Sak Tz’i’ II: odnalezione królestwo

Mezoameryka, archeologia, Majów, Maya, Usumacinta, Chiapas, Meksyk, Selva Lacandona, Selwa Lakandonów, Sak Tz’i, Plan de Ayutla, Lacanja Tzeltal, Yaxchilan, Bonampak, Piedras Negras, Tonina, La Mar, Lacanja Chansayab

Ciąg dalszy artykułu: Sak Tz’i’ I: zapomiane miasto Majów Plan de Ayutla 👈🤓

Kiedy zawiodą social media

Przed rajdem na południe rozpytywałem znajomych o jakiekolwiek wskazówki odnośnie możliwości dotarcia do Lacanja Tzeltal. Niestety, ani Steve, który przecież narysował je wszystkie… Ani Max, który w Mex był przede mną wszędzie tak, że zacząłem się obawiać wymawiać przy nim imiona nowo poznawanych dziewczyn. Może sekret świeżo co odkrytego stanowiska jest zbyt zazdrośnie strzeżony?!

Jednak rano, jadąc z Palenque, z dawnego B’akaal, do dawnego Ak’e, zauważyłem billboard reklamujący nie co innego jak ofertę wypraw do ruin Sak Tz’i’. Billboard zawierał wprawdzie zdjęcia z Plan de Ayutla, z doskonale rozpoznawalnym dachem struktury 13, jednak ustawiony został przy zjeździe prowadzącym w stronę Lacanja Tzeltal. Był to trop, jaki zamierzałem sprawdzić.

Zanotowałem numer, choć nigdzie tutaj nie ma zasięgu sieci. Wracając z Ak’e oraz Plan de Ayutla, postanowiłem skręcić i spróbować szczęścia. Po przebiciu się przez zakręty przecinające strome stoki wzgórz Sierra Cojolita i przejechawszy dystans deklarowany na reklamie, dotarłem do osady, której mieszkańcy przybyli tu jakiś czas temu z Ocosingo. Banner, będący pomniejszoną wersję billboardu z drogi 307 zdobi warsztat stolarski. Niestety, im bardziej tam zaglądam, tym bardziej nikogo w środku nie ma…

Iskierka szczęścia w życiu…

Części niedokończonych mebli, deski suszące się na rusztowaniu pod dachem i wióry. Z tyłu zagroda z ptactwem, lecz ani śladu ludzi. Staję zatem przy drodze, oczekując cierpliwie, by ktoś dostrzegł obcego. Liczę na mechanizm małych miejscowości. Kilka osób przechodzi mimo, nie zwracając na mnie uwagi. W końcu jednak z boiska do kosza przybiega kontakt, wskazując dom, w którym mieszka brat stolarza.

Wkrótce jedziemy autem zdezelowanym tak, że nie wpuszczono by go nawet na podjazd promu płynącego w kierunku Unii E. Jeździ, więc przy drzwiach zamykanych na drut nikomu nie przyszłoby do głowy, by złomować pojazd z powodu braku czujnika niewystępującej i tak w niższych wersjach tego samego modelu bocznej kurtyny.

Przypomniał mi się Nephilim z Peten, który całą drogę do Yaxha kręcił w stacyjce śrubokrętem. Stolarz tymczasem bawił na jakiejś hucznej imprezie. Mój kierowca poprosił jedną z jego córek, by wywołała ojca. Do Lacanja Tzeltal nie zdążymy już dziś przed zachodem Słońca. Spodziewałem się tego, a wracanie po zmroku przez teren Zapatystów nie wchodziło w grę. W tym przypadku od stanowiska znacznie ważniejsze było jednak, to co na nim znaleziono. Wkrótce uchylono przede mną drzwi małego prywatnego muzeum…

Królestwo Białego Psa

Niepowiązany z żadnym stanowiskiem toponim Sak Tz’i’ odkryli Nikolai Grube i Linda Schele w 1994 roku. Wzmianki w inskrypcjach z innych centrów zwykle oznaczają wojny. Nie inaczej było z Sak Tz’i’. Pochodzących z tego nieznanego ośrodka jeńców znaleziono wśród glifów w Tonina, Yaxchilan, Bonampak, La Mar i Piedras Negras. Jeżeli mieliście szczęście podziwiać słynne malowidła w Bonampak, na pewno zapamiętaliście ich główne motywy. Na jednym była bitwa, na drugim okrutne traktowanie wziętych do niewoli jeńców, na trzecim dworska impreza. Nieszczęśnicy w obu pierwszych wypadkach pochodzili z Sak Tz’i’.

