Puuc (region), Wzgórza Puuc

Mezoameryka, Niziny Majów, Puuc, Yucatan, Campeche, Jukatan, Meksyk

Region Puuc leży w północno-zachodniej części półwyspu Jukatan, na południe od Sierrita de Ticul, na terenie dwóch dzisiejszych meksykańskich stanów: Yucatan i Campeche. Region słynie z licznych stanowisk archeologicznych cywilizacji Majów, jak: Oxktintok, Kabah, Uxmal, Nohpat, Sayil, Labna, Itzimte, Halal, Xculoc, Sisila, Xcombec, Xkipche, Xcalumkin, Xcoch, Mulchic, Xcorralche, Rancho Nohcacab, Chacmultun, Huntichmul, H-Wasil i wiele, wiele innych (w sumie jest tam około czterysta stanowisk archeologicznych). Przede wszystkim jednak region Puuc słynie z regionalnej architektury, określanej mianem stylu architektonicznego Puuc. Ponad 90% widocznych stanowisk archeologicznych w regionie pochodzi z epok późno- i schyłkowoklasycznej, z lat 600–950 n.e.

Podobnie jak cały północny Jukatan, region Puuc pozbawiony jest naturalnych powierzchniowych cieków wodnych. Dawni mieszkańcy regionu Puuc polegali na różnych technologiach kolekcji wody, głównie na czultunach (chultun, chultunób) – cysternach skalnych i aguadach (aguadas) – sztucznych zbiornikach na wodę pitną. Populacja regionu była dosyć wysoka i koncentrowała się wokół ośrodków miejskich. Szacuje się, że region ten był jednym z najgęściej zaludnionych obszarów na Nizinach Majów. Dzięki LiDARowi odkryto tutaj ślady uprawy tarasowej. W regionie Puuc brak jest śladów architektury obronnej.

Preklasyczne zarzewia cywilizacji na północnych Nizinach Majów

Początki cywilizacji w regionie Puuc sięgają okresu preklasycznego, a konkretnie epoki środkowopeklasycznej, kiedy pojawiła się tu pierwsza monumentalna architektura. Na stanowiskach jak Xocnaceh, Uchbenmul czy Yaxhom w latach 800-700 p.n.e. wzniesiono grupy E powiązane z akropolami. Na terenie regionu Puuc znaleźć można również jedne z najstarszych boisk do pok-ta-pok (pitz) na Nizinach Majów. Pochodzą one z fali budowlanej, jaka miała miejsce około 800 p.n.e., przy czym na niektórych stanowiskach boiska występują, bez względu na rozmiar tych stanowisk, natomiast na innych, jak np. Kiuic, boisk nie ma. Świadczy to o występowaniu różnych kultur na tym terenie już w epoce środkowopreklasycznej.

Kiuic – świt cywilizacji Majów

Jednym z najstarszych ognisk cywilizacji w regionie Puuc było Kiuic, zamieszkane już na początku epoki środkowopreklasycznej (900-700 p.n.e.). W epoce późnoklasycznej, w latach 600-650 n.e. wybudowano tam pałac (grupa Yaxche) w architekturze wczesnego stylu Puuc. Około 800 r. n.e. doszło do wielkiej przebudowy oraz budowy nowego pałacu, związanej z eksplozją architektury Puuc. Kiuic może pochwalić się nieprzerwaną kontynuacją zasiedlenia aż do końca okresu klasycznego (do około 1000 n.e.). Jedną z ostatnich klasycznych konstrukcji w stylu Puuc na terenie stanowiska archeologicznego Kiuic był tzw. Dom Diamentów w kompleksie pałacowym Kuche/Chulul, znany ze zdobień w formie rombów ułożonych na elewacji pomiędzy półkolumnami.

Early Puuc Civil Complex

Early Puuc Civil Complex (EPCC) to kompleks architektoniczny mający formę niewielkiego placu z popol nah – domem rady. Struktura taka posiadała szeroką elewację z szerokimi schodami o głębokich i łagodnych stopniach, będącymi prawdopodobnie miejscem interakcji publicznych. Architektoniczna eksplozja EPCC nastąpiła w latach 600-650 n.e. Pobudowane w stylu wczesnego Puuc popol nah, były pozbawione charakterystycznych dla jego późniejszych wersji mozaik. Wśród budowli towarzyszących EPCC mogła być piramida.

