnie w dwóch fazach, zaś depozyt rytualny datowany jest na kalibrowane 260-480 n.e. (14C-8077, 95,4% pewności, z większym prawdopodobieństwem kalibrowanych 340-480 n.e. – 75,3% z 95,4% pewności).

Rozbudowa południowego sektora Tikal koncentrowała się zatem w późnym IV do wczesnego V w. n.e. Zamieszkiwanie grup 6D-III i 6C-XVI zbiega się w czasie z entradą i jej następstwami, po których w ciągu półtora wieku miały miejsce rytuały zamknięcia na wielką skalę Cytadeli Tikal i pogrzebanie licznych budynków w sektorze południowym. Przyczyną tych zmian były prawdopodobnie wydarzenia panregionalne. Entrada zbiega się w Teotihuacan z przejściem z fazy Tlamimilolpa do fazy Xolalpan (Beramendi-Orosco et al. 2009: rys. 5), które nastąpiło tam po spaleniu Piramidy Pierzastego Węża i wzniesieniu zasłaniającej ją adosady (Cowgill 2015: 146). Podobnie, porzucenie Cytadeli w Tikal miało miejsce w tym mniej więcej czasie, co spalenie i częściowe wyludnienie Teotihuacan (Clayton 2020).

Powyższe rewelacje tłumaczyć można na trzy różne sposoby: 1) „miękki” – inspiracjami w Tikal sztuką i stylem architektonicznym Teotihuacan, umożliwiane handlem i podróżami; 2) „twardy” –panregionalnymi antagonizmami, obcym wpływem i kampaniami militarnymi; oraz 3) oscylacją między tymi dwiema formami kontaktu (Houston et al. 2021: 1). Niniejszy artykuł przedstawia dalsze dowody na obecność Teotihuacan w Tikal: malowany ołtarz z grupy 6D-XV, którego panele wydają się być zbliżone pod względem układu, zawartości i wykonania do tych stworzonych dla kompleksów mieszkalnych w samym Teotihuacan.

Wykopaliska archeologiczne w grupie 6D-XV

Rozpoczęte w 2019 r. wykopaliska archeologiczne w grupie 6D-XV, zainspirowane zostały niedawnymi wynikami badań lidarowych [Odkryciem Cytadeli Tikal – przypis tłumacza]. Odsłoniły one pokryty malowidłami ołtarz (struktura 6D-XV-Sub3) w centrum patio, z rozpoznanymi różnymi fazami budowlanymi i związanymi z nimi pochówkami lub depozytami ofiarnymi (PAST-Burials 7, 11, 10 i 15). Grupa 6D-XV znajduje się na szczycie naturalnego wzniesienia, wyrównanego w celu utworzenia platformy (Ryc. 2). Leży ona o 125 m na wschód od piramidy 6D-105 [w Cytadeli Tikal – przypis tłumacza]. Grupa ta dzieli wspólną orientację z grupą 6D-III [Cytadelą – przypis tłumacza], zbudowana została równolegle do jej platformy. Grupa 6D-XV to kompleks recydenzyjno ceremonialny, który był użytkowany i pogrzebany podobnie jak grupa 6C-XVI (Laporte Reference Laporte i de la Garza y Camino1987, Reference Laporte1989; Laporte & Fialko Reference Laporte i Fialko1995) w trakcie rytuału terminacji południowego sektora Tikal [powiązanego z Teotihuacan – przypis tłumacza].

Najstarsza faza grupy 6D-XV reprezentowana jest przez owalny układ dołów posłupowych po wschodniej stronie kopca, 11 m poniżej obecnej powierzchni gruntu (Ryc. S15 i S17). Dwa nietypowe pochówki łączą się tu z czymś, co prawdopodobnie było konstrukcją wykonaną z materiałów nietrwałych. Pochówek PAST-Burial 10, to grób z wapiennymi ścianami, stiukową podłogą i grubą plamą popiołu. Zawierał szkielet prawdopodobnie dorosłego mężczyzny, ułożony z rękoma skrzyżowanymi na biodrach i głową skierowaną na wschód (Ryc. 3, patrz także OSM).

Wśród wyprawy grobowej znajdowało się dwustronne ostrze z obsydianu (Ryc. S13a). W wypełnisku bezpośrednio nad pochówkiem znaleziono fragment dwustronnego ostrza z zielonkawego obsydianu, artefakt ściśle powiązany z Teotihuacan zarówno pod względem formy, jak i materiału (Ryc. S13b; por. Haviland 2014: 415). Inne dobra grobowe podkreślają wysoki status zmarłego, w tym: dwie igły wykonane z muszli, ozdoba ucha z muszli z mozaiką z jadeitu, 36 krytych stiukiem muszli Oliva, 54 paciorki z muszli, żarno (rozcieracz) i kilka ceramicznych naczyń. Dwa spośród naczyń były lokalnej produkcji, ale miały nietypowy kształt, w tym kremowy kielich przypominający kielich z późnej fazy Tlamimlolpa i nabłyszczane naczynie z wizerunkiem ary (por. Rattray 1992: pl. XIX).

