Mezoameryka, archeoastronomia, architektura, kalendarze Majów, cywilizacja Majów, grupa E, grupy E
(fot: P.A. Trześniowski 2016)
Grupy E były jedną najstarszych zestandaryzowanych form majańskiej architektury. Kompleksami o specyficznym układzie, który służyć mógł Majom do strojenia kalendarza agrarnego, względem którego orientowali prawdopodobnie terminy zasiewów oraz nadejście i zakończenie pory deszczowej, ponieważ nie stosowali oni w swoich kalendarzach interkalacji. Zdaniem archeoastronomów, orientacje astronomiczne grup E to architektoniczna adaptacja kalendarza tzolk’in, co pozwala zakładać, że był on stosowany w Mezoameryce już w latach 1200-1000 p.n.e. Nazwa tych zespołów architektonicznych pochodzi od, zorientowanej na ekstremalne pozycje wschodów Słońca na horyzoncie i dni ćwiartek roku, przypadających na środkową dobę pomiędzy solstycjami, Grupy E w ruinach miasta Uaxactun w dzisiejszym Peten w Gwatemali.
Grupy E – wynalazek Majów?
Wydana w 2017 r. książka Maya E Groups: Calendars, Astronomy and Urbanism in the Early Lowlands wymienia 176 grup E, z czego większość znajduje się w centrach dawnych miast, tworząc największą publicznie dostępną i otwartą przestrzeń. Niektóre miasta na Nizinach Majów posiadały więcej niż jedną i tylko w pięciu z nich jedna i jedyna grupa E znajdowała się na obrzeżu. Grupy E były więc budowane prawie wszędzie na Nizinach Majów, zdając się najstarszą majańską inwencją, tkwiącą w samym centrum ich kosmologicznej wizji rzeczywistości.
Najstarsze grupy E na Nizinach Majów
Grupy E pojawiły się na Nizinach Majów na początku epoki środkowopreklasycznej. Najstarsza grupa E na Nizinach Majów, datowana na 950 rok p.n.e. zbudowana została w Ceibal. Około 800–700 roku p.n.e. grupy E pojawiły się w dolinie Rio Belize, następnie mniej więcej w 800-600 roku p.n.e. w Cival i około 700 roku p.n.e. na Mundo Perdido w Tikal, w Cenote czy w Nakbe. Około 650-600 p.n.e. w Nakum.
Najstarsze grupy E poza Nizinami Majów
Gareth Lowe i Michael Blake znaleźli jednak podobne kompleksy architektoniczne w górnym biegu rzeki Grijalva w Chiapas. San Isidro, Chiapa de Corzo czy Finca Arizona… wszystkie okazały się środkowopreklasyczne, a więc co najmniej porównywalne wiekowo z tymi na Nizinach Majów. Grupy E znajdujemy też na Wyżynach Majów, np. w Takalik Abaj. Na wczesnopreklasycznym stanowisku Ojo de Agua, na oceanicznym wybrzeżu Pacyfiku, znajduje się prawdopodobnie pierwsza i najstarsza grupa E. Pochodzi ona ze schyłku epoki wczesnopreklasycznej, z fazy ceramicznej Jocotal (1150–1000 p.n.e.). Grupa E na największej platformie MFU w Aguada Fenix w Tabasco mogła być zbudowana pomiędzy 1050 a 900 p.n.e.
Morfologia grup E
Grupa E składa się zwykle z piramidy położonej na zachodzie i korespondującej z nią szerokiej platformy położonej od niej na wschód. W zależności od typu wschodnia platforma (może być dodatkowo rozbudowana o jedną świątynię w centrum (typ: Cenote), lub trzy świątynie: w centrum i na brzegach (typ: Uaxactun). Pierwotna postać grup E składała się z samej piramidy oraz platformy (typ: La Venta), położonej od niej na wschód, po drugiej stronie dzielącego je placu. Plac ten był również ważnym komponentem grupy E – czasem usuwano z niego podłoże aż do skały macierzystej. Istnieją przesłanki, że place grup E mogły być intencjonalnie zalewane wodą. Na centralnej osi grupy E deponowane były często ofiary zakładzinowe, często z użyciem jadeitu, sporadycznie również ofiarne pochówki.
