Cywilizacja Majów kojarzy się najczęściej ze wspaniałymi piramidami Tikal. Strzeliste budowle w stylu Peten, ze świątyniami na szczytach, zwieńczone przez wysokie grzebienie dachowe z ledwie dziś widocznymi podobiznami władców, przebijające dach koron drzew zielonego oceanu Peten. Zapadający w pamięć obraz, uwieczniony w jednej z ostatnich scen pierwszej części filmowej sagi „Gwiezdne wojny”.
Tych piramid nie było w czasach, kiedy panujące w Tikal dynastie walczyły o prymat nad Nizinami Majów z jadowitą dynastią Kaanul, a przez pewien czas nawet o przetrwanie. Jak zatem doszło do powstania wielkich piramid i kto zbudował je w powalonym hiatusem mieście, pokonanym przez Węży w 562 r. n.e., splądrowanym w 657 r. n.e. i jeszcze raz pokonanym w 677 r. n.e.?! Zajrzyjmy po raz piąty za obsydianową kurtynę.
Pokłosie wojny braci
Nuun Uhol Chaak pochowany został w piramidzie 5D-33 na Północnym Akropolu Tikal, którą w związku z tym wydarzeniem przebudowano po raz ostatni. Spoczął w pochówku 23, gdzieś obok Siyah Chan K’awiila II z teotihuacańskiej dynastii Tikal. Rozpalono wielki ogień, w którym spłonęła stela 31 – kamienna kronika entrady – podboju Tikal przez dynastię Hatz’oom Kuya z odległego Teotihuacan.
Pogrzebano ją następnie w trzewiach piramidy. Sparowany z nią ołtarz 19 pokruszono i rzucono pod jedną z masek na elewacji – wszystkie maski zostały zresztą zniszczone i wkrótce zasłonięte w ramach przebudowy. Bazę steli 26 wmurowano pod ławą w świątyni 5D-34-1 wraz z jednym z fragmentów ołtarza 19, zaś stelę 32 pogrzebano w niej licem w dół (Coe 1990:505,529,843).
To oraz fakt, że następca Nuun Uhol Chaaka, jego syn Hasaw Chan K’awiil wszedł na tron dopiero trzy lata później, każe się zastanawiać, czy pochówku brata nie dokonał aby zwycięski B’ahlah Chan K’awiil i czy nie próbował wyegzekwować po wiktorii swego prawa do korony Yax Mutul w Tikal?
Odwrócenie entrady?
Z czasu tej wielkiej klęski pochodzi depozyt 22, umieszczony w świątyni 5D-26 na Północnym Akropolu Tikal, zbudowanej nad grobem Yax Ehb’ Xooka – protoplasty wszystkich boskich władców Tikal – legendarnego buntownika przeciw preklasycznej potędze El Mirador. Zmielone wyposażenie grobów, szczątki pokruszonych kadzielnic, monumentów, w tym steli 32, przedstawiającej władcę w teotihuacańskim stroju i… węgiel. W świątyni antenata wyżłobiono sporych rozmiarów dziurę, by to wszystko tam wrzucić. Wielkie porządki, które miały usunąć z Tikal wszelkie ślady entrady i panowania teotihuańczyków?!
Czy B’ahlah Chan K’awiil, chcąc zdobyć tron Yax Mutul w Tikal, mógł poważyć się na podobną profanację? Jako wasal tronu Węża mógł dostać rozkaz, aby zanegować entradę. Być może były to ceremonialne porządki po desakracji miasta dokonanej przez armię Kaanul w 657 r. n.e.? Doskonały przykład polityki historycznej Węży, pierwowzór cancel culture zaprezentowanej w Dzibanche, Becan czy Calakmul…
Wkrótce po ukończeniu przebudowy piramidy 5D-33 ponownie rozebrano schody, by między szczątkami Nuun Uhol Chaaka a Siyah Chan K’awiila II złożyć kości jeszcze jednego arystokraty, przyniesione prawdopodobnie skądinąd. Stanley Guenter (2002:214) przypuszcza, że mógł to być K’inich Muwaan Hol II – ojciec obu zwaśnionych braci (Nuun Uhol Chaaka i B’ahlah Chan K’awiila).