Malowidła z Bonampak

Jeśli podziwialiście freski, może zwróciliście uwagę na nadproża, znajdujące się nad wejściami do komnat z malowidłami?! Prezentują władców z jeńcami wysokiego rodu. Dwaj pierwsi to Itzamnaaj Bahlam IV z Pa’chan (Yaxchilan) i Yajaw Chan Muuwan II z Xukalnaah/Ak’e (Bonampak), zaś jeńcami są w obu tych przypadkach wojownicy mieniący się tytułami yajawte’ Sak Tz’i’ (yajawte’ to ktoś w rodzaju kapitana lub namiestnika wojskowego).

Cały ten ogród sztuki to podcast, w którym najmniej połowa kontentu to wielka wojna z Sak Tz’i’, zaś myśl przewodnia to „Teraz już będzie dobrze, to tamci byli źli, ale ich rozliczyliśmy. Przed nami nowe rozdanie…„.

Gdzieś na zachód od Rio Usumacinta…

Na początku XXI stulecia epigraficy: Armando Anaya Hernández, Stanley P. Guenter i Marc Zender określili w przybliżeniu granice zapomnianego królestwa, umiejscawiając je gdzieś na zachód od Usumacinty. Położone między potęgami okresu klasycznego: Pa’chan (Yaxchilan) i Yo’k’ib’/K’in (Piedras Negras) znad wielkiej rzeki z jednej strony a z drugiej Popo’ (Tonina) w Dolinie Ocosingo, nie miało szans na spokój. Ulokowane na trzech wzgórzach Plan de Ayutla idealnie pasuje do tego scenariusza. Niestety, kilka lat temu pewien Lakandon z Chansayab odkrył kolejne stanowisko archeologiczne, gdzie znaleziono inskrypcję, która, jednoznacznie identyfikuje to nowo znalezione miasto jako stolicę Sak Tz’i’. Stanowisko to, od pobliskiej osady, otrzymało nazwę Lacanja Tzeltal.

Opowieści zaklęte w zrabowanych stelach – zmienne koleje losu Sak Tz’i’

W 2004 Péter Biró roku podsumował epigraficzny korpus informacji na temat władców Sak Tz’i’. Stela 26 z Piedras Negras, konsekrowana 9.9.15.0.0 8 Ajaw 13 Kumk’u (23 II 628 n.e.) wymienia jeńca K’ab’ Kante’, władcę Sak Tz’i’ wraz z pojmanym aj k’uhuun Ch’ok Bahlamem ważnym arystokratą z B’aakal (Palenque) [ch’ok b’a[h]lam/hiix yajk’uhuun k’uhul b’aak[al] ajaw]. Biró zwraca uwagę, że władca Sak Tz’i’ nosi tytuł ajaw nie zaś k’ujul ajaw.

Działo się to za panowania Pakala Wielkiego i może świadczyć o sojuszu Sak Tz’i’ z B’aakal, które robiło co mogło, aby powstać z martwych po inwazjach Węży (Kaanul) z odległego Dzibanche w latach 599 i 611 n.e. W dynastii Węża dojrzewał właśnie rozłam, którego objawem mogła być wojna ich wasali: Uxwitza’ (Caracol) i Sa’al (Naranjo). Wojna, która zakończyła się w 636 r. n.e. przeniesieniem gniazda Węży – świętej jaskini dynastii Kaanul z Dzibanche do Calakmul. Wracając do Sak Tz’i’, tego samego władcę opiewają prawdopodobnie inne inskrypcje. Niech więc K’ab’ Kante’ z Sak Tz’i’ pozostanie na pewien czas naszym bohaterem.

Panele z Denver i Brukseli – Sak Tz’i’ i wojna nad Usumacintą

Panele z muzeów w Denver i Brukseli stanowią fragmenty tego samego tekstu, zrabowane najprawdopodobniej ze stanowiska Lacanja Tzeltal. Nie zawierają dat w Długiej Rachubie, jedynie w kalendarzach tzolk’in i haab’. Po korelacji mogą zatem odnosić się do wydarzeń z 636-641 n.e. albo 688-693 n.e. Występuje w nich Yo’nal Ahk – jeden z kilku władców Yo’k’ib’/K’in (Piedras Negras) o tym samym imieniu i K’ab’ Kante’ z Sak Tz’i’, być może wspomniany już wyżej, a jeśli nie – któryś z jego następców.

