Pakal Wielki – K’inich Janaab’ Pakal I

Pakal Wielki, Palenque, Mezoameryka, archeologia, Niziny Majów, Meksyk, Chiapas

Największe odkrycie archeologiczne na kontynentach Ameryk

„Była niedziela 15 czerwca 1952 r., gdy Alberto Ruz Lhuillier wślizgnął się przez wąską szczelinę do dużej, sklepionej komnaty we wnętrzu piramidy, głęboko pod Świątynią Inskrypcji, jednej z największych budowli w Palenque. Omiótł światłem latarki ściany pomieszczenia, w połowie porośnięte przez skrzące się stalaktyty. Po środku, królując nad komnatą niczym ogromny stół, tkwił wielki, prostokątny tablet, spoczywając na ogromnym kamiennym bloku. Oba pulsowały od glifów, tak wyraźnych jak w dniu, w którym zostały wyrzeźbione…” – David Stuart & George Stuart (2008) Palenque: Eternal City of the Maya

Dopiero po kilku kolejnych latach badań Alberto Ruz Lhuillier mógł zyskać pewność, że owego letniego dnia, po kilku latach cierpliwego przekopywania się przez zasypane materiałem skalnym, prowadzące ze szczytu piramidy przejście do grobowca, odkrył miejsce spoczynku Pakala Wielkiego. Skalny postument brał początkowo za ołtarz nie za sarkofag władcy – czegoś takiego dotąd jeszcze w archeologii Ameryk nie było.

Odkrycie to zrewolucjonizowało archeologię Majów, gdyż wcześniej uważano, że ich schodkowe piramidy były jedynie postumentami dla wieńczących ich szczyty świątyń. Odtąd rozumiano, iż mogą one skrywać szczątki władców Majów. Bogate inskrypcje zdobiące sarkofag podobnie, jak inne inskrypcje z Palenque dostarczyły argumentów, że pismo Majów, prócz dat, które umiano odczytywać już na początku XX stulecia, musi zawierać coś więcej – imiona i historie życia prawdziwych ludzi.

K’inich Janaab’ Pakal I
k’uhul B’aakal ajaw

Pakal Wielki urodził się 9.8.9.13.0 8 Ajaw 13 Pop (czyli 26 III 603 r. n.e. zgodnie z korelacją 584285, stosowaną dalej w tekście), w pierwszym roku panowania Ajen Yohl Mat, syna Ix Yohl Ik’nal – jedynej koronowanej królowej Palenque, jednej z nielicznych samodzielnie władających władczyń na Nizinach Majów. Panowanie Ajen Yohl Mat skończyło się jednak nagle, drugim poważnym atakiem ze strony władców Węża, dynastii Kaanul z odległych Dzibanche lub Calakmul, które najwyraźniej skończyło się okupacją miasta, desakracją jego głównych budynków świątynnych, egzekucją rodziny królewskiej i przerwaniem cyklu obrzędów na zakończenie każdego k’atunu, związanych ze składaniem ofiar należnych Boskiej Triadzie – trójcy bogów-patronów królestwa B’aakal – Palenque (Aldana 2007:23-24,28; Martin & Grube 2008:162; Tiesler 2006:21-22).

Jego ojciec, K’an Hix Mo’ (Żółty Jaguar Ara) mógł pochodzić spoza Palenque, lub nie z rodziny królewskiej, sam Pakal (maaya t’aan: Tarcza) mógł urodzić się zatem również poza Lakamha’. Jego matką była Ix Sak K’uk (Pani Biały Quetzal). Głównym źródłem informacji o rodzicach i innych przodkach Pakala jest jego sarkofag, odkryty przez Ruz Luihierra w czeluściach Piramidy Inskrypcji, gdzie przedstawiono ich jako drzewa owocowe (Stuart & Stuart 2008:148-149). Widać, że Ix Sak K’uk nosi na sarkofagu tytuł k’uhul B’aakal ajaw, zaś K’an Hix Mo’ tylko ajaw z nieznanym nadal herbem. Aldana (2007:30) zauważa, że K’an Hix Mo’ nie jest wymieniony nigdzie na liście sukcesji B’aakal przez swojego syna ani wnuków.