Pochówek PAST-Burial 15 zawiera szczątki 2-4-letniego dziecka, złożonego w pozycji siedzącej, z kolanami przyciągniętymi do klatki piersiowej, zgiętymi ramionami i dłońmi ułożonymi z przodu ciała, wewnątrz cysterny o metrowej średnicy (Ryc. 4). Jest on późniejszy niż pochówek PAST-Burial 10, wbijając się we wcześniejszą fazę budynku, a kości wykazują oznaki uszkodzenia przez ogień [To przypomina pochówki tranzycyjne z Rio Bec, ofiary dokonywane w związku z terminacją budowli tamże – przypis tłummacza]. Przy dziecku znaleziono nawiercony ząb psa, 46 rurkowatych paciorków z muszli, 39 okrągłych paciorków z muszli, trzy paciorki z zielonego kamienia, cztery spalone paciorki z jadeitu, czerwony paciorek z nierozpoznanego materiału i cztery naczynia.

Naczynia, choć wyraźnie majańskie pod względem wykończenia (Balanza Negra, Lucha Incised, Paradero Fluted, Yaloche Cream), mają formy, które nawiązują do późnej fazy ceramicznej Tlamimilolpa w Teotihuacan, poprzez nierówną krawędź (prawdopodobnie symulujący wysuszoną tykwę) oraz płaski, karbowany korpus i gruby, wywinięty brzeg. Pozycja siedząca i ciałopalenie PAST-Burial 15 są zgodne ze wzorcami pogrzebowymi Teotihuacan z faz Tlamimilolpa i Xolalpan (Sempowski & Spence 1994: 181, 208-9). Dwie daty radiowęglowe umieszczają konstrukcję poniżej między kalibrowanymi 205 a 350 n.e. (Beta-670812, 95,4% pewności). Wypełnienie powyżej pochówków rozciąga się od kalibrowanych 380 do 540 n.e. (Beta-670815, 95,4% pewności).

Wypełnienie ponad pochówkami i wcześniejszą owalną strukturą było zwieńczone wspólną platformą, na której wzniesiono cztery budynki. Te struktury wyznaczyły następnie boki patio z centralnym murowanym ołtarzem (Ryc. 2 i Sup. 17). Układzem, takie usytuowanie odpowiada planowi 'Plaza 4′ – wzorcowi architektonicznemu ograniczonemu do południowej części Tikal, „pod silnym wpływem zasad kulturowych Teotihuacan”, z pochówkami i depozytami czaszek w sankturariach w centrach dziedzińców (Becker 2009: 93, 96). Z wypełnienia konstrukcji schodów budynku po południowej stronie dziedzińca uzyskano datę radiowęglową: kalibrowane 360-540 n.e. (Beta-670814, 94,9% pewności). Towarzyszące artefakty potwierdzają datowanie V stulecia n.e.

W centrum dziedzińca patio piętrzy się struktura 6D-XV-Sub3, mały ołtarz w stylu talud-tablero (1,1 m wysokości) o prostokątnym kształcie (1,8 × 1,33 m). Jego szersza fasada jest skierowana na zachód (Ryc. 5). Troska o malowidła sprawia, że ​​nie można prowadzić badań wewnątrz tej struktury, więc szczegóły jej konstrukcji pozostają nieznane. Główne podejście do ołtarza ma formę niskiej platformy wyjściowej, wystającej 0,97 m od zachodniej fasady.

Platforma ta, spalona na centralnej osi, była ozdobiona czerwonymi pasami na brzegach, zaś od ołtarza została oddzielona grubą czarną linią (Sup. 18). Wokół ołtarza znaleziono cztery pochówki albo skrytki ofiarne (Sup. 16). Na północny-wschód od ołtarza umieszczono PAST-Burial 11, w którym złożono niemowlę, z kośćmi znalezionymi jak rozrzucone w luźnym wypełnieniu. Prawdopodobnie pierwotnie były one umieszczone na trójnożnym naczyniu w stylu Balanza Negra, znalezionym w grobowcu. Drugi pochówek, na północ od ołtarza PAST-Burial 7 należał do 6–12-miesięcznego dziecka, a kolejne niemowlę w PAST-Burial 16 znaleziono w 2024 r. na osi czołowej. W południowo-zachodnim narożniku ołtarza znajdowała się ofiara bez szczątków ludzkich, jedynie krawędź dzbana. Aby zdeponować ofiary, rozbijano podłogę, a otwory wypełniono później, po złożeniu ciał i innych artefaktów, pokruszonym i zagęszczonym wapieniem. W Teotihuacan takie pochówki niemowląt odnaleziono na ołtarzach dziedzińca w kompleksie La Ventilla B i w pobliżu pomieszczeń rezydencyjnych w kompleksie Tlamimilolpa (Rattray 1992: 12, 53).