Nieoczekiwana zamiana miejsc
9.12.10.0.0 9 Ajaw 18 Sotz’ (10 V 682 n.e. zgodnie z korelacją 584285) B’ahlah Chan K’awiil wziął udział w ceremonii zakończenia lajuntunu obok swojego suwerena – Yuknoom Ch’eena II Wielkiego w Chiiknahb (Calakmul). Był to kulminacyjny moment jego pełnej zwrotów akcji kariery i również zakończył się niespodziewanym zwrotem. W trakcie jego podróży na północ Jukatanu, na cztery dni przed wielką fetą w Calakmul, Hasaw Chan K’awiil włożył białą opaskę władcy – koronę Tikal. Czy zajął tron Tikal pod nieobecność wuja?!
Kilka uinali później (31 VIII 682) Ix Wak Halam Chan, córka B’ahlah Chan K’awiila, przybyła do Sa’al (Naranjo), oczyszczonego przedtem do cna z buntowników przez siepaczy Kaanul, by założyć tam nową dynastię – wiernych sojuszników Kaanul. Niektórzy naukowcy uważają, że nie był to bunt Hasaw Chan K’awiila, a transakcja wiązana… B’ahlah Chan K’awiil pojawi się w każdym razie w Chiiknahb (Calakmul) raz jeszcze…
Geopolityka Majów – Addendum 2024
Zasadnicze pytanie, z jakim zmagamy się od lat, to dlaczego Węże nie zainstalowali w Tikal posłusznej sobie dynastii? Szczególnie, mając do dyspozycji spolegliwy materiał genetyczny z Dos Pilas, po wielkiej schizmie dynastycznej Yax Mutul… Mając taką okazję, postanowiłem się zwrócić z tym pytaniem do autora koncepcji preklasycznego imperium Majów z granicami sięgającymi tam, gdzie budowano piramidy triadyczne…
David Friedel (rozmowa w Nowym Orleanie, SAA90) uważa, że Hasaw Chan K’awiil był wnukiem Yuknoom Ch’eena II Wielkiego – władcy Węża z Calakmul. Swemu wiernemu wasalowi – B’ahlah Chan K’awiilowi, władcy Yax Mutul w Dos Pilas, w zamian za należną mu prawem krwi koronę Yax Mutul w Tikal oddał tron państwa Sa’al (Naranjo), który objęła jego córka – Ix Wak Halam Chan, Pani Sześciu Niebios. Transakcja wiązana, ale dlaczego?
Tikal zbyt silne na hiatus…
Z jednej strony mamy przesłanki, że w Tikal nigdy nie było żadnej dłuższej zapaści, bo: 3) zachowały się stele konsekrowane w tym czasie u wasali Yax Mutul z 614, 628 i 633 r. n.e.; 2) ekspansja terytorialna w rejonie rzeki Pasion: inwestytura w Altar de Sacrificos w 589 r. n.e., i Petexbatun: założenie Dos Pilas w 629 r. n.e., atak na Dos Pilas w 672 r. n.e.; 1) wzniesienie pojedynczym wysiłkiem budowlanym potężnej piramidy Templo V w Tikal.
Ekspedycje karne albo świadectwa kontroli
Z drugiej strony, jakim cudem zorganizowano w Tikal pochówki sprzymierzonych z Kaanul dwóch kolejnych władców Uxwitza’ (Caracol) na Północnym Akropolu Tikal – najświętszym miejscu miasta i tutejszego świata (w 618 w 5D-32 i 658 n.e. w 5D-33)?! To w oczywisty sposób świadczy o kontroli… W 662 r. n.e. obaj pretendenci do tytułu boskiego władcy Yax Mutul musieli stawić się w Yaxha’, na ceremonii preakcesyjnej Yuknoom Yich’aak K’ahka… [Tak przy okazji, dobrze zapamiętajcie to Yaxha’ ;)].
Tikal było najwyraźniej zbyt silne gospodarczo i zbyt święte na hiatus… Władcy Kaanul i Uxwitza’ starali się sprawować tutaj polityczną kontrolę, jednak najwyraźniej nigdy nie była ona zupełna. Stele tutejszych władców mogły być usuwane w wyniku ekspedycji karnych: Tikal było kilkakrotnie zajmowane przez armie z Calakmul (657 n.e. – na rok przed pochówkiem K’ana II z Caracol na Północnym Akropolu, kiedy Nun Uhol Chaak musiał uciec z miasta) i Dos Pilas w 679 r. n.e., gdy być może B’ahlah Chal K’awiil założył nawet upragnioną koronę…
Hipoteza dziadka
Czy w tych zmiennych okolicznościach kłopotliwy Nun Uhol Chaak mógł dostać za żonę córkę Yuknoom Ch’eena?! Propozycja Davida Friedela, że Yuknoom Ch’een II Wielki mógł być dziadkiem Hasaw Chan K’awiila rozwiązywałaby na pewno najważniejszą wątpliwość – brak interwencji zbrojnej po samozwańczym przejęciu tronu. Z drugiej strony, jeśli tak, czemu odmówił sobie koronacji pod auspicjami dziadka? Dlaczego Hasaw Chan K’awiil nigdy nie pochwalił się matką pochodzącą z cesarskiej krwii Kaanul? Gdzie podwójne stele Nun Uhol Chaaka z wężową księżniczką z Calakmul?