Przemilczane lata, niejasna genealogia

Pakal wstąpił na tron w roku 615 n.e., w wieku 12 lat. Z pewnością nie rządził samodzielnie, jednak pod dużym znakiem zapytania stoi pytanie czy Palenque, jako takie, rządziło się już samodzielnie w tym czasie?! Jeśli tak, co spowodowało koniec okupacji i wycofanie się armii Węży (Kaanul), lub w jaki sposób Pakal zdołał zrzucić ich jarzmo w późniejszym okresie? Najstarsza znana inskrypcja z czasu panowania Pakala pochodzi dopiero z 647 r. n.e., spośród stiukowych zdobień Olvidado, najstarszego zbudowanego przez Pakala budynku. Ponieważ wymienia ona datę jego inauguracji (9.10.14.5.10 3 Ok 3 Pop) oraz po raz pierwszy i przedostatni imiona obojga rodziców władcy, być może świątynia ta stanowiła ich mauzoleum?

Pani Ix Sak K’uk żyła aż do 640 r. n.e., K’an Hix Mo’ do r. 643. O ile ojciec zniknął w późniejszych latach ze znanego korpusu epigraficznego, słynny owalny panel umieszczony nad królewskim tronem, w wybudowanym w roku 654 n.e. pałacu, prezentuje dorosłego już władcę, który przyjmuje wojenny hełm z rąk swojej matki. Niewątpliwie, zatem Pakal otrzymał królewskie geny w linii matrylinearnej. Oboje: matka i syn celebrowali również wcześniej zakończenie 10 k’atunu (9.10.0.0.0 1 Ajaw 8 K’ayab’ – 27 I 633 r. n.e.), co w dość niecodzienny sposób, dla każdego z nich potwierdza niezależna inskrypcja (Martin & Grube 2008:162; Stuart & Stuart 2008:150-152,157,165).

B’aakal w Tortuguero – czyżby wojna o tron?

Poza 10 k’atunem celebrowanym równolegle z matką, nadal bardzo niewiele wiadomo, co też działo się w życiu Pakala aż do zakończenia 11 k’atunu (9.11.0.0.0 12 Ajaw 8 Keh – 14 X 652 r. n.e.). Być może odpowiedź istnieje w niezbadanym jeszcze materiale archeologicznym? Na pewno jednak nie były to dla niego lekkie czasy. Konsekrowana w 628 r. n.e. stela 26 w Piedras Negras (Peten, Gwatemala) wspomina, iż tamtejszy władca Yo’nal Ahk pojmał aj k’uhuun Ch’ok Bahlam, kapłana boskiego władcy B’aakal oraz K’ab Chan Te’ ajaw, władcę niezidentyfikowanego wciąż miasta Sak Tz’i, ujętych w czasie wojny w 624 r. n.e.

Od 635 r. n.e. wzrosła nagle aktywność epigraficzna w pobliskim Tortuguero, w którym w 644 r. na tron wstąpił Bahlam Ajaw – rówieśnik Pakala, pieczętujący się dobrze znajomym nam tytułem k’uhul B’aakal ajaw. (w Tortuguero używano go od co najmniej 510 r. n.e. – źródło?). Jeszcze w tym samym roku oraz następnie w 655 r. n.e. uderzał on na Uxte’ K’uh’, również niezidentyfikowane miasto, jednak powiązane w bliżej nieznany sposób z Toktahn lub władcami B’aakal z Palenque, zaś w 649 r. n.e. pokonał armie sojuszniczego Comalcalco (Martin & Grube 2008:142-143; Stuart & Stuart 2008:151-153).

Aldana (2007:36), być może nie śledząc najnowszych postępów w dziedzinie epigrafiki, uważał, że dynastie B’aakal z Tortuguero i Palenque były sojusznikami. Niestety, nie dowiemy się więcej, ponieważ w latach 60. ubiegłego stulecia stanowisko archeologiczne Tortuguero zostało wykorzystane, jako kamieniołom, a obecnie znajduje się tam fabryka cementu.