Odkrywanie grup E
W latach 1924-1926 archeolog Frans Blom, który wykonywał kartografię grupy budynków oznaczoną literą E w Uaxactun, zauważył, że ich usytuowanie odpowiada wschodom Słońca w dniach równonocy i przesileń. Karl Ruppert, zawiadujący ekspedycjami Carnegie Institution do Południowo-Wschodniego Campeche, które były organizowane w latach 1931-1938, szybko rozpoznał trzynaście takich grup na innych stanowiskach oraz sześć takich, które różniły się orientacją. W latach 1928 i 1929 wykopaliska w dwóch grupach E: w Hatzcap Ceel i w Cahal Pichik prowadził w tzw. międzyczasie sir Eric Thompson. Kolejne dekady przyniosły kilkadziesiąt nowych grup E, z czego większość w samym sercu Nizin Majów, w promieniu stu dziesięciu kilometrów od Uaxactun. Później zaczęto dostrzegać je również w bardziej odległych miejscach, jak: Dzibilchaltun na dalekiej północy Jukatanu, Dzibilnocac, Uxmal, Yakalxiu i Yaxhom w regionie Puuc, El Mirador, Lamanai, Baking Pot, Tayasal, Caracol, Paxcaman, Cenote i Ceibal…
Grupy E – rekordy architektoniczne
Największa grupa E na Nizinach Majów znajduje się na stanowisku archeologicznym El Güiro (Wakna) w Niecce Mirador-Calakmul – jej wschodnia platforma ma aż 210 m długości. Największa znana grupa E odkryta została na potężnej platformie typu MFU w Aguada Fenix – wschodnia platforma tamtejszej grupy E ma aż 401 m długości (!) Najstarsza grupa E mogła zostać wzniesiona wraz z prototypami pierwszych piramid we wczesnoklasycznym Ojo de Agua na wybrzeżu Pacyfiku, bądź w ramach niepotwierdzonego i nie wydatowanego prototypu MFU w olmeckim w San Lorenzo – najstarszym znanym mieście Mezoameryki. Na Nizinach Majów grupy E rozpowszechniły się w okresie środkowopreklasycznym.
Ewolucja grup E
Z biegiem czasu grupy E pozostawały kluczowym elementem układu architektonicznego swoich miast, jednak ewoluowały one architektonicznie i mogły zmieniać swe rytualne funkcje. Najbardziej jaskrawe przykłady takich zmian mamy w Nixtun Ch’ich, San Bartolo, Tikal czy Calakmul.
Przesunięcie triadyczne
Opublikowano na licencji CC BY 4.0
W epoce późnopreklasycznej na niektórych stanowiskach archeologicznych w Peten (Gwatemala) można zaobserwować przeniesienie funkcji obserwatoriów solarnych z grup E na piramidy triadyczne, które były wznoszone na tej samej osi na wschód od grup E, przesłaniając im widok wschodniego horyzontu. Najbardziej jaskrawym przykładem przesunięcia triadycznego (ang: triadic shift) jest stanowisko San Bartolo, gdzie ok. 250-100 p.n.e. piramida triadyczna została zbudowana na grupie E. Grupy E zostały w epoce późnopreklasycznej przesłonięte piramidami triadycznymi w Cival (~300 p.n.e.), czy Nixtun Ch’ich’. Przykładem takiej sytuacji może być również zespół piramid triadycznych La Danta w El Mirador, gdzie grupa E, wzniesiona na tej samej rozległej bazowej platformie co piramida La Danta stoi w cieniu olbrzymiej piramidy. W tym wypadku nie znamy jednak precyzyjnych datowań, które mogłyby wskazać, która z tych dwóch konstrukcji została zbudowana wcześniej.
Klasyczny rozkwit grup E
(fot: P.A. Trześniowski 2020)
W okresie klasycznym (250-909 n.e.), epoce złotego wieku Majów grupy E były często rozbudowywane: rosła zarówno piramida zachodnia jak i platforma wschodnia – w centrum i na szczycie której wyrastały coraz bardziej wyszukane świątynie tak, że siłą rzeczy kompleksy musiały tracić funkcje precyzyjnych obserwatorów solarnych. Najbardziej jaskrawym przykładem takiej rozbudowy jest Tikal, gdzie piramida zachodnia stała się w epoce wczesnoklasycznej (faza Manik 2 – IV w. n.e.) jedną z najwyższych struktur w mieście, ustępując obecnie wysokością jedynie późnoklasycznym piramidom z VII i VIII stulecia.