Opisują wojnę Sak Tz’i’ przeciw Ak’e (państwo ze stolicą w Bonampak) i Pe’tuun (La Mar), którą zaczął Nik Ahk Mo’ z Pe’tuun (La Mar). Rozrzucił ogień w jaskini Sak Tz’i’ (to znaczy zdobył centrum miasta). Dzień później jeden z jego dowódców stracił głowę z rąk władcy Sak Tz’i’. Kolejnego dnia K’ab’ Kante’ ściął (ch’ak b’aah) ?-Ahk-Mo’ z Ak’e (Bonampak) i Yab’-? z nieznanego K’an-?. Ostatni fragment można jednak interpretować dwojako: K’ab’ Kante’ przejął koronę królestwa K’in (uk’in ajaw) albo też… walczył dla Yo’nal Ahka, władcy K’in (ze stolicą w Yo’k’ib’ – Piedras Negras). Odwet za wcześniejsze pojmanie lub sojusz, dzięki któremu hegemon nic nie ryzykował na wojnie…

Stela z Zurychu, panele z Nuevo Jalisco – dominacja Sak Tz’i’ nad rzeką Lacanja

Stela z Zurychu zawiera datę w Długiej Rachubie 9.14.11.5.8 5 Lamat 6 Kumk’u (24 I 723 n.e.). Z ciekawostek: widnieje na niej też data w dość rzadko stosowanym i późno wymyślonym kalendarzu 819-dniowym. Z inskrypcji opisujących różne ceremonie dowiadujemy się, że w tym czasie Yajawte’ K’inich Chak Chij, władca Xukalnaah (Bonampak albo Lacanja Chansayab)¹ podlegał kolejnemu K’ab’ Kante’ II – władcy państw Sak Tz’i’ i… Ak’e, które miało przecież uprzednio swoją stolicę w Bonampak (albo w Plan de Ayutla, albo w obu w odwrotnej kolejności). Informacje o podobnym charakterze wynikają również z paneli z Nuevo Jalisco.²

Oznaczało to dominację Sak Tz’i’ nad ośrodkami położonymi wzdłuż rzeki Lacanja. Na centralnych Nizinach Majów państwo Yax Mutul (Tikal) odbudowywało w tym czasie utraconą ponad półtora stulecia wcześniej potęgę, demolowaną kilkakrotnie przez stronnictwo Węży między 562 a 657 n.e., zaś pokonana w 695 r. n.e. dynastia Węży – Kaanul z Calakmul chwiała się w posadach, tracąc kolejnych wasali i punkty projekcji siły, poczynając od Becan, by w 735 r. n.e. zaznać ostatecznej klęski. Fortuna kołem się toczy.

Panel z Nowego Jorku (Caracas), stela 10 z Yaxchilan – poczet królów Sak T’zi’

Panel z Nowego Jorku, zrabowany z Sak Tz’i’, upamiętnia ceremonie ognia (och k’ahk’) odprawiane na przestrzeni lat 564-756 n.e. przez kolejnych władców w wayaab’il – świątyni bóstw patronackich miasta. Wymienia kogoś o częściowo jedynie odczytanym imieniu ?-K’uk’, mogącego być protoplastą dynastii. Określono go jako pitsiil ajaw (króla igrzysk stadionowych), więc w Sak Tz’i’ musiało być boisko z prawdziwego zdarzenia. Pierwszym władcą Sak Tz’i’, który dokonał w 564 r. n.e. ceremonii ognia był U K’ab’.

9.14.15.0.0 (17 IX 726 n.e.) kolejną odprawił K’ab’ Kante’ II, wspomniany też przy tej okazji na panelach z Nuevo Jalisco i Zurichu, gdzie obok tytułu Sak Tz’i’ ajaw mieni się też tytułem władcy Ak’e – państwa wcześniej ze stolicą w Bonampak. Ostatnią ceremonię ognia na ho’tuun 9.16.5.0.0 (12 IV 756 n.e.) odprawił Aj Sak Maax, znany z panelu 1 z El Cayo³ – miasta kontrolowanego przez Sak Tz’i co najmniej w latach 763-772 n.e., w trudnym do zrozumienia politycznym układzie z K’in (Piedras Negras). Stela 10 z Pa’chan (Yaxchilan), konsekrowana 9.16.15.0.0 (19 II 766 r. n.e.) przez Itzamnaj Bahlama IV oraz Panel 1 z Sak Tz’i’ wspominają władcę Sak Tz’i’ o imieniu Kan Ek’.