Kompleks patio 6D-XV i jego ołtarz w centrum zostały pogrzebane po ceremonii terminacji w pobliżu wschodniej części grupy, po której został spalony materiał rozrzucony na przestrzeni 3 m. Datowanie radiowęglowe tego materiału wskazuje na zakres kalibrowany 550-645 n.e. (Beta-670811, z prawdopodobieństwem 95,4%). To blisko gwałtownego upadku Teotihuacan. Za wyjątkiem struktury 6D-81, jedynego budynku nadal widocznego na powierzchni kopca, kompleks patio został celowo pokryty nierównomiernym wypełnieniem, aby stworzyć wrażenie naturalnego wzgórza.

Z wypełnienia pokrywającego ołtarz wydobyto kilka przedmiotów (Ryc. 6), w tym ceramiczny, bębenkowaty kolczyk (Ryc. 6d). Tego typu ozdoby, unikatowe na ziemiach Majów, znajdowane są na meksykańskich stanowiskach powiązanych z Teotihuacan (Cabrera García 2016; Jimenez Betts 2018: 79-80, Ryc. 4.9, 4.17).

Malowidła z ołtarza

Ołtarz w centrum dziedzińca (struktura 6D-XV-Sub3) został zbudowany w stylu talud-tablero, pokryty warstwami gliny i wapna, a następnie wykończony wieloma warstwami drobnego tynku wapiennego (Ryc. 5, 7-10). Poszerzona platforma zapewniająca dostęp od zachodu i elementy talud ołtarza zostały ozdobione grubymi czerwonymi pasami. Cztery powierzchnie tablero ołtarza, w tym ramy i zanurzone panele z każdej strony, zostały pomalowane na czerwono, pomarańczowo, żółto i czarno (szczegóły w OSM).

Każdy z zanurzonych paneli przedstawia frontalny obraz osoby noszącej pióropusz. Pokazana jest tylko twarz i nakrycie głowy, zaś elementy flankujące mogą przedstawiać tarcze albo inne insygnia. Stan zachowania malowideł jest różny po każdej stronie, choć ogólnie stan fresków jest słaby, a tynk kruchy. Użycie fotogrametrii i przetworzenie ortofotografi o wysokiej rozdzielczości za pomocą oprogramowania dStretch pomogło w udokumentowaniu i zbadaniu malowanych paneli. Narzędzie do obrazowania cyfrowego dStretch, pierwotnie zaprojektowane do analiz sztuki naskalnej, wykorzystuje algorytm rozciągania dekorelacyjnego do tworzenia różnych obrazów o fałszywych kolorach poprzez zwiększanie różnic nasycenia (Harman 2005). W malowidłach z Tikal wykryto odcienie żółci i czerwieni, które następnie zweryfikowano i włączono do rysunków tableros wykonanych na miejscu, potwierdzając w ten sposób niewyraźne szczegóły (Sup. 11).

Obrazy z czterech stron ołtarza są mocno ujednolicone. Każdy przedstawia twarz obramowaną szerokim nakryciem głowy i flankujące postać regalia. Postacie noszą podwójne nauszniki, potrójne naszyjniki i misterne nakrycia głowy z białą opaską na czole i okrągłym diademem zbudowanym z trzech koncentrycznych części. Za okrągłym diademem znajdują się cztery rzędy krótkich, sztywnych piór i łukowate wachlarze pióropuszy. Symetria i powtarzalność kierują projektem ołtarza, przy czym twarz i diadem są głównymi jego elementami. Panele wschodni i zachodni są o 0,46 m szersze niż północny i południowy, ale frontalna postać zachowuje te same proporcje ze wszystkich stron. Na krótszych panelach: północnym i południowym, upierzony nakrycie głowy owija się wokół początku ramy tablero, uzupełniając obraz bez zmiany skali (Ryc. 8 i 10).

Dekoracja ołtarza z Tikal jest zgodna ze stylem i technikami malarskimi Teotihuacan. Użycie przedstawienia z przodu jest zwykle kojarzone z wyobrażeniami bóstw na malowidłach ściennych i rzeźbach Teotihuacan (Kubler 1967: 7, Pasztory 1992: 293). Charakterystyczne uzębienie postaci na ołtarzu z Tikal sugeruje, że odnoszą się one do boga burzy i być może do wielkiej bogini – istoty, której istnienie jest kwestionowane przez niektórych specjalistów (np. Pasztory 1973; Taube 1983; Paulinyi 2006; Mandell 2015; Nielsen & Helmke 2017). Twarz ma migdałowe oczy i nosi ozdobę nosa z kłami, spójną z przedstawieniami kilku bogów z Teotihuacan (patrz Robb 2017a: ryc. 22.5). Powtarzający się motyw uzębienia postaci, widoczny wzdłuż dolnej krawędzi ramy tablero (Ryc. 8 i 9) oraz kombinacja podwójnych nauszników/piórowego nakrycia głowy są obecne również w Teotihuacan, odpowiednio w Zespole Nałożonych Budynków i Kompleksie Słońca (Cabrera 1995: rys. 3.6; de la Fuente 1995: pl. 20). Jednak w odróżnieniu od powszechnie cytowanych cech boga burzy (por. Anderson & Helmke 2013: 166), postać z ołtarza z Tikal pozbawiona jest gogli. Włosy okalają twarz, kończąc się żółtym pasem i białą trapezoidalną formą, prawdopodobnie reprezentującą bawełnę lub papier. Choć nie widać żadnych dodatkowych części ciała, figura jest obramowana dwiema identycznymi tarczami; prostokątnymi elementami ozdobionymi gwiazdą i piórami wzdłuż ich górnych krawędzi (Miller 1973: rys. 137, 197). Jest to styl typowy dla Teotihuacan, gdzie podobne tarcze są przedstawiane na malowidłach ściennych w kompleksie rezydencyjnym Zacuala (Kubler 1967: ryc. 27), pokrywie kadzielnicy z kompleksu Oztoyahualco (350-550 n.e.) i co najmniej jednej figurce (Manzanilla 2017: 206; Robb 2017b: 207). Na ołtarzu z Tikal nie widać rąk, jednak położenie tarcz, podobnie jak ich rzeźbiarskich odpowiedników, sugeruje, że trzyma je sama postać.