Późnoklasyczne centra

Badania LiDARem wykazały dużą gęstość rozlokowania takich struktur w rejonie Bolonchen na początku epoki późnoklasycznej (600-650 n.e.). EPCC rozrzucone są tu w odległości 4-2 km od siebie. Obecność takich struktur zidentyfikowano na 73 stanowiskach archeologicznych, w tym Chac II, Dzula, Huntichmul, Kiuic, Kom, Labna, Muluchtzekel, Sabana Piletas, Sayil, Xcavil de Yaxche, Xlabpak, Xlapak, Yakalxiu, Yaxhom i kilkudziesięciu innych. Podobnie rzecz musiała się mieć w pozostałych częściach regionu Puuc. W Uxmal dawne EPCC znaleźć można na zachód od akropolu Las Monjas.

Od około 700 r. n.e. część z nich zaczęła rozrastać się w pałace. Wokół placów z EPCC pojawiały się inne struktury, w tym świątynie i budowle rezydencyjne. W latach 800-1000 n.e. w niektórych miejscach EPCC zastąpione zostały przez znacznie większe pałace ze stromymi schodami, przejmujące ich funkcje administracyjne.

Schyłkowoklasyczna tranzycja z EPPC na zachód

W epoce schyłkowoklasycznej królewskie rezydencje w pobliżu EPCC zabudowywano piramidami, zaś same EPCC zmieniały swe funkcje na ceremonialne. Świadczy o tym przykład Labna, gdzie EPCC połączono z nowopowstałym Pałacem Trzech Pięter za pomocą sacbe – drogi. Położone obok budynki rezydencyjne przykryto piramidą. Taką samą tranzycję udokumentowano w Kiuic, gdzie pod piramidą zniknęły dawne rezydencje obok EPCC, zaś sacbe prowadzi do pałacu z wysoką kolumnadą na górnym gzymsie w stylu późnego Puuc. Inne przykłady to Caanil Cah i Kom. Nowe pałace budowano na zachód od EPCC, a ich połączenie za pomocą ceremonialnych dróg ze starymi centrami legitymizowało władzę.

Woda, woda, woda…

Geologiczne wyniesienie regionu Puuc sprawia, że poziom wód gruntowych znajduje się tutaj zbyt głęboko (około -60 m). Na powierzchni brak jest naturalnych zbiorników wodnych. Mieszkańcy Puuc polegali niemal wyłącznie na sztucznych zbiornikach na wodę deszczową. Jednym z takich rozwiązań były przydomowe cysterny, zwane chultunób. Czultuny w regionie Puuc były bardzo powszechnie w epoce późnoklasycznej. Drążono je w platformach domowych, bądź specjalnie wykonanych tylko w tym celu.

Chultunób w Puuc

Czultuny (chultunób) to wydrążone w skale macierzystej komory w kształcie dzwonu lub studni. W innych częściach Nizin Majów symbolizowały one święte jaskinie, służąc Majom do odprawiania ceremonii związanych z zaświatami. Ze względu na temperatury i wilgotność, w standardowej formie nie nadawały się one do przechowywania żywności. Ze względu na przesiąkanie wody przez wapienne ściany, nie nadawały się również do magazynowania wody. Jak więc robiono to w regionie Puuc?

Chultunób w regionie Puuc były wykładane stiukiem w celu uszczelnienia. Kolejną modyfikacją był szeroki lej na zwieńczeniu cysterny. Powierzchnie ponad czultunami były kryte stiukiem, który miał lekki spadek, aby kierować wodę deszczową do cystern. Wąskie otwory czultunów miały średnicę około 50–70 cm. Prawdopodobnie były zakrywane, aby zapobiegać parowaniu wody i dostawaniu się zanieczyszczeń.

Aguadas

Drugim sposobem kolekcji wody była modyfikacja wczesnoklasycznych aguadas. W celu akumulacji większej objętości cieczy wznoszono wały wokół ich obwodów. Dzieki LiDARowi w regionie Puuc odkryto kilkusetmetrowej długości kanały, doprowadzające wodę z zalewanych deszczem obszarów do tak zmodyfikowanych aguad.

Niektóre z nich miały dno wyłożone kamiennymi posadzkami. Inne miały dodatkowe komory wydrążone w dnie na najsuchsze okresy roku. Takie buk’teób – cysterny w dnach aguad opisał John Lloyd Stephens. Najstarsze z aguad w regionie Puuc pochodzą jeszcze z epoki środkowopreklasycznej.

UWAGA: Materiał w trakcie uzupełniania.

Bibliografia:

George J. Bey III (2023) From Councilors to Kings: Recent Research at Kiuic, Yucatan, Mexico, Institute of Maya Studies

Ringle, William M., T. Gallareta Negro´n, R. May Ciau, K.E. Seligson, J.C. Fernandez-Diaz, D. Ortegón Zapata (2021) Lidar survey of ancient Maya settlement in the Puuc region of Yucatan, Mexico. PLoS ONE
16(4): e0249314. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0249314