Wielkie piramidy Tikal
Hasaw Chaan K’awiil dokończył tymczasem przebudowę piramidy 5D-33-1, czyniąc ją tak wielką, że przesłaniała cały Północny Akropol. Wizualnie i rytualnie odciął nią Północny Akropol od Wielkiego Placu Tikal (niewiele zostało z tego dzisiaj), który odtąd stał się ceremonialnym axis mundi miasta. Na jego wschodnim i zachodnim brzegu wyrosły kolejne dwie wielkie piramidy Tikal – podziwiane dzisiaj najczęściej przez turystów: Templo I i Templo II. Pierwsza z nich stała się później piramidą grobową Hasan Chan K’awiila, ale nie uprzedzajmy faktów. Nikt bowiem nie trwa wiecznie…
Nikt nie trwa wiecznie…
Tymczasem w Calakmul dożył spokojnie swych dni Yuknoom Ch’een II Wielki, najmocniejszy hegemon klasycznej cywilizacji Majów. (7 IV 686 n.e.) na tronie Węża zastąpił go od dawna namaszczany syn. Yuknoom Yich’aak K’ahk’ II. B’ahlah Chan K’awiil raz jeszcze udał się na północ, dopełniając zobowiązania podjętego niegdyś w Yaxha’ i złożył hołd swemu nowemu władcy. Koronacja Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II rozeszła się szerokim echem po Nizinach Majów, odbijając się na stelach w Waka’ (El Peru), „Yax Mutul II” (Dos Pilas) czy Sak Nikte’ (La Corona). Tym bardziej niezrozumiały jest dalszy bieg wypadków na Nizinach Majów…
Tajemnicze spotkanie w Topoxte
Przepiękna waza K5453 przedstawia typową scenę dworską – wasala klęczącego przed zasiadającym na tronie suwerenem. Władca, nazwany Ch’ok Wayis – jedno z określeń Hasaw Chan K’awiila, opatrzony jest tytułem k’uhul Yax Mutul ahau – boskiego władcy Yax Mutul (Tikal). Towarzyszą mu dostojnicy: b’aah ahau o imieniu Tetchin i Chak Tan Moow, który musi być krewnym Hasaw Chan K’awiila.
Wasal, a właściwie jego posłaniec, to K’ahk’ Mix Muut, uginający się pod ciężarem królewskiego trybutu. Inskrypcja zdradza dalej, że to dworzanin Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II – władcy dynastii Kaanul z Calakmul. Wydarzenie owo miało miejsce 9.12.19.10.0 4 Ahau 13 Keh (10 X 691 n.e. zgodnie z korelacją 584285) (Guenter 2002:219-221; Martin & Grube 2008:110) w Topoxte, na wyspie na jeziorze Yaxha’, ale czy ktoś coś z tego rozumie?! [Hołd w Yaxha’ miał miejsce dzień po 42 urodzinach Yuknoom Yich’aak K’ahka, jednak nie wiemy czy Majowie obchodzili swoje urodziny zgodnie z rokiem solarnym.]
9.13.0.0.0 8 Ajaw 8 Wo (18 III 692 n.e.) Hasaw Chan K’awiil wzniósł stelę 30 i ołtarz 14 na zakończenie k’atunu, formalnie kończąc hiatus w Tikal. W magazynach INAH leży jednak stela z imieniem jego ojca Nuun Uhol Chaaka, odebrana kolekcjonerom. Niestety, pozbawiona jest dat i w większości pozostaje nieczytelna. Tzw. hiatus był na pewno trudniejszym okresem dla Tikal, ale z piramidą Templo V i całą opisaną do tej pory historią najazdów Węży i uprawianej przez nich polityki historycznej, polegającej na niszczeniu świadectw niewygodnej przeszłości nie wygląda to aż tak poważnie…
Pomoc z zachodu?