Po obu stronach ołtarza z Tikal widać jednak pewne niewielkie różnice w projekcie. Wewnętrzny krąg diademu różni się kolorem: czarny na północnym panelu, czerwony na wschodnim i szarym (prawdopodobnie wyblakły barwnik) na południowym. Diadem zachodniego panelu ma okrągłe gniazdo (100 mm szerokości, 50 mm głębokości), a odcisk dysku jest nadal widoczny w otaczającym tynku. Znajdujący się tam niegdyś obiekt, prawdopodobnie polerowane lustro, nie został znaleziony podczas wykopalisk i prawdopodobnie został usunięty przed zakopaniem ołtarza. Nos postaci na północnym panelu jest czarny i nie zachodzi na pasek ozdoby nosa, być może przedstawiając jamę szkieletową (por. Ryc. 9 i 10). Północne przedstawienie jest również wyjątkowe, ponieważ ma pióra, które otaczają diadem. Różnice te sugerują czteroczęściową tożsamość postaci z ołtarza w Tikal, być może odnoszącą się do kierunków kardynalnych.

Każda rama tablero otaczająca zanurzony panel była również pokryta polichromią, która sytuuje lub wzmacnia ikonografię malowanego panelu (Kubler 1967: 8; Lombardo de Ruiz 2001: 21). Pionowe boki ram tablero ozdobione były czerwonymi prostokątnymi panelami, z których każdy zawierał trzy białe pierścienie – motyw chalchihuites, „klejnotu”, kojarzony w późniejszej symbolice azteckiej z pałacami królewskimi (Evans 2004: 8, ryc. 1; Houston & Newman 2021). W Teotihuacan motyw ten można znaleźć na licznych fryzach architektonicznych, takich jak Pałac Quetzalpapalotl, tablero Świątyni Pierzastego Węża czy Muralu Pumy na Aleji Umarłych (Miller 1973: ryc. 58–62, 86, 146; Robb 2017a: ryc. 22.1, 22.3). Dolna część ramy na ołtarzu z Tikal ma centralny prostokąt znajdujący się bezpośrednio pod każdą postacią frontalną, flankowany powtarzającymi się ustnikami z zębami tej postaci. Słaba konserwacja sprawia, że ​​nie jest jasne, czy ten centralny element jest taki sam ze wszystkich stron, czy też oznacza kolejny parametr odmienności. Sposób wykonania ramy ołtarza z Tikal w postaci malowanych chalchihuites oraz izolowane symbole zaczerpnięte z centralnej postaci odpowiadają wizerunkom z późnej fazy Tlamimilolpa – wczesnej Xolalpan (300-450 n.e.) w Teotihuacan (Magaloni 1996: 219).

Bliższe badania wizualne i rozdzielenie danych dotyczących barw z ołtarza z Tikal ujawniają także warstwowe pociągnięcia pędzla w technice fresco secco (szczegóły w OSM). Ołtarz Tikal wpasowuje się ściśle w styl i technikę malarstwa ściennego Teotihuacan ze swym zastosowaniem bladoczerwonego szkicu podmalówki, płaskich pól kolorów i czerwonych linii konturowych na figurze, tarczach oraz ramie (por. Magaloni 1996, 2017; Conides 2018). Celowe odstępy w układzie piór, renderowanie równych linii konturowych i ostateczny zarys panelu z piórami odchodzą od kaligraficznego malarstwa piór na Nizinach Majów (np. Bonampak, nakrycia głowy z komnaty 1 w strukturze 1), przypominając bardziej upierzenie na czołowej postaci Tetitla Portico 11 (de la Fuente 1995: pl. 45) i Kompleksu Słońca (Conjunto del Sol), wśród innych dzieł sztuki Teotihuacan. Mieszanka czerwonych i czarnych linii konturowych ołtarza z Tikal odbiega od większości malowideł ściennych Teotihuacan, jednak jest to technika widoczna na stiukowych naczyniach znalezionych w Tikal (Conides 2018: 190). Oprócz samych obrazów, elementy techniki pokazują, że malowidła ołtarza zostały wykonane przez osoby dobrze zorientowane w wysoce zestandaryzowanym malarstwie Teotihuacan.