Bóstwa patronackie Sak Tz’i’

Panel z Nowego Jorku wymienia również bogów-patronów Sak Tz’i’. Noszą imiona: Akul Muuch i Akul Xukuub. Dlaczego tylko dwóch?! Pojawiają się też na steli 1 z La Mar, więc David Stuart uważa, że panel z Nowego Jorku może pochodzić z La Mar, gdzie trzecim bóstwem patronackim jest B’aluun K’uhul Ok? Te’. Bóstwo o tym imieniu może występować jednak również na panelu z Nowego Jorku, choć w tym miejscu glify są zbyt mocno starte. La Mar i Lacanja Tzeltal leżą niedaleko, więc możliwe, że tak Pe’tuun jak i Sak Tz’i’ patronowała ta sama trójca istot ponadnaturalnych.

Informacje o przybyciu i założeniu dynastii Sak Tz’i’ w VI w. n.e. pokrywają się ze wstępnymi wynikami badań archeologicznych w Lacanja Tzeltal – stanowisku ze środkowopreklasycznymi korzeniami, z ceramiką fazy Mamon – najstarszą na Nizinach Majów. Preklasyczne Sak Tz’i’, o ile nazywało się wtedy Sak Tz’i’, podzieliło los potęg z architekturą triadyczną w Niecce Mirador-Calakmul i zgasło pod koniec epoki późnopreklasycznej. Z epoki wczesnoklasycznej znaleziono tu dotąd jedynie wątłe ślady ceramiki w okolicach boiska. Miasto zostało zasiedlone ponownie w 564 r. n.e. i być może przez Majów, którzy odeszli z La Mar?! Nie byłaby to później pierwsza bratobójcza walka w historii.

Gdzie trzech się bije… – nadproża 1 i 2 z Bonampak

Kontrola władców Sak Tz’i’ nad królestwem Ak’e nie trwała jednak wiecznie. Słynne malowidła z Bonampak i nadproża komnat, w których są umieszczone to apotezoa rewolty przeciw Sak Tz’i’ i zmiany na tronie Ak’e przy wsparciu zewnętrznej potęgi z Pa’chan (Yaxchilan). W dniu 9.17.16.3.8 4 Lamat 6 Kumk’u (8 I 787) pojmany (chu[h]kaj) został Xuk’ub’ Ahk, yajawte’ Yete’ K’inicha, władcy Sak Tz’i’. Cztery dni później 9.17.16.3.12 8 Eb’ 10 Kumk’u (12 I 787) pojmano drugiego yajawte’, znanego z tego, iż sam wcześniej wziął do niewoli pięciu wiele znaczących jeńców.

Armie Xukalnaah (Lacanja Chansayab), które prowadził Yajaw Chan Muwaahn II, z bratnią pomocą wojsk Pa’chan (Yaxchilan), dowodzonych przez Itzamnaaj Bahlama IV, wyzwoliły królestwo Ak’e spod panowania władców z dynastii Sak Tz’i’. Yajaw Chan Muwaahn II w podzięce za rebelię został osadzony na tronie Ak’e (Bonampak). Musiało to być dzieło wieńczące dłuższy wysiłek zbrojny. Kolejny obrót wielkiego koła losu.

…tam i czwarty korzysta… – monument z Tonina i zrabowana stela z Sak Tz’i’

Władca Po’po (Tonina) o nie w pełni odczytanym imieniu ?-Chapaht, który wstąpił na tron w 789 r. n.e. – w rok po wydarzeniach z malowideł w Bonampak, najechał dolinę Lacanja i pobił Jats’ Tokal Ek’ Hiixa z Sak Tz’i’. Nie był to jednak koniec szarpanego z kilku stron państwa. Ostatnia wzmianka o królestwie Sak Tz’i’ pochodzi dopiero ze zrabowanej steli Lausanne, która zdobi gabloty jakiejś prywatnej kolekcji. Datowana 10.1.15.0.0 10 Ajaw 8 Mak (12 IX 864 n.e.), przywołuje ceremonię odprawioną dla uczczenia Bahlam Chij Uy – 18 w linii sajali⁴, przez jego syna, będącego wasalem władcy Sak Tz’i’ o imieniu K’ab’ Kante’… IV tego imienia, jeżeli dobrze liczę 😉