W sierpniu 659 r. n.e. Pakal Wielki, boski władca B’aakal (Palenque) pokonał koalicję wrogów pod wodzą Nuun Uhol Chaaka – imiennika jednego z naszych bohaterów, zaczynając z wolna odzyskiwać panowanie dynastii B’aakal nad rejonem rzeki Usumacinta. Na elewacji domu C królewskiego pałacu Lakamha’ (Palenque) widnieją postaci sześciu wziętych wtedy do niewoli jeńców. Bitwa wspomniana jest również w Świątyni Inskrypcji. W trakcie wielkiej rezurekcji Tikal na tronie B’aakal (Palenque) zasiadał jego syn K’inich Kan Bahlam II.
Władcy Palenque nie pochwalili się w żadnym z tekstów bezpośrednim udziałem w wojnie na terenie Peten, ale z władcami Tikal łączył ich zawsze wspólny wróg – Węże oraz wspólne dziedzictwo – Nowy Porządek przyniesiony przez Siyah K’ahk’a z Teotihuacan czasów Cytadeli. Depozyt 180 z piramidy 5D-32 zawiera siedem kadzielnic typowych dla Palenque.
Wojna
Pani Ix Wak Halam Chan, regentka Sa’al (Naranjo), pochodząca z linii Yax Mutul z Dos Pilas i obnosząca się całe życie tytułem cesarzowej dynastii Yax Mutul (Tikal), zaczęła w 693 r. n.e. szarpać dominium Hasaw Chan K’awiila. 9.13.2.16.10 5 Ok 8 K’umk’u (1 II 695 n.e.) pobiła armię Tikal gdzieś pod Żółtym Królikiem (maaya: K’an T’u’l). Tak, Yuknoom Ch’eenowi II opłaciły się inwestycje w jej ojca B’ahlah Chan K’awiila. 9.13.3.7.18 11 Etz’nab 11 Ch’en (8 VIII 695 n.e.) doszło jednak do walnej bitwy z siłami Węży, która zakończyła się ich zaskakującą klęską Kaanul.
W ręce Hasaw Chan K’awiila wpadł Yahaw Man – wojenny sztandar lub bóstwo patronujące Kaanul. 13 dni po bitwie złożono w ofierze jednego z dowódców armii Węży – kogoś pochodzącego z Sa’al (Naranjo), które najwyraźniej również musiało brać udział w bitwie. Choć długie lata uważano, że był to sam Yuknoom Yich’aak K’ahk’, jego pochówek został odnaleziony w Calakmul, w pobliżu szczytu wielkiej piramidy II. Siedem dni później przez Tikal przeszedł marsz tryumfalny pod sztandarem boga-jaguara Nuun B’ahlam Chaahknala, a wszystko zostało opisane na drewnianym nadprożu 3 z piramidy Templo I (Guenter 2002:224).
Wraca nowe…
Na nadprożu 2 z Templo I Hasaw Chan K’awiil przedstawiony jest w stroju wojownika Teotihuacan, zasiadającego pod palankinem z przedstawieniem Waxaklajun U B’aah Chana – Wojennego Węża Teotihuacan. W nowym Tikal pojawiła się nowa, ale również i stara architektura. Obok strzelistych piramid, będących dzisiaj egzemplum stylu architektonicznego Peten, w Tikal wykwitają platformy radialne w stylu talud-tablero-atadura, będące zmodyfikowaną na ówczesne czasy odmianą stylu architektonicznego talud-tablero i opatrzone suto środkowomeksykańską symboliką: 5D-43 na Placu Wschodnim, 5C-53 w centrum Mundo Perdido i 6E-144-1.
Bardziej niż Teotihuacan platformy te przypominają jednak współczesne sobie środkowomeksykańskie budowle z El Tajin czy Xochicalco – wraz z wiktorią, Tikal wróciło prawdopodobnie na dalekosiężne szlaki handlowe Mezoameryki. Odnowiono Piramidę Talud-Tablero (piramida 5C-49 na Mundo Perdido), podnosząc ją o dwie kondygnacje. Choć nowe schody nie miały już balustrad, elewacje zachowały oryginalny styl talud-tablero. Pałac Hasaw Chan K’awiila to budowla 5D-57 na Centralnym Akropolu Tikal. Tuż obok Templo I zbudowano nowe, małe boisko do pitz (pok-ta-pok).
Hiatus w Tikal?
