Yaxnohcah – Pierwszy Wielki Dom

Mezoameryka, Yaxnohcah, Niziny Majów, Jukatan, Campeche, Chih Cha’, Pierwsze Królestwo Węża

Yaxnohcah to stanowisko archeologiczne znajdujące się w południowym Campeche, na centralnym płaskowyżu krasowym Półwyspu Jukatan (centralny płaskowyż krasowy – Central Karstic Uplands, to spójny obszar w centrum półwyspu, o wysokości od 180 do 430 m n.p.m.) na terenie Niecki Mirador-Calakmul. Yaxnohcah leży około 21 km na południowy-wschód od Calakmul. Ruiny Yaxnohcah rozciągają się na obszarze ponad 42 km² na naturalnym wzniesieniu otoczonym skomplikowanym układem terenów podmokłych z powierzchniowymi strumieniami, w tym bajos: El Laberinto na północy (to jest to, które widać po prawej stronie, wchodząc na teren stanowiska archeologicznego Calakmul) i El Tomatal na południu od głównego rezydencyjno-ceremonialnego kompleksu zwanego Brisa, gdzie znajduje się jedyna grupa E stanowiska. El Tomatal ma ledwie 4 km² powierzchni, która znajduje się wyżej niż ogromne Bajo de Labertino, do którego przy przepełnieniu czasami się przelewa.

Yaxnohcah to niezwykle istotne stanowisko archeologiczne dla zrozumienia cywilizacji Majów epoki preklasycznej (1000 p.n.e. – 250 n.e.). Miasto to znajdowało się w sąsiedztwie wielkich preklasycznych i blisko powiązanych ze sobą siecią dróg (sacbeób) ośrodków: El Mirador, Nakbe, Calakmul i tak jak one posiadało monumentalną triadyczną architekturę. Należałoby zatem przypuszczać, że Yaxnohcah należało do tego samego pierwszego większego bytu państwowego, kojarzonego z pierwszym imperium, a przynajmniej znajdowało się w jego strefie wpływów. Ze względu na swój wiek i rozmiary w porównaniu z Nakbe w epoce środkowopreklasycznej (1000-400 p.n.e.) mogło też pełnić dominującą rolę. Na terenie Yaxnohcach badania archeologiczne prowadził Proyecto Arqueológico Yaxnohcah (PAY), a następnie Proyecto Arqueológico Bajo Laberinto (PABAL).

Jak stare jest Yaxnohcah?

Yaxnohcah w języku maya t’aan oznacza Pierwszy Wielki Dom. Cywilizacyjne i ceremonialne serce Yaxnohcah to środkowopreklasyczna (1000-400 p.n.e.) grupa Brisa, w której znajduje się jedyna na terenie tego stanowiska grupa E, ale na terenie grupy Helena natrafiono na znacznie starsze ślady zamieszkania jeszcze z okresu preceramicznego (przełom wczesnego i środkowego preklasyku). W okresie późnopreklasycznym w Yaxnohcah pojawiło się aż 15 grup monumentalnej architektury z piramidami triadycznymi: Brisa, Carmela, Alba, Irina, Jazmin, Helena, Grazia, Fidelia, Dolores, Esma czy Eva. Pod niektórymi z nich, jak np. w grupie Grazia dokopano się do środkowopreklasycznych platform ze śladami ówczesnej aktywności ceremonialnej.

Badania prowadzone przez Proyecto Arqueológico Yaxnohcah (PAY) ujawniają nieprzerwane zasiedlenie regionu od bardzo wczesnych czasów, od około 1000 r. p.n.e., do 1400 r. n.e. Wydaje się, że ośrodek Yaxnohcah powstał w okresie środkowego preklasyku (ok. 1000 r. p.n.e.) i został skonsolidowany w późnym preklasyku, a następnie był stale zamieszkiwany jeszcze w okresie postklasyku.