Pakal Wielki i odrodzenie Palenque

Wraz z rozpoczęciem 11 k’atunu (9.11.0.0.0 12 Ajaw 8 Keh – 14 X 652 r. n.e.) sytuacja uległa nagle zmianie. W Palenque wybuchła prawdziwa eksplozja budowlana. Powstał pałac z dziesiątkami pomieszczeń o różnorakich funkcjach: publicznych i prywatnych, z galeriami, przejściami, placami, toaletami, własnymi podziemiami i z wieżą – to jedyna taka budowla w całym świecie Majów.

Funkcja podziemnych pomieszczeń pałacu Palenque pozostaje nadal nierozpoznana, jednak spotykana w tych komnatach ikonografia, jak odrodzenie Boga Kukurydzy, wynurzającego się z wody, czy przejście Słońca przez krokodyla, symbolizującego podziemia, pozwala wnioskować, iż mogły one stanowić model majańskich zaświatów w kosmologicznym koncepcie pałacu (oba wyraźnie nawiązują też do przygód Boskiej Triady). Panowanie Pakala przypada mniej więcej na ceramiczną fazę Otolum, kiedy miasto rozrastało się najbardziej (Stuart & Stuart 2008:153-155,164).

Pakal Wielki a wojna

Drugim kluczem odrodzenia Palenque była wojna. 7 VIII 659 r. n.e. schwytano Nuun Ujol Chahka, władcę leżącego na wschód, nad Rio San Pedro miasta Santa Elena. Być może właśnie spór o to miasto dał wcześniej pretekst Wężom do dwukrotnej inwazji? Prócz władcy, Nuun Ujol Chahka, pojmano sześciu jego poruczników. Jeden z nich, Ahiin Chan Ahk pochodził z Pomony (Pipa’ w królestwie Pakbuul). 6 dni później Nuun Ujol Chahk został sprowadzony przed oblicze Pakala. Na niższym tarasie domu C, wzniesionego w pałacu na północ od domu E – wielkiej sali tronowej, specjalnie na cześć tego wydarzenia, po obu stronach schodów wciąż widać podobizny sześciu sojuszników Nuun Ujol Chahka.

Propaganda historyczna Pakala nie wspomina, iż te sukcesy nie były bynajmniej wieczne. Santa Elena około 661 r. n.e., a więc w niecałe dwa lata później dostała się pod kontrolę Piedras Negras, największego rywala Palenque w dolnym biegu rzeki Usumacinta, zaś młody władca pobliskiego Moral Reforma koronowany został przez potężnego Yuknoom Ch’een II Wielkiego, k’uhul Kaanul kaloomte’ z odległego Calakmul.

Inne inskrypcje, na tylnej ścianie domu C wspominają ofiarę z kolejnych, pochodzących z Santa Elena młodzieńców oraz z władcy Pomona w 663 r. n.e. Po przeciwnej stronie sali tronowej pałacu, domu E, mieści się dom A. Prowadzące doń schody, flankowane są kolejnymi podobiznami jeńców, doprowadzonych do Palenque w 662 roku (Martin & Grube 2008:164-165; Stuart & Stuart 2008:158-159).

Poczet następców tronu Pakala

Ze Świątyni Inskrypcji dowiadujemy się, że 9.9.13.0.17 7 Kab’an 15 Pop (22 III 626 r. n.e.) Pakal poślubił Ix Tz’akbu Ajaw, pochodzącą z Totkahn, historycznego gniazda dynastii B’aakal. Ix Tz’akbu Ajaw urodziła mu trzech synów, dwóch późniejszych władców Palenque o imionach dynastycznych: K’inich Kan Bahlam (ur. 635 r. n.e.) i K’inich Kan Joy Chitam (ur. 644 r. n.e.) oraz trzeciego, dla którego znamy jedynie imię sprzed koronacji, do której nigdy nie doszło: Tiwol Chan Mat (ur. 648 r. n.e.), zmarł dosyć wcześnie w 680 r. n.e., w wieku 32 lat, jednak po śmierci obu królewskich braci, to jego syn objął sukcesje po nich. Na cztery lata przed śmiercią Pakal zarządził dla nich kolejność sukcesji – tihmaj awohl atz’akbuij, o czym możemy przeczytać z resztek stiukowych dekoracji w świątyni XVIII (Stuart & Stuart 2008:162,221; Tiesler 2006:22).