Podsumujmy:
W 557 r. n.e. Wak Chan K’awiil, ostatni władca Tikal z dynastii, wywodzącej się z Teotihuacan, konsekrował stelę 17. Pięć lat później stracił życie z rąk Węży z Kaanul (Dzibanche), wspomaganych przez nowych sojuszników z Uxwitza’ (Caracol) – dawnych sprzymierzeńców Tikal. Wraz z nim odeszła w niebyt cała teotihuacańska dynastia w Yax Mutul (Tikal).
Dopiero 135 lat później, w 692 r. n.e., Hasaw Chan K’awiil I konsekrował stelę 30 oraz ołtarz 14, obwieszczając miastu i światu odrodzenie potęgi Yax Mutul (Tikal) na Nizinach Majów. Trzy lata później pokonał Yuknoom Yich’aak K’ahka II, władcę Węży z Calakmul, syna Yuknoom Ch’eena II, zwanego przez nas Wielkim. Był to początek końca największej hegemonii świata Majów okresu klasycznego – dynastii Kaanul. Tyle jest w podręcznikach…
Mamy też jednak liczne przesłanki, że hiatus w Tikal nie trwał aż tak długo i, że być może wcale nie był hiatusem. W międzyczasie miała miejsce ekspansja Tikal w rejonie Rio Pasion. Miasta wasalne Yax Mutul konsekrowały stele, wymieniając na nich swoich suwerenów z dynastii Yax Mutul, zaś samo Tikal zostało kilkakrotnie najechane.
Są ślady, że dokonano starannych porządków po entradzie Teotihuacan i zainstalowanej w jej wyniku środkowomeksykańskiej dynastii. Przy każdej z tych okazji z Tikal mogła zniknąć dowolna ilość niewygodnych najeźdźcom stel. O ile z pobitego miasta łatwo wynieść stele, trudniej to zrobić z wielką piramidą V, zbudowaną w trakcie rzekomego hiatusu.
Historia – rodzaj towarzyskiej gry…
Fortuna kołem się toczy, a historia lubi się powtarzać… Syn Hasaw Chan K’awiila – Yik’in Chan K’awiil w 736 r. n.e. pobił Yuknoom Took K’awiila, następcę Yuknoom Yichaak K’ahka II, ostatecznie kładąc kres dominacji Węży (Kaanul) na Nizinach Majów. W zapisie epigraficznym pojawia się jeszcze tylko jeden władca pieczętujący się ich herbem – sławetną Głową Węża, ale o tym oczywiście innym razem i przy innej okazji. Tikal cieszyło się odzyskaną potęgą aż do końca czasów…
Do końca czasów…
Po Jasaw Chan K’awiilu I na królewskim tronie Tikal panowało jeszcze kilku władców. XXVII władcą Yax Mutul (Tikal) był jego syn, już wspomniany Yik’in Chan K’awiil, który pochował ojca w Templo I, wzniósł najpotężniejszą jednobryłową piramidę Majów – Templo IV oraz większość Templo VI. Budowę Templo VI skończył jego syn Tuunti’ Chan K’awiil. Yax Nuun Ayiin II, który wzniósł dwa kompleksy bliźniaczych piramid radialnych: Q i R na zakończenia k’atunów (nowa tradycja w Tikal), jest ostatnim, co do którego możemy być pewni jego pozycji na liście jako XXIX władcy Yax Mutul (Tikal).
55 m wysokości Templo III była ostatnią wielką piramidą Tikal, pobudowaną na początku IX stulecia n.e. Z jej inskrypcji znamy imię władcy Nuun Uhol K’inich, który był ojcem budowniczego. W miejsce kolejnej pary bliźniaczych piramid radialnych, na zakończenie 19 k’atunu (28 VI 810 n.e. zgodnie z korelacją 594285) ustawiono u jej stóp stelę 24. Jest to ostatnia późnoklasyczna stela w Tikal. Zawiera ona imię władcy, tłumaczone jako Zaćmienie Słońca.