Yaxnohcah u świtu cywilizacji Majów

Środkowopreklasyczne początki Yaxnohcah (1000-400 p.n.e.) to rozległe choć niskie platformy, zlokalizowane w pobliżu strategicznych źródeł zasobów, jak woda czy pokłady rogowca. Na środkowopreklasycznych platformach wznoszono konstrukcje z materiałów nietrwałych, o czym świadczą odkrywane w trakcie wykopalisk otwory popalikowe. W okresie późnopreklasycznym (od 400 p.n.e.) na platformach pojawiła się natomiast monumentalna architektura: piramidy triadyczne i boiska do pitz (pok-ta-pok), skomplikowany system zarządzania wodą oraz sieć dróg. W okresie tranzycji 400-200 p.n.e. platformy zatem urosły i zmieniły charakter z mieszkalnego na ceremonialno-publiczny.

Symbolika kosmologiczna układu przestrzennego Yaxnohcah

Badania LiDAR pokazują spory rozmiar Yaxnohca, które miało powierzchnię 40 km². Jak do tej pory, dzięki zastosowaniu LiDAR zlokalizowano w Yaxnohcah 23 grupy budynków. Z analizy przestrzennej zgromadzonych danych wynika, że nie zostały one rozlokowane w sposób przypadkowy.

Pierwotne Palenisko

Centralna część Yaxnohcach zbudowana została na planie trójkąta, symbolizującego kosmologiczne Pierwotne Palenisko. Trzy kompleksy architektoniczne: Alba na północy, Carmela na południowym-zachodzie i Esma na południowym-wschodzie tworzą trójkąt równoramienny – symboliczne kamienie wyznaczające palenisko, w którego centrum płonie ogień – zawierający grupę E kompleks Brisa. W każdej z wymienionych grup znajduje się monumentalna architektura triadyczna. Mierząc od centralnych piramid triadycznych, kompleksy Alba i Carmela oraz Alba i Esma dzieli identyczna odległość 938 m. Między grupami Carmela i Esma jest 1096 m. Wszystkie kompleksy piramid triadycznych w Yaxnohcach były zorientowane na grupę E w centralnym kompleksie Brisa.

Kwinkunks

Cztery grupy monumentalnej architektury, zawierające również piramidy triadyczne, tworzą krzyż, którego ramiona przecinają się w centralnym punkcie miasta – zawierającym grupę E kompleksie Brisa. Wspomniane grupy na ramionach kwinkunksu leżą na kierunkach międzykardynalnych: Grazia w odległości 1,7 km na południowym-zachodzie, Fidelia w odległości 2,5 km na północnym-wschodzie, , Leonora w odległości 2 km na południowym-wschodzie i Hiacynta w odległości 2 km na północnym-zachodzie od Brisy.

Grazia

Kompleks Grazia leży 2 km na południe od centralnej, wyposażonej w grupę E grupy Brisa. Grazia odkryty został w trakcie analizy danych z LiDARu zgromadzonych w 2014 r. i potwierdzony w terenie w roku 2015. Grazia góruje ponad Bajo Tomatal, które leży 100 m na wschód, wznosząc się 24.5 m ponad jego powierzchnię. Budynki w Grazia położone są na zorientowanej mniej więcej w osi południkowej platformie o wymiarach 160 na 60 m i wysokości 2 m, wnosząc się o kolejne 2 m na południu. W północnej części platformy znajdowało się boisko do pitz (pok-ta-pok). W południowej wzniesiono kompleks piramid triadycznych, zorientowany z odchyleniem 14° na wschód od kierunku północnego. Jest to orientacja, która powtarza się często w Yaxnohcah.

Helena

Grupa Helena znajduje się 900 m na północny-wschód od Brisa – centralnego kompleksu Yaxnohcah, z którym jest połączona sacbe. Helena leży na wyniesieniu w zachodniej części rynny łączącej Bajo de Labertino i Bajo Tomatal. Odkryta została dzięki analizie DEM (Digital Elevation Model) z roku 2014. Helena składa się z niskiej, jednometrowej wysokości platformy o wymiarach 145 na 70 m, z siedmioma budynkami na szczycie. Trzy na północy platformy tworzą swego rodzaju patio. Dwa spośród czterech na południu to pozostałości boiska o długości 15 m. Dziś kopce te nie mają więcej niż 0,8 i 1 m wysokości, z przestrzenią około 7 m między nimi. Dwa pozostałe mają około 3 m wysokości oraz 16 i 25 m długości.