Nie tylko rodzina królewska

Jednym z najważniejszych dworzan Pakala był Aj Sul, wymieniony wraz z nim na inskrypcjach znamionujących konsekrację podziemi z tytułem ajk’uhuun (wyznawca) w 654 r. n.e. W 662 r. n.e. Aj Sul otrzymał funkcję yajawk’ahk’ (namiestnik ognia, pan ognia). Chak Chan był jednym z jego sajali, zarządzającym satelitarnym Miraflores, odległym o 15 km na zachód-północny-zachód od Palenque. Na wschód od Palenque, w żyznej dolinie Chancala leżało Xupa (Stuart & Stuart 2008:164).

Pakal – koniec epoki

Dnia 8 Ok 3 K’anasiiy, białą opaskę (korona) zawiązano na głowie K’inich Kan Bahlama, boskiego władcy B’aakal. Ten konsekrował B’olon Eht Naah – Dom Dziewięciu Dzieł, co jest imieniem mauzoleum K’inich Janaab Pakala, boskiego władcy B’aakal – ostatnia linia glifów na panelach w Świątyni Inskrypcji (Stuart & Stuart 2008:166).

K’inich Janaab’ Pakal I, zwany Pakalem Wielkim wszedł w wodę, czy też wyruszył w drogę 9.12.11.5.18 6 Etz’nab 11 Yax, czyli 31 VIII 683 r. n.e. przeżywszy lat 80. Władca pięciu k’atunów, jak nazywano w inskrypcjach tak wiekowe osoby, rządził przez 68 lat, a dzięki swemu pochówkowi jest najsławniejszym władcą Majów epoki klasycznej (Grube 2006:146; Guenter et al. 2007:1; Stuart & Stuart 2008:182).

Świątynia Inskrypcji – mauzoleum Pakala Wielkiego

Świątynia Inskrypcji jest architektonicznym rozwinięciem Olvidado, pierwszej budowli wzniesionej przez Pakala Wielkiego, będącej najprawdopodobniej mauzoleum jego rodziców. Inskrypcje umieszczone na trzech kamiennych panelach stanowią swego rodzaju trylogię. Wejście do szybu prowadzącego do komory grobowej znajduje się pod środkowym z nich, umieszczonym na tylnej ścianie wewnętrznego sanktuarium (Aldana 2007:100).

Zagadka hieroglifów

9.4.0.0.0 13 Ahau 18 Yax, yak’aw u pik u k’uhuul GI, GII, GIII ux laju’n winikjiiy uxlaju’n haabiiy chumwaniiy ta hu’n Ahku’l Mo’ Naahb k’uh B’aakal ajaw – 18 X 514 r. n.e., Ahku’l Mo’ Naahb I, boski władca B’aakal, przyodział Boską Triadę Palenque, 13 lat, 10 miesięcy i 3 dni po swym wstąpieniu na tron (Guenter 2007:7-9).

B’aakal i kryzys dynastyczny w Palenque

Epopeja w Świątyni Inskrypcji w Palenque opisuje historię dynastii B’aakal, obudowaną wokół celebracji dopełnienia ośmiu kolejnych k’atunów, od 9.4.0.0.0 (514 r. n.e.), w wykonaniu Ahku’l Mo’ Naahb I, który odprawił pierwszą taką ceremonię w Palenue, po 9.12.0.0.0 (672 r. n.e.) – ostatnią ceremonię w wykonaniu Pakala Wielkiego. Każdy z władców B’aakal odprawiał ten rytuał, składając ofiary Boskiej Triadzie Palenque, dekorując podobizny swoich bogów patronów i impersonifikując przy tym jednego z nich. Narracja angażująca bogów i celebracje kalendarycznych obrotów wielkich kół czasu, przemieszana jest w tej inskrypcji z polityką i wojną, które są przecież dwiema twarzami tego samego bytu.