Dyskusja

Forma i malowane dekoracje ołtarza grupy 6D-XV wyraźnie wskazują na obecność w Tikal artystów wykształconych w Teotihuacan. Profil talud-tablero jest charakterystyczną cechą Teotihuacan, a inne wystąpienia tej formy architektonicznej na ziemiach Majów, w Tikal i gdzie indziej, są związane z materialnymi i historycznymi powiązaniami ze środkowym Meksykiem. Malowana rama chalchihuites i abstrakcyjne ustniki z zębami wpasowują talud-tablero z ołtarza Tikal w tradycję Teotihuacan, a nie w lokalną wariancję artystyczną Majów. Malowidła na panelach są również mocno osadzone w metropolitalnym stylu Teotihuacan, ponieważ ich wykonanie wykorzystuje przygotowawczy szkic, grube linie konturowe i zasady projektowania warstwowych płaszczyzn malarskich, równomierną grubość linii oraz powtórzenia. Oprócz braku elementów ikonograficznych Majów, atrybucja jest dodatkowo potwierdzona przez frontalną prezentację postaci, sztywną symetrię dwuboczną, duże, pierzaste nakrycia głowy z centralnymi medalionami i zębaty ustnik, które wszystkie mają bliskie paralele w Teotihuacan. Prezentacja ozdobionej głowy bez ciała pojawia się również w kilku podobnych przedstawieniach Teotihuacan. Cztery malowane postacie w Tikal przypominają wizerunki, które są często opisywane w środkowym Meksyku jako bóg burzy, z pewnym połączeniem z istotą znaną jako wielka bogini. Jednak obrazy Teotihuacan są bardzo niejasne, często z konglomeratami postaci i nawet ich domniemana płeć może być niepewna dla specjalistów. Na malowidłach ściennych w Tikal cztery aspekty zróżnicowane według koloru przynajmniej sugerują, że są to bóstwa związane z czterema kierunkami świata.

W epoce wczesnoklasycznej malarstwo ścienne było medium wpływu i interakcji, jak widać po obrazach w Teotihuacan czy muralach w Copan, Xelha i Uaxactún na terenach Majów (Lombardo de Ruiz 2001), i odwrotnie, malowidłach w stylu Majów na Placu Kolumn w Teotihuacan (Sugiyama et al. 2020). W Holmul, w Kotlinie Petén w Gwatemali, malowidła pałacowe La Sufricaya nie tylko przedstawiają interakcję Majów i Teotihuacan, ale wykorzystują popiół wulkaniczny jako agregat, metodę tradycyjnie stosowaną w Teotihuacan (Estrada-Belli et al. 2009; Hurst 2009, w druku). Analiza ołtarza z Tikal pokazuje natomiast odejście od hybrydyczności wspomnianych przykładów. Struktura 6D-XV-Sub3 prezentuje środkowomeksykańską praktykę artystyczną, estetykę i ofiary. Jako część sektora południowego Tikal, funkcjonuje w kontekście wyróżniającym się intensywnością i różnorodnością kultury materialnej Teotihuacan.

Rozmiary i usytuowanie ołtarza, wraz z jego pochówkami i śladami spalenia, wykazują wyraźne podobieństwa do ołtarzy dziedzińcowych znalezionych na osiedlach rezydencyjnych Teotihuacan – one również były powiązane z rytuałami domowymi i zostały później rytualnie porzucone (Manzanilla 2002: 51; Linné 2003: 47-48; Becker 2009; Houston 2023; patrz także OSM). Jak zauważa Séjourné (1966), małe ołtarze na osiedlach mieszkalnych Teotihuacan stanowią miniaturowe wersje kwadratowych platform w centrach publicznych placów. Większe, bardziej formalne platformy z jawnymi cechami stylu Teotihuacan były również centralnie umieszczone w Tikal, na terenie Mundo Perdido (struktura 5C-53) i w pobliżu Centralnego Akropolu (struktura 5D-43), wszystkie z talud-tablero. W V wieku n.e. obszar rezydencyjny obejmujący ołtarz z Tikal znajdował się blisko większości prominentnych budowli w mieście. Rozważając przypisanie autorstwa struktury 6D-XV-Sub3, nie da się ustalić scenariusza, w którym albo artyści z Teotihuacan malowali ołtarz w Tikal, albo artyści Majów malowali w stylu Teotihuacan. W Teotihuacan malarze posługiwali się pismem Majów (Taube 2003). Jednak konstrukcja i zdobienie ołtarza, wraz z dodatkowymi znaleziskami, odzwierciedlają „gramatykę” architektoniczną Teotihuacan i głębokie zanurzenie w praktyce malarstwa ściennego tej odległej metropolii.