Stela Lausanne świadczy o tym, że państwo Sak Tz’i’ musiało istnieć jeszcze w epoce schyłkowoklasycznej, a nawet utrzymywać dziedziczną hierarchię regionalną w czasach, kiedy w dumnych królewskich pałacach Pa’chan (Yaxchilan), B’aakal (Palenque) i K’in (Piedras Negras) wiały już tylko przeciągi i dawno nie było tam nikogo, kto mógłby myśleć o wznoszeniu stel. Jest to ostatni znany datowany monument z Selva Lacandona. Jedynie Po’po (Tonina) wytrzymało dłużej, aż do końca czasu klasycznej cywilizacji Majów…⁵

W miejscu pochodzenia…

Łapczywie robię zdjęcia artefaktom z Sak Tz’i’, najlepszy kąsek zostawiając sobie na koniec. Zaczynam od steli z kartuszem Hun Ajaw. Fragmentu steli, bo dolna i górna część zostały odrąbane. Lityki, ostrza z rogowca, krzemienia, obsydianu, koraliki, małe siekierki wotywne, ceramika z przedstawieniami wyrytymi w glinie. Kamienna kula z trzpieniem stanowiącym pokrywkę. Brak opisów, co nie przeszkadza mi w cieszeniu się tym, co widzę. Mam jednak nadzieję, że Golden poświęci i temu trochę czasu. Przewodnik bowiem zaczyna pytać o inskrypcje. Na szczęście akurat na te potrafię znaleźć odpowiedź. Ponieważ żaden ze mnie epigrafik, w myślach uśmiecham się za to do mojej nauczycielki od glifów 🙂

Jakbym był w Palenque!

Dwa kolejne fragmenty stel z dość wyraźnie zachowanymi zarysami figur. Na jednej płytki relief dworzanina, jako żywo przypominający te z Palenque. Na drugiej głębszy ryt, w stylu Piedras Negras. Obydwie pogruchotane i najwyraźniej porzucone w trakcie masowego rabunku. Jak wiele informacji zdążyliśmy utracić na rzecz czarnego rynku, kreowanego potrzebami zaspokajania próżności przez kolekcjonerów?! Wreszcie przyklękam przy kamiennej kronice. Jest spora, niczym stela, choć raczej był to panel wmurowany w elewację wielkiego akropolu Lacanja Tzeltal. Sak Tz’i, jak wynika z glifów…

Glif z głową psa…

W prawym-górnym rogu dostrzegam nie pozostawiający złudzeń toponim, złożony z logogramów SAK (biel) i TZ’I’ (głowa psa) oraz kombinacji dwóch glifów odczytywanej jako ajaw. Toponim Sak Tz’i’ wyrzeźbiony jest w jeszcze w kilku miejscach. W dole, przy nodze tańczącego władcy wyryto serię tytułów: Ak’e ajaw i bakab. Czas największej świetności Sak Tz’i’ i dytyramb władcy o imieniu K’ab’ Kante’ – trzeciego tego imienia, jeżeli dobrze liczę.⁶ Niektóre rozwiązania stosowane przez skrybę, jak x zamiast c w wypełniaczach liczb, przypominają Panel 96 Glifów z Palenque.

Sak Tz’i’ na skrzyżowaniu szlaków

Potomkowie Pakala mieli Sak Tz’i’ po drodze, tak do odleglego Uxwitik’ (Copan) w dzisiejszym Hondurasie, jak i do… Popo’ (Tonina), najwierniejszego z wrogów. Lewy-dolny róg panelu został odłamany, prawdopodobnie w trakcie wyłupywania artefaktu ze ściany. Właściciel znalazł epigraficzny skarb i ocalił, ukrywając go tutaj. Dziękuję mu i umawiam się na dłuższą ekspedycję do ruin. Królestwo Sak Tz’i’ prosi się przecież o ciąg dalszy historii…

Wracam jednak po zmroku, ale nie czuję się z tym źle. Noc rozjaśnia mi Jowisz, skrząc się w Byku tak, jakby chciał rozedzrzeć światłem tkankę niebios. Z lewej od niego błyszczy się Elnath, po prawej w górę Aldebaran, daleko z lewej Kapella w Woźnicy. Między nimi a linią horyzontu leżący na boku Orion z Pierwotnym Paleniskiem i Żółwiem Ziemi Majów. Myślami wciąż jestem w glifach z Sak Tz’i’, wśród artefaktów, które dane mi było podziwiać… Przypominam sobie, mało zabawny w istocie, mem z Anakinem Skywalkerem, oznajmiającym: „To należy do muzeum!” i Padme, upewniającą się z niepokojem: „W miejscu pochodzenia, tak?!”.