Szczególnie ważną jest tu wojna z Kaanul, dynastią Węża, która tragicznie przerwała cykl hołdowania Boskiej Triadzie Palenque, kiedy zarząd nad miastem sprawować musiała sama Ix Muwaan Mat – pierwotna bogini matka, wspomniana jednak jako ta, która nie była w stanie dokonać celebracji zakończenia 9 k’atunu (9.9.0.0.0), a wymieniana często na listach władców B’aakal, od czasów zestawienia jej przez Freidela i Schele na pierwszym Mesa Redonda de Palenque w 1973 r. Ix Muwaan Mat nie była rzeczywistym władcą, natomiast symbolicznie wzięła królestwo w opiekę przez lata kryzysu dynastycznego, jaki nastał po klęsce z rąk dynastii Kaanul z Dzibanche lub Calakmul i egzekucji władców.

Pakal naprawia relacje Palenque z bogami

Od wstąpienia K’inich Janaab’ Pakala na tron sytuacja ulegała jednak systematycznej poprawie, zaś najważniejszymi spośród ceremonii okazują się te, sprawowane samodzielnie przez niego w dniach 9.11.0.0.0 (652 r. n.e.) oraz 9.12.0.0.0 (672 r. n.e.), ponieważ służyły one odrodzeniu Palenque poprzez naprawienie portalu, który łączył miasto z triadą boskich patronów, a został zdewastowany w wyniku inwazji Kaanul. Wstąpienie Pakala na tron powiązane jest w tekście z koronacją boga 1.247.654 lata wcześniej, ukazując jego ponadczasowość, podkreśloną rocznicą jego koronacji za kolejne 4000 lat. Wspomina zwycięstwa Pakala, szczególnie nad Nuun Ujol Chaakiem, z pobliskiej Santa Elena. Wspomina śmierć jego żony, pani Ix Tz’akbu Ajaw 17 XI w roku 672 n.e., a wreszcie śmierć Pakala w roku 683 n.e. i wstąpienie na tron B’aakal jego następcy K’inich Kan Bahlam II, który konsekrował jego mauzoleum (Aldana 2007:26-28, 33-35,74-77,98-99; Stuart & Stuart 2008:167-168).

Zagadka czterech przedstawień

Sześć zewnętrznych reliefów, flankujących wejścia prowadzące do świątyni inskrypcji nie zachowało się w dobrym stanie. Cztery wewnętrzne przedstawiają trzech mężczyzn i kobietę. Imiona dwóch daje się odczytać, to K’inich Kan Bahlam i K’inich Kan Joy Chitam, z dokładną identyfikacją jest już, niestety, jednak znacznie trudniej. Mogą to być synowie Pakala – obaj kolejno zastępowali go na tronie, jednakże w linii dynastycznej obydwaj noszą dziś liczbę porządkową II – władcy o tych imionach poprzedzali Pakala i mogli być w jakiś sposób również dla niego ważni.

Dwie kolejne postacie, mężczyzna i kobieta mogą zarówno być rodzicami Pakala, jak i nim samym i jego żoną lub matką. Wszystkie cztery postacie kołyszą na rękach Unun K’awiila, dziecięcą wersję boga gromu, jednego z Boskiej Triady. Kim są i co znaczą, wyjaśniały na pewno dwa skrajne zewnętrzne panele dziś już niestety niedostępnych glifów. Dzięki analizie czterech glifów odłupanych przez Juana Galindo w 1831 r. zakłada się, że Świątynia Inskrypcji w Palenque konsekrowana została 9.12.18.4.19 11 Kawak 17 Yaxk’in G9 (6 VII 690 r. n.e.), w siedem lat po śmierci Pakala Wielkiego (Stuart & Stuart 2008:169-171).