Yaxnohcach pod koniec czasów…

Badania archeologiczne wskazują, że Yaxnohcah było zamieszkane również w epoce późnoklasycznej (550-909 n.e.), okresie, który na południowych Nizinach Majów, a przede wszystkim w ich północnej części, zaznaczył się dominacją Dynastii Węża – Kaanul, gnieźdżącej się w tym okresie w pobliskim Calakmul. Calakmul od Yaxnohcah oddziela około 21 km rozlewiska Bajo el Laberinto. Oddziela, a raczej łączy, gdyż strumienie i zbiorniki wodne dla cywilizacji Majów były arteriami komunikacyjnymi.

W Yanohcah w epoce późnoklasycznej działało m.in. targowisko, nazywane obecnie kompleksem Sakjol. Tuż obok tego targowiska ulokowana jest grupa rezydencyjno-administracyjna Ximbal Che. Sakjol i Ximbal Che położone są 1,25 km na północny-zachód od centralnego ceremonialnego kompleksu Yaxnohcah – Brisa, z którym są połączone za pomocą sacbe.

Bibliografia:

Anaya Hernández, Armando; Kathryn Reese-Taylor (2016) Proyecto Arqueológico Yaxnohcah, Informe de la 2016 Temporada de Investigaciones, INAH, Mesoweb

Anaya Hernández, Armando; Meaghan Peuramaki-Brown, Kathryn Reese-Taylor (2016) Proyecto Arqueológico Yaxnohcah, Informe de las temporadas de investigación 2014 y 2015. México: Instituto Nacional de Antropología e Historia, Mesoweb.

Brewer, Jeffrey L; Christopher Carr, Nicholas P. Dunning, Debra S. Walker, Armando Anaya Hernández, Meaghan Peuramaki-Brown, Kathryn Reese-Taylor (2017) Employing airborne lidar and archaeological testing to determine the role of small depressions in water management at the ancient Maya site of Yaxnohcah, Campeche, Mexico, „Journal of Archaeological Science” Reports 13 (2017), Elseviere, s. 291-302 DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.jasrep.2017.03.044

Reese-Taylor, Kathryn; Armando Anaya Hernández (2013) Proyecto Arqueológico Yaxnohcah, 2011 Informe de la Primera Temporada de Investigaciones

Reese-Taylor, Kathryn; Armando Anaya Hernández,, F. C. Atasta Flores Esquivel, Kelly Monteleone, Alejandro Uriarte, Christopher Carr, Helga Geovannini Acuña, Juan Carlos Fernandez-Diaz, Meaghan Peuramaki-Brown, Nicholas Dunning (2016) Boots on the Ground at Yaxnohcah: Ground-Truthing Lidar in a Complex Tropical Landscape, „Advances in Archaeological Practice” 4(3), The Society for American Archaeology, s. 314-338 DOI: https://doi.org/10.7183/2326-3768.4.3.314

Longstaffe, Matthew S.; Kathryn Reese-Taylor, Debra Walker,
Armando Anaya Hernández, Felix Kupprat (2023) Managing the Marketplace: The View from Ximbal Che, an Intermediate Elite Architectural Group at Yaxnohcah, Campeche, „Mayanist” 4(2), American Foreign Academic Research, s. 45-72

Walker Debra, Kathryn Reese Taylor, Felix Kupprat (2022) Dangerous Transitions: Tracking Ajaw across the 8^th Bak’tun, Maya at Lago 2022

Vázquez López, Verónica Amellali; Kathyrn Reese-Taylor, Debra S. Walker, Mikaela Radford, Jessica Shaw, Armando Anaya Hernández (2022) Prácticas rituales mayas durante el periodo Preclásico en el Complejo Grazia, Yaxnohcah, Campechee, „Estudios de Cultura Maya” XL, s. 57-95 DOI: https://doi.org/10.19130/iifl.ecm.60.23X00S702

Vázquez López, Verónica Amellali; Kathyrn Reese-Taylor, F.C. Atasta Flores Esquivel (2022) Preclassic Placemaking at Yaxnohcah, Mexico: A View from teh Grazia and Helena Complexes, „Ancient Mesoamerica” 33, s. 561-588 DOI: https://doi.org/10.1017/S0956536121000237