Zaćmienie Słońca i skażenie wody w Tikal
Z badań osadów dennych czterech największych rezerwuarów wody w Tikal wiemy, że w epoce późnoklasycznej w dwóch z nich, tych położonych najbliżej centrum i królewskiego pałacu dochodziło do regularnych zakwitów produkujących groźne trucizny cyjanobakterii. Oba zbiorniki były też mocno skażone rtęcią spłukiwaną ze świątynnej i pałacowej architektury (używany do barwienia dekoracji cynober to siarczek rtęci). Mogło to wpłynąć negatywnie na kondycję klasy panującej Yax Mutul (Tikal), a jednym z ubocznych sympotmów byłaby trudna do przeoczenia niesportowa sylwetka władcy (Lentz et al. 2020)
Z tych samych badań wiemy, że epoce schyłkowoklasycznej doszło do poważnego wyludnienia Tikal. Kolejna, schyłkowoklasyczna już stela 11 pojawiła się tu dopiero 3 k’atuny później. Wzniesiona została na Wielkim Placu Tikal. Widnieje na niej imię Hasaw Chan K’awiil II i data 10.2.0.0.0. (17 VIII 869 n.e. zgodnie z korelacją 584285). Jest to ostatnia stela ostatniego znanego władcy Tikal (Coggins 1990:79; Martin & Grube 2008:48-53). Ruiny jednego z najwspanialszych miast Mezoameryki wkrótce przejął w swoje posiadanie las.
Tikal
Ruiny Tikal zostały odkryte w 1848 r. Już od zarania były mekką wielkich archeologów Mezoameryki. Teobert Maler (1842-1917), Alfred P. Maudslay (1850-1931), Alfred M. Tozzer (1877-1954), Sylvanus G. Morley (1883-1948), by wymienić choćby tych najważniejszych… W latach 1956-1970 rozpoczęły się tu wykopaliska archeologiczne w ramach Tikal Project. Badania te prowadzili Edwin M. Shook (1911-2000), a później William R. Coe (1926-2009). Skutkowały rekonstrukcją na skalę, jakiej wcześniej nie oglądała Mezoameryka. To również w Tikal Dennis E. Puleston (1940-1978) prowadził epokowe eksperymenty dotyczące przeznaczenia czultunów [vide: Chultunòb (czultuny): jaskinie kieszonkowe czy podziemne bimbrownie?].
Dzięki strzelistym piramidom i usytuowaniu w centrum dzikiej selwy, pewnemu oddaleniu i odcięciu od wpsółczesnego świata, a także dość sporym rozmiarom Tikal do dziś pozostaje najbogatszym i najbardziej spektakularnym stanowiskiem archeologicznym Majów, które może zobaczyć zwykły turysta. Szczęśliwie nie dostało się na listę nowych cudów świata, więc i bardziej wymagający mogą znaleźć tam coś dla siebie, obcując sam na sam z przyrodą i buszując po rzadziej odwiedzanych przez duże grupy turystów ruinach.
Przemek A. Trześniowski 13.0.10.5.14 13 Ix 7 K’ayab
Skrócona wersja artykułu ukazała się na portalu „Archeowieści” w dniu 3 VI 2024: Tikál: Odrodzenie. Poprzednie części cyklu:
- Tikal I – Zarzewie buntu: Yax Ehb Xook i świt Nowego Porządku
- Tikal II – Entrada
- Tikal III – Od entrady po hiatus. Nowe rozdanie w Teotihuacan
- Tikal IV – Hiatus: historia czasu upadku
Wsparcie dla portalu Mezoameryka
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 200 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/ndatd3. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 
Bibliografia:
Coe, William R. (1990) Excavations in the Great Plaza, North Terrace, and North Acropolis of Tikal, Tikal Report No.14 vol. V, The University of Pennsylvania Museum
Culbert, Patrick T.; Laura J. Kosakowsky (2019) The Ceramic Sequence of Tikal: Tikal Report 25B, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology
Guenter, Stanley P. (2002) Under a Falling Star: A Hiatus at Tikal, (thesis), La Trobe University, Bundoora, Victoria, Australia
Lentz, David L.; Trinity L. Hamilton, Nicholas P. Dunning, Vernon L. Scarborough, Todd P. Luxton, Anne Vonderheide, Eric J. Tepe, Cory J. Perfetta, James Brunemann, Liwy Grazioso, Fred Valdez, Kenneth B. Tankersley, Alison A. Weiss (2020) Molecular genetic and geochemical assays reveal severe contamination of drinking water reservoirs at the ancient Maya city of Tikal. „Science Reports”10, 10316. https://doi.org/10.1038/s41598-020-67044-z
Martin, Simon (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, Cambridge University Press
Martin S., Grube N. (2008) Chronicle of the Maya kings and queens: Deciphering the dynasties of the ancient Maya, London, Tames & Hudson
Tokovinine, Alexandre (2008) Lords of Tikal: Narratives and Identities, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University
Trześniowski, Przemysław A. (2024) Chultunòb (czultuny): jaskinie kieszonkowe czy podziemne bimbrownie? „Mezoameryka” II (1) DOI: 10.13140/RG.2.2.25209.89443
8 komentarzy