Chultun, chultunób – tajemnicze komory Majów

Mezoameryka, archeologia, cywilizacja, Majów, Maya, Majowie, chultun, czultun, chultunób, jaskinie, religia

Czultuny (maaya t’aan: chultun l.mn. chultunób) to wykute w skale cysterny o kształcie kulistym lub dzwonowatym z bardzo wąskim wejściem w formie tunelu, otwierającego się w ich sklepieniu. Przeznaczenie czultunów jest przedmiotem debaty od ponad stulecia. O ile funkcja magazynów żywności pozostaje najczęściej akceptowaną propozycją, archeologia eksperymentalna dowiodła jednak, że żaden z głównych produktów żywnościowych Majów nie mógł być w nich przechowywany z uwagi na wysoką temperaturę i wilgoć. Archeologia znalazła się więc w impasie, opowiadając się za funkcją, którą obalają dane empiryczne (Brady & Layco 2018).

Chultun jako cysterna do magazynowania żywności

Utylitarne przeznaczenie czultunów ugruntowane zostało na podstawie badań jakie przeprowadził Dennis E. Puleston (1965 i 1971) w Tikal oraz badań eksperymentalnych. Wykuł on własny chultun, by udowodnić, że przeznaczone one były do przechowywania żywności. Niestety, cała zgromadzona żywność nie wytrzymała w cysternie 11 tygodni. Ku zadziwieniu naukowców, orzeszki darzymleczni (Brosimum alicastrum) wytrzymały w czultunie aż 13 miesięcy. Darzymlecznia (ramón) jest jednak rezerwowym składnikiem diety Majów, wybieranym jedynie wtedy, gdy nie ma innych źródeł żywności. Puleston zwracał uwagę, że większość czultunów znajduje się na peryferiach miast, nie w ich centrach. Na tej podstawie odmówił im zatem funkcji religijnej. Takie postrzeganie czultunów pokutuje, niestety, do dziś (Cagnato 2017).

Chultun jako sztuczna jaskinia

Archeologia jaskiniowa Majów, ze swą wizją szczególnego usytuowania przestrzeni podziemnych w kosmologii Mezoameryki, pozwala jednak spojrzeć na problem funkcji czultunów z zupełnie inny sposób. Zgodnie z paradygmatem jaskiniowym czultuny to po prostu zrobione przez człowieka jaskinie. Wiele czultunów ma kosmologiczne usytuowanie wzdłuż centralnych linii danego założenia, jak późnopreklasyczny czultun 5D-6 znajdujący się pod jedną z najstarszych budowli Północnego Akropolu w Tikal. Czultuny umieszczane bywają pod głównymi strukturami lub placami, blisko budowli o przeznaczeniu ceremonialno-administracyjnym. W Uaxactun czultun umiejscowiony jest tuż pod stelą 17, dwie stele są sparowane z czultunami w Zapote Bobal (Brady & Layco 2019; Cagnato 2017). Co najmniej trzy czultuny znajdują się na szczycie wzgórza świątynno-pałacowego w Hochob w regionie Chenes.

Czultuny, w szczególności wczesnoklasyczne często łączone były pod ziemią po kilka wąskimi korytarzami, a ich kształty różniły się znacznie. Czultun w Topoxté składa się z aż dwunastu komór! Czultuny często wykonywane były w naturalnych jaskiniach, poprzez modyfikację wejść, jak zidentyfikowany w ten sposób jeszcze przez Alfreda Tozzera czultun 3 w Nakum. James Brady (2019) uważa zatem, że czultuny to przestrzenie ceremonialnie – mniej lub bardziej sztuczne jaskinie. Miejsca odprawiania obrzędów również przez zwykłych ludzi.

Chultunób jako cysterny na wodę

Już na przełomie lat 60. i 70. XX w Dennis E. Puleston wykazał, że czultuny nie nadawały się jako cysterny na wodę, o ile ich ściany nie zostałyby wcześniej szczelnie pokryte nieprzepuszczalną warstwą tynku. Jednak z zapisu archeologicznego wiemy, że czutuny na południowych Nizinach Majów nie były wykańczane w ten sposób. Osobną kwestią pozostają jednak czultuny na północnych Nizinach, szczególnie we Wzgórzach Puuc, gdzie lustro wód gruntowych znajdowało się znacznie niżej (60 m poniżej poziomu gruntu). Przykłady czultunów z kołnierzami do kierowania wód opadowych w stronę wlotu, umieszczanych na akropolach znajdują się w Kabah, Oxkintok i wielu innych stanowiskach w regionie Puuc, a nawet w Ek Balam na północy półwyspu Jukatan.

Bibliografia:

Brady, Jame E. (2004) Constructed landscapes: exploring the meaning and significance of recent discoveries of artificial caves, „Ketzalcalli” 1, s. 2-17

Brady, James; Wendy Layco (2018) Maya Cultural Landscapes and the Subterranean: Assessing a Century of Chultun Research, „International Journal of Archaeology” 6(1), s. 46-55 doi: 10.11648/j.ija.20180601.16

J. E. Brady and G. Veni (1992) Man-made and pseudo-karst
caves: the implications of sub-surface geologic features within
Maya centers, „Geoarchaeology” 7 (2), 149-167

Cagnato, Clarissa (2017) Underground pits [chultunes] in the
southern Maya lowlands: excavation results from classic period
Maya sites in Northwestern Petén, „Ancient Mesoamerica” 28(1), s. 75-94

Calderón Z. & B. Hermes (2005) Chultunes en los alrededores de la
laguna Yaxha, Petén, in XVIII Simposio de Investigaciones
Arqueológicas en Guatemala, 2004, (in:) J. P. Laporte, B. Arroyo &
H. Mejía (eds.), Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y
Etnología, 2005. s. 111-130

King, Eleanor M; .J. E. Brady, L. C. Shaw, A. B. Cobb, C. L. Kieffer,
M. L. Brennan and C. L. Harris (2012) Small caves and sacred
geography: a case study from the prehispanic Maya site of
Maax Na, Belize, „Latin American Antiquity” 23 (4), s. 611–628

Puleston, Dennis E. (1965) The chultuns of Tikal, „Expedition Magazine” 7 (3), Penn Museum, s. 24-39

Puleston, Dennis E. (1971) An experimental approach to the function
of classic Maya chultuns, „American Antiquity” 36, s. 322-335

Tozzer Alfred M. (1913) A preliminary study of the prehistoric
ruins of Nakum, Guatemala. Memoirs of the Peabody Museum
of American Archaeology and Ethnology V(3), Cambridge: Harvard University

Trześniowski, Przemek A. (2023) Paradygmat jaskiniowy: Rys historyczny i rola jaskiń w kosmologii Majów. „Mezoameryka” I
DOI: 10.13140/RG.2.2.35580.76165

Trześniowski, Przemek A. (2024) Chultunòb (czultuny): jaskinie kieszonkowe czy podziemne bimbrownie? „Mezoameryka” II (1) DOI: 10.13140/RG.2.2.25209.89443