Grobowiec Pakala

Do katakumb, w których umieszczony został sarkofag Pakala Wielkiego prowadzą schody o dwóch stromych i długich biegach. Wiodą one ze szczytu piramidy aż do poziomu gruntu, łamiąc się po drodze o 180˚. Staranne wykończenie ścian świadczy o tym, iż w zamyśle grobowiec Pakala miał być łatwo dostępny, jednak w jakiś czas później schody zasypano starannie, składając wcześniej w ofierze pięciu młodych ludzi, w charakterze duchowych strażników oraz inne ofiarne wota. Wzdłuż schodów, na zewnątrz piramidy, z wnętrza sarkofagu, gdzie przybrał postać węża, prowadzi psychodukt, wąski kanał mający umożliwić Pakalowi kontaktowanie się ze światem. Jego ujście znajduje się tuż przed trzecim filarem od lewej, na lewo od środkowego z pięciu wejść do Świątyni Inskrypcji (Guenter 2007:2-5; Stuart & Stuart 2008) Grobowiec wewnątrz pokryty był czerwienią (Tiesler 2006:23).

Kosmiczny pojazd Dänikena – zagadka przedstawienia na płycie sarkofagu

Ulubione przez Dänikena przedstawienie kosmity przemierzającego przestrzeń we wnętrzu kosmicznego pojazdu to ceiba, yaxche, drzewo przechodzące przez axis mundi, w tym wypadku wskazujące wschód, wiążąc przedstawienie z nadchodzącym odrodzeniem Pakala. Chwytliwa wizja sprytnego dziennikarza została wymyślona w czasach, gdy nie czytano jeszcze majańskich hieroglifów. Obecnie, dzięki gigantycznym postępom epigrafiki Majów, poszczególne elementy przedstawienia z sarkofagu Pakala Wielkiego są oczywiste. Drzewo z płyty sarkofagu pokryte jest glifami te’ oznaczającymi drzewo, glifami T1017 oznaczającymi ponadnaturalną istotę oraz glifami T24 oznaczającymi lustro lub połyskliwą skórę, jak na przedstawieniach płazów, gadów i bogów, podobnie jak młoda ceiba, która ma zieloną, błyszczącą, zdolną do fotosyntezy korę. Zachowała się tylko jedna słabej jakości fotografia jadeitowych toporków wotywnych, które były ułożone na pniu i gałęziach drzewa (Callaway 2022).

Pakal w jadeicie

Bogate wyposażenie grobowe Pakala Wielkiego składało się przede wszystkim z jadeitowej biżuterii: maski, ozdoby ust, orejeras – ciężkich ozdób uszu, pektorału, karwaszy oraz pierścieni, wystawionych obecnie w Museo de Antropologia w mieście Meksyk (CDMX). W sarkofagu, w drodze w zaświaty towarzyszyły mu przedstaweienia Sak Hunal i Hun Nal Ye – odrodzonego boga kukurydzy, nawiązując w ten sposób do wyczekiwanego odrodzenia samego Pakala. Głowa boga kukurydzy wyrzeźbiona jest na głowie krokodyla umieszczonej na kroczu. Władca ubrany został do grobu podobnie jak na obrazie z wieka sarkofagu, tylko w biodrową przepaskę, nie jak szczelnie owijani całunami władcy Copan czy Calakmul (Tiesler 2006:25,48).

Towarzysze Pakala – królewska świta

Na bocznych ścianach sarkofagu wyobrażone jest sześć? królewskich postaci, wszystkie jako owocujące drzewa. Dwie z nich to rodzice Pakala: Kan Hix Mo’ i Ix Sak K’uk, pozostałe to wybrani wczesnoklasyczni władcy dynastii B’aakal. Nie wiadomo jakim kluczem posłużono się wybierając tych, a nie innych władców (pominięty został m.in. protoplasta dynastii B’aakal K’uk’ Bahlam I), lecz następcy Pakala wybierali na swe imiona pokoronacyjne władców z sarkofagu: Ahkal Mo’ Nahb (wnuk Pakala, Ahkal Mo’ Nahb III), K’an Joy Chitam (młodszy syn Pakala, K’an Joy Chitam II), K’inich Kan Bahlam (starszy syn Pakala, K’inich Kan Bahlam II).