W połączone nadal platformą piramidy zamieniły się dawne świątynie wschodniej platformy grupy E w Calakmul, z licznymi stelami, które w epoce późnoklasycznej postawiono przed każdą ze świątyń. Centralne piramidy wschodnich platform mogły zamieniać się w miejsca kultu przodków, stając się również miejscem ich pochówku jak w Nakum. Wiadomo również o niewydatowanym i obrabowanym pochówku władcy w zachodniej piramidzie grupy E w El Guiro / Wakna.
(fot: P.A. Trześniowski 2022)
Dodatkowa lektura:
Więcej o grupach E przeczytać można w artykułach:
Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy, „Archeowieści” 2022
Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?, „Archeowieści” 2022
O co chodzi z tymi Olmekami? Cultura madre czy culturas hermanas?, „Archeowieści” 2022
Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki. Zaklęte w architekturze, „Archeowieści” 2022
Preklasyczny maszkaron ze struktury 3 w Chacté, Gwatemala, (tłumaczenie własne), „Mezoameryka”
Polecam również wysłuchanie prelekcji dr Ivana Šprajca Maya astronomy and Group E-type architectural assemblages: A reassessment na kanale „Mesoamerican Dialogues” Uniwersytetu Tulane
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Bibliografia:
Aveni, Anthony F. (2002) Schody do gwiazd: obserwacje nieba w trzech wielkich starożytnych kulturach, Zysk i S-ka.
Aveni, Anthony F.; Horst Hartung (1989) Uaxactun, Guatemala, Group E and similar assemblages: an archaeoastronomical reconsideration, w: Antonio F. Aveni (ed.) World Archaeoastronomy, Cambridge University Press, s. 441-461.
Chase, Arlen F. & Diane Z. Chase (1995) External impetus, internal synthesis, and standardization: E Group assemblages and the crystallization of Classic Maya society in the southern lowlands, w: Nikolai Grube (ed.) The emergence of Lowland Maya civilization: the transition from the Preclassic to the Early Classic, s. 87-101.
Freidel, David A.; Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, Jerry Murdock (eds.) (2017) Maya E Groups: calendars, astronomy, and urbanism in the early lowlands, University Press of Florida.
Šprajc, Ivan (2021) Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning, „PLOS ONE” 16.4.
Šprajc, Ivan (2018) Astronomy, architecture, and landscape in prehispanic Mesoamerica, „Journal of Archaeological Research” 26.
Šprajc, Ivan (2001) Orientaciones astronómicas en la arquitectura prehispánica del centro de México, „Colección Científica” 427.
Šprajc, Ivan; Pedro Francisco Sánchez Nava (2015) Orientaciones astronómicas en la arquitectura de Mesoamérica: Oaxaca y el Golfo de México, „Prostor, kraj, čas” 8.
Šprajc, Ivan; Pedro Francisco Sánchez Nava; Alejandro Cañas Ortiz, (2016) Orientaciones astronómicas en la arquitectura de Mesoamérica: Occidente y Norte, „Prostor, kraj, čas” 12.
Sánchez Nava, Pedro Francisco; Ivan Šprajc, Martin Hobel (2016) Aspectos astronómicos de la arquitectura maya en la costa nororiental de la península de Yucatán, „Prostor, kraj, čas” 13.
Sanchez Nava, Pedro Francisco; Ivan Šprajc (2015) Orientaciones astronómicas en la arquitectura maya de las tierras bajas, .
Źrałka, Jarosław; Wiesław Koszkul, Bernard Hermes, Juan Luis Velasquez, Varinia Matute, Bogumił Pilarski (2017) From E-Group to funerary pyramid: mortuary cults and ancestor veneration in the Maya centre of Nakum, Petén, Guatemala, „Cambridge Archaeological Journal” 27.3.
22 komentarze