Podsumowanie

Kompleks 6D-XV i odkopany w tym miejscu ołtarz w stylu talud-tablero stanowią kolejne dowody wpływu Teotihuacan na kulturę materialną i ikonografię Majów w Tikal. Sugerują nie tylko lokalne przyjęcie stylu artystycznego, ale też potencjalnie na obecność malarzy wyszkolonych w Teotihuacan, którzy rozwijali następnie swoje umiejętności w Tikal w V wieku n.e. Kompleks 6D-XV jest funkcjonalnie porównywalny z sąsiednim kompleksem 6C-XVI, z charakterystycznym centralnym ołtarzem na małym placu lub patio.

Obie te grupy budowli: 6D-XV i 6C-XVI łączyły przestrzeń rezydencyjną z działaniami rytualnymi, wykazując architektoniczne i organizacyjne powiązania z kompleksami mieszkalnymi w Teotihuacan. Malowidła na ołtarzu, dalekie od luźnych imitacji Majów, to doskonały przykład złożonego, nielokalnego stylu i prawdopodobny dowód bezpośredniej obecności Teotihuacan w Tikal, jako obcej enklawy, co pokrywa się historycznie z entradą.

Tłumaczenie: Przemek A. Trześniowski

=> Materiały dodatkowe OSM

Bibliografia:

Anderson, K.W. & Helmke, C.. 2013. The personifications of celestial water: the many guises of the Storm God in the pantheon and cosmology of Teotihuacan. Contributions in New World Archaeology5: 165–96.Google Scholar

Becker, M.J.2009. Tikal: evidence for ethnic diversity in a prehispanic lowland Maya state capital, in Manzanilla, L. & Chapdelaine, C. (ed.) Domestic life in prehispanic capitals: a study of specialization, hierarchy and ethnicity: 89–104. Ann Arbor: Museum of Anthropology, University of Michigan.Google Scholar

Beramendi-Orosco, L.E.et al.2009. High-resolution chronology for the Mesoamerican urban center of Teotihuacan derived from Bayesian statistics of radiocarbon and archaeological data. Quaternary Research71: 99–107. https://doi.org/10.1016/j.yqres.2008.10.003CrossRefGoogle Scholar

Braswell, G. (ed.) 2003. The Maya and Teotihuacan: reinterpreting Early Classic interaction. Austin: University of Texas Press.Google Scholar

Cabrera, R.1995. Conjunto de los edificios superpuestos, in de la Fuente, B. (ed.) La pintura mural prehispánica en México 1: Teotihuacán, tomo 1: catálogo: 27–43. Mexico City: Instituto de Investigaciones Estéticas, Universidad Nacional Autónoma de México.Google Scholar

Cabrera García, M.T.2016. Presencia Teotihuacana en la cultural Bolaños/Teotihuacan presence in Bolaños culture. Arqueología Iberoamericana27: 3–11.Google Scholar

Carballo, D.M.2011. Obsidian and the Teotihuacan state: weaponry and ritual production at the Moon Pyramid (University of Pittsburgh Memoirs in Latin American Archaeology 21). Pittsburgh: Center for Comparative Archaeology.Google Scholar

Chinchilla Mazariegos, O., Tiesler, V., Gómez, O. & Price, T.D.. 2015. Myth, ritual, and human sacrifice at Tikal, Guatemala. Cambridge Archaeological Journal25: 187–210. https://doi.org/10.1017/S0959774314000638Google Scholar

Clayton, S.C.2020. The collapse of Teotihuacan and the regeneration of Epiclassic societies: a Bayesian approach. Journal of Anthropological Archaeology59. https://doi.org/10.1016/j.jaa.2020.101203Google Scholar

Coggins, C.C.1975. Painting and drawing styles at Tikal: an historical and iconographic reconstruction. Unpublished PhD dissertation, Harvard University.Google Scholar

Conides, C.2018. Made to order: painted ceramics of ancient Teotihuacan. Norman: University of Oklahoma Press.Google Scholar

Cowgill, G.L.2015. Ancient Teotihuacan: early urbanism in central Mexico. Cambridge: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar

Culbert, T.P.1993. Tikal report no. 25a: the ceramics of Tikal: vessels from the burials, caches, and problematical deposits (University Museum Monograph 81). Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.Google Scholar

Culbert, T.P. & Kosakowsky, L.J.. 2019. Tikal report no. 25b: the ceramic sequence of Tikal (University Museum Monograph 152). Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.Google Scholar

de la Fuente, B.1995. Zona 5a, Conjunto del Sol, in de la Fuente, B. (ed.) La pintura mural prehispánica en México 1: Teotihuacán, tomo 1: catálogo: 58–81. Mexico City: Instituto de Investigaciones Estéticas, Universidad Nacional Autónoma de México.Google Scholar

Estrada-Belli, F.et al.2009. A Maya palace at Holmul, Peten, Guatemala, and the Teotihuacan ‘entrada’: evidence from murals 7 and 9. Latin American Antiquity20: 228–59. https://doi.org/10.1017/S1045663500002595CrossRefGoogle Scholar