Tak, słodka Padme… W miejscu pochodzenia. Tu, nie w Mexico City, Zurychu czy Nowym Jorku albo i głębiej, w sejfach tych, którym wolno latać prywatnymi odrzutowcami do Davos, by poużalać się nad klimatem do kamer. Mam nadzieję, że panel, który pozwolił zidentyfikować stanowisko Lacanja Tzeltal jako stolicę Sak Tz’i’, przy tych wszystkich zrabowanych stąd zabytkach, które zwiedzają teraz świat i, o których w większości pewnie nawet nie wiemy, zostanie tutaj – w miejscu pochodzenia. Bo tak powinno się robić archeologię.

Przemek A. Trześniowski 13.0.12.2.10 6 Ok 13 Mak G5

Tekst powstał dzięki Agnieszce, Iwonie, Jagodzie, Emilowi i Sergiuszowi, którzy odkrywali wraz ze mną tajemnice
zaginionego królestwa Sak Tz’i’.

Notki:

1 Dmitri Beliaev i Alexandr Safronov (2004) uważają, że Plan de Ayutla było wczesnoklasyczną stolicą królestwa Ak’e, zaś Uku’l (Bonampak) jedynie późnoklasycznym założeniem tej samej dynastii przy zachowaniu glifu-patronimu. Péter Biró (2004) i Luis Alberto Martos López uważali, że Plan de Ayutla to Sak Tz’i’.

2 Dwa panele, które narysował Ian Graham w Bonampak z adnotacją, że pochodzą z Palestiny albo Nuevo Jalisco, mogły zostać zrabowane z El Cedro albo Plan de Ayutla. Zdobiły bowiem niegdyś ściany boiska do pitz (pok-ta-pok) – w Plan de Ayutla było akurat jedno z tych największych. Inskrypcje te wspominają w każdym kogoś o imieniu ?-B’ahlam kto pochodził z Xukalnaah (Lacanja Chansayab lub Bonampak) i wstąpił na tron pod auspicjami K’ab’ Kante’, władcy Sak Tz’i’.

3 Panel 1 z El Cayo zadziwia… Konsekrowany chyba 9.17.5.0.0 (29 XII 775 n.e.) przez Chan Panak Way Aj Yax ? K’utiima, urodzonego w 751 r. n.e., który wstąpił na tron 772 n.e. i zmarł około 795 r. n.e., jako syn sajala Ch’ok Wayaab’ Aj Yax ? K’utiima (763-772), mówi o podległości Yax Niil (El Cayo) zarówno Sak Tz’i’ jak i K’in/Yo’k’ib’. Wśród wymienionych imion pojawiają się natomiast… Yuknoom Ch’een i Ix K’aab’al. Nostalgia za władcami dynastii Węża (Kaanul) po zachodniej stronie Usumacinty?!

4 Jest to niezwykle rzadki przykład numerowania dynastycznej dziedziczności arystokracji niższego rzędu jak sajal.

5 Granicę okresu klasycznego (250-909 n.e.) – złotego wieku Majów wyznacza ostatnia znana data zapisana w Długiej Rachubie, pochodząca właśnie z Tonina, z 909 r. n.e.

6 K’ab’ Kante’ III urodził się 9 Ok 13 Pohp (26 II 721 n.e.) i wstąpił na tron prawdopodobnie [3 Ak’bal] 16 Mak (15 X 771 n.e.) – data częściowo poza ułamaną krawędzią panelu 1. Był synem Kan Ek’a, znanego przedtem jedynie ze wzmianki na steli 10 z Yaxchilan.

---

Wsparcie dla portalu Mezoameryka

Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie 180 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę 

Bibliografia:

Biró, Péter (2004) Sak Tz’i’ in the Classic Period Hieroglyphic Inscriptions. Mesoweb Publications

Golden, Charles; Andrew K. Scherer, Stephen Houston, Whittaker Schroder, Shanti Morell-Hart, Socorro del Pilar Jiménez Álvarez, George Van Kollias, Moises Yerath Ramiro Talavera, Mallory Matsumoto, Jeffrey Dobereiner, Omar Alcover Firpi (2020) Centering the Classic Maya Kingdom of Sak Tz’i’. „Journal of Field Archaeology” 45(2), pp. 67-85, DOI:10.1080/00934690.2019.1684748

Martos López, Luis Alberto (2009) The Discovery of Plan de Ayutla, Mexico. Maya Archaeology Reports

Matsumoto, Mallory E.; Andrew K. Scherer, Charles Golden, Stephen Houston (2023) Sculptural Traditionalism and Innovati