Więcej niż z inskrypcji – kilka słów o codziennym życiu Pakala

Czaszka Pakala Wielkiego musiała zostać ładnie wymodelowana w dzieciństwie podobnie, jak czaszka jego żony, pani Ix Tz’akbu Ajaw, zaś jego siekacze miały wypełnienia w kształcie glifu Ik’ (T). Podobnie jak ciało spoczywającej w piramidzie obok Czerwonej Królowej, ciało Pakala Wielkiego zostało pokryte cynobrem z dodatkiem hematytu. Miał jakieś 163 cm wzrostu, co dawało mu wzrost lekko powyżej męskiej średniej z Palenque 159,3 cm. Widać, że cieszył się zdrowiem i dostatnim życiem, w przeciwieństwie do sporej części jego dostępnych do badań poddanych. Dieta Pakala składała się z potraw mięsnych, miękkich tamales, płynnej czekolady i atole. Na starość mógł się skarżyć na dolegliwości pleców wskutek osteopenii (Tiesler 2006:34-35,38-39,41).

Zagadka Czerwonej Królowej

Niedawne badania DNA, jakie po długich dekadach Carney Matheson wraz z zespołem wyizolował wreszcie ze szczątków Pakala Wielkiego, wykluczyły jakiekolwiek jego pokrewieństwo z Czerwoną Królową, która zyskała tym samym większe szanse na okazanie się jego żoną niż matką (Matheson 2003, 2005, Tiesler 2006:44). O Czerwonej Królowej, spoczywającej w grobowcu u podnóża piramidy XIII w Palenque więcej informacji na łamach „Archeowieści”: Pani Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel). Kim była Czerwona Królowa z Palenque?

UWAGA: Materiał w stałej rozbudowie. Nasza wiedza na temat Palenque opiera się na propagandzie historycznej dynastii, która panowała tutaj dopiero od 490 r. n.e. oraz archeologii centralnej części miasta – wciąż niewiele wiadomo o jego późnopreklasycznych korzeniach, wczesnoklasycznej historii oraz o trudnych czasach początków panowania Pakala Wielkiego.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

19 XII 2022 na portalu „Archeowieści” ukazał się artykuł na temat grobowca żony Pakala Wielkiego – Pani Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel). Kim była Czerwona Królowa z Palenque?

Bibliografia:

Aldana, Gerardo (2007) The Apotheosis of Janaab’ Pakal: Science, History, and Religion in Classic Maya Palenque, University Press of Colorado

Callaway, Carl D. (2022) A Resplendent Tree Hiding In The Forest: the ‘Maya Cross’ at Palenque, (lecture) Institute of Maya Studies

Callaway, Carl D. (2022) Of Sticks and Stones: Identifying Marks on the Palenque Cross, „Aztlander” vol.2(12)

Grube, Nikolai (2006) Ancient Maya Royal Bioghraphies in Comparative Perspectives (w:) Vera Tiesler & Andrea Cucina (eds:) Jaanab Pakal of Palenque: Reconstructing the Life and Death of the Maya Ruler, University of Arizona Press, Tucson

Guenter, Stanley (2007) The Tomb of K’inich Janaab Pakal: The Temple of the Inscriptions at Palenque, Mesoweb

Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya – Revised Edition, Thames & Hudson

Matheson, Carney; Renee Praymak, Arlene Lahti, P. Lukkonen, Vera Tiesler, Kim Vernon (2003) The Ancient Populations of the Maya: Moving Towards a Regional Genetic Study, „Los Investogadores de la Cultura Maya” 11(2), s. 602-610

Matheson, Carney (2005) Palenque Research Report, Thunder Bay, Canada

Stuart, David; George Stuart (2008) Palenque: Eternal City of the Maya, Thames & Hudson

Tiesler, Vera (2006) Life and Death of the Ruler: Recent Bioarchaeological Findings (w:) Vera Tiesler & Andrea Cucina (eds:) Jaanab Pakal of Palenque: Reconstructing the Life and Death of the Maya Ruler, University of Arizona Press, Tucson

Trześniowski, P.A. (2022) Pani Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel). Kim była Czerwona Królowa z Palenque?, „Archeowieści”