Evans, S.T.2004. Aztec palaces and other elite residential architecture, in Evans, S.T. & Pillsbury, J. (ed.) Palaces of the ancient new world: 7–58. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.Google Scholar

Gazzola, J.2017. Reappraising architectural processes at the Ciudadela through recent evidence, in Robb, M.H. (ed.) Teotihuacan: city of water, city of fire: 38–47. Berkeley: University of California Press.Google Scholar

Harman, J.2005. Using decorrelation stretch to enhance rock art images. Presentation at the American Rock Art Research Association Annual Meeting, 28 May 2005. Available at: https://www.dstretch.com/AlgorithmDescription.html (accessed 5 December 2024).Google Scholar

Haviland, W.A.2014. Tikal report no. 20A: excavations in residential areas of Tikal: non-elite groups without shrines: the excavations (University Museum Monograph 139). Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.Google Scholar

Houston, S.D.2023. Tikal, tecali, Teotihuacan. Maya decipherment: ideas on Maya writing and iconography, 21 December 2023. https://mayadecipherment.com/2023/12/21/tikal-tecali-teotihuacan/Google Scholar

Houston, S.D. & Newman, S.. 2021. Maya creatures V: the peccary’s teeth, the jaguar’s bone. Maya decipherment: ideas on Maya writing and iconography, 5 January 2021. https://mayadecipherment.com/2021/01/05/maya-animals-v-the-peccarys-teeth-the-jaguars-bone/Google Scholar

Houston, S.D., Garrison, T.G. & Firpi, O. Alcover. 2019. Citadels and surveillance: conflictive regions and defensive design in the Buenavista citadels of Guatemala. Contributions in New World Archaeology13: 9–36.Google Scholar

Houston, S.D.et al.2021. A Teotihuacan complex at the Classic Maya city of Tikal, Guatemala. Antiquity95. https://doi.org/10.15184/aqy.2021.140Google Scholar

Hurst, H.2009. Murals and the ancient Maya artist: a study of art production in the Guatemalan Lowlands. Unpublished PhD dissertation, Yale University.Google Scholar

Hurst, H. in press. Murals and the Maya worldview, in T.G. Garrison, J.B. Glover & B.K.S. Woodfill (ed.) The Oxford handbook of the Maya. Oxford: Oxford University Press.Google Scholar

Iglesias Ponce de León, M.J.1987. Excavaciones en el grupo habitacional 6D-V, Tikal, Guatemala. Unpublished PhD dissertation, Universidad Complutense de Madrid.Google Scholar

Jimenez Betts, P.F.2018. Orienting West Mexico: the Mesoamerican world system 200–1200 CE. Unpublished PhD dissertation, University of Gothenburg.Google Scholar

Kubler, G.1967. The iconography of the art of Teotihuacan (Studies in Pre-Columbian Art and Archaeology 4). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks.Google Scholar

Laporte, J.P.1987. El grupo 6C-XVI, Tikal, Petén: un centro habitacional del clásico temprano, in de la Garza y Camino, M. (ed.) Memorias del primer coloquio internacional de mayistas: 221–44. Mexico City: Centro de Estudios Mayas, Universidad Nacional Autónoma de México.Google Scholar

Laporte, J.P.1989. Alternativas del Clásico Temprano en la relación Tikal-Teotihuacan: Grupo 6C-XVI, Tikal, Peten, Guatemala. Unpublished PhD dissertation, Universidad Nacional Autónoma de México.Google Scholar

Laporte, J.P. & Fialko, V.. 1995. Un reencuentro con Mundo Perdido, Tikal, Guatemala. Ancient Mesoamerica6: 41–94. https://doi.org/10.1017/S0956536100002108Google Scholar

Linné, S.2003. Archaeological research at Teotihuacan, Mexico. Tuscaloosa: University of Alabama Press.Google Scholar

Lombardo De Ruiz, S.2001. Los estilos en la pintura mural Maya, in de la Fuente, B. & Cicero, L. Staines (ed.) La pintura mural prehispánica en México: área Maya: 85–154. Mexico City: Instituto de Investigaciones Estéticas, Universidad Nacional Autónoma de México.Google Scholar

Magaloni, D.1996. El espacio pictórico teotihuacano: tradición y técnica, in de la Fuente, B. (ed.) La pintura mural prehispánica en México 1: Teotihuacán, tomo 2: estudios: 187–225. Mexico City: Instituto de Investigaciones Estéticas, Universidad Nacional Autónoma de México.Google Scholar

Magaloni, D.2017. The colors of time: Teotihuacan mural painting tradition, in Robb, M.H. (ed.) Teotihuacan: city of water, city of fire: 174–79. Berkeley: University of California Press.Google Scholar

Mandell, E.C.2015. A new analysis of the gender attribution of the ‘Great Goddess’ of Teotihuacan. Ancient Mesoamerica26: 29–49. https://doi.org/10.1017/S0956536115000024Google Scholar

Manzanilla, L.2002. Living with the ancestors and offering of the gods: domestic ritual at Teotihuacan, in Plunket, P. (ed.) Domestic ritual in ancient Mesoamerica (Monograph 46): 43–52. Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology.Google Scholar

Manzanilla, L.2017. Incensario lid, 250–550, in Robb, M.H. (ed.) Teotihuacan: city of water, city of fire: 206. Berkeley: University of California Press.Google Scholar

Miller, A.G.1973. The mural painting of Teotihuacán. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks.Google Scholar

Moholy-Nagy, H.2021. A reversal of fortune: problematical deposit 50, Tikal, Guatemala. Latin American Antiquity 32: 486–502. https://doi.org/10.1017/laq.2021.13CrossRefGoogle Scholar

Nielsen, J. & Helmke, C.. 2017. The Storm God: lord of rain and ravage, in Robb, M.H. (ed.) Teotihuacan: city of water, city of fire: 138–43. Berkeley: University of California Press.Google Scholar

Pasztory, E.1973. The gods of Teotihuacan: a synthetic approach in Teotihuacan iconography. Atti de XL Congresso Internazionale degli Americanisti1: 147–59.Google Scholar

Pasztory, E.1992. Abstraction and the rise of a utopian state at Teotihuacan, in Berlo, J.C. (ed.) Art, ideology, and the city of Teotihuacan: 281–320. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks.Google Scholar

Paulinyi, Z.2006. The ‘Great Goddess’ of Teotihuacan: fiction or reality?Ancient Mesoamerica17: 1–15. https://doi.org/10.1017/S0956536106060020Google Scholar

Proskouriakoff, T.1993. Maya history. Austin: University of Texas Press.Google Scholar

Rattray, E.1992. The Teotihuacan burials and offerings: a commentary and inventory (Vanderbilt University Publications in Anthropology 42). Nashville (TN): Department of Anthropology, Vanderbilt University.Google Scholar

Robb, M.H.2017a. Space, object, and identity in the city of the gods, in Robb, M.H. (ed.) Teotihuacan: city of water, city of fire: 158–67. Berkeley: University of California Press.Google Scholar

Robb, M.H.2017b. Figure holding shields, 450–650, in Robb, M.H. (ed.) Teotihuacan: city of water, city of fire: 207. Berkeley: University of California Press.Google Scholar

Román Ramírez, E. & Lee, D. Méndez (ed.). 2020. Proyecto Arqueológico del Sur de Tikal (PAST): informe final, primera temporada de campo (2019–2020). Report submitted to Dirección General del Patrimonio Cultural y Natural, Guatemala City.Google Scholar

Román Ramírez, E. & Piedrasanta Castellanos, R.E. (ed.). 2023. Proyecto Arqueológico del Sur de Tikal (PAST): Informe final, tercera temporada de campo (2022–2023). Report submitted to Dirección General del Patrimonio Cultural y Natural, Guatemala City.Google Scholar

Scherer, A.K. & Wright, L.E.. 2015. Dental morphometric and strontium isotope evidence for population history at Tikal, Guatemala, in Cucina, A. (ed.) Archaeology and bioarchaeology of population movement among the prehispanic Maya: 109–18. New York: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-10858-2_10Google Scholar

Séjourné, L.1966. Arquitectura y pintura en Teotihuacan. Mexico City: Siglo XXI.Google Scholar

Sempowski, M.L. & Spence, M.W.. 1994. Mortuary practices and skeletal remains at Teotihuacan. Salt Lake City: University of Utah Press.Google Scholar

Stuart, D.2000. The ‘arrival of strangers’: Teotihuacan and Tollan in Classic Maya history, in Carrasco, D., Jones, L. & Sessions, S. (ed.) Mesoamerica’s classic heritage: from Teotihuacan to the Aztecs: 465–514. Boulder: University Press of Colorado.Google Scholar

Stuart, D.2024. Spearthrower Owl: a Teotihuacan ruler in Maya history. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.Google Scholar

Sugiyama, N.et al.2020. The Maya at Teotihuacan? New insights into Teotihuacan-Maya interactions from the Plaza of the Columns complex, in Hirth, K.G., Carballo, D.M. & Arroyo, B. (ed.) Teotihuacan: the world beyond the city: 139–71. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.Google Scholar

Taube, K.A.1983. The Teotihuacan spider woman. Journal of Latin American Lore9(2): 107–89.Google Scholar

Taube, K.A.2003. Tetitla and the Maya presence at Teotihuacan, in Braswell, G. (ed.) The Maya and Teotihuacan: reinterpreting Early Classic interaction: 273–314. Austin: University of Texas Press.Google Scholar

Wright, L.E.2012. Immigration to Tikal, Guatemala: evidence from stable strontium and oxygen isotopes. Journal of Anthropological Archaeology31: 334–52. https://doi.org/10.1016/j.jaa.2012.02.001Google Scholar

Wsparcie dla portalu Mezoameryka

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 200 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę