Xpuhil I

Mezoameryka, Jukatan, Campeche, Meksyk, Rio Bec, archeologia Majów

Xpuhil I to jedno z kilkudziesięciu stanowisk satelitarnych Becan, stolicy regionu Rio Bec. Udostępnione do zwiedzania stanowisko archeologiczne o nazwie Xpuhil I znajduje się, obok około trzydziestu innych, na terenie miejscowości Xpujil, w południowo-wschodnim stanie Campeche. Xpuhil I nie było samodzielnym ośrodkiem. Znajduje się tu kilka dość wystawnych zabudowań rezydencyjnych, z czego jedynie pięć zostało do dnia dzisiejszego odrestaurowanych. W selwie łatwo daje się zidentyfikować jeszcze kilka struktur. Dość niedaleko z tego miejsca również do stanowisk Xpuhil II, Xpuhil Kitam i mocno zdewastowanego Xpuhil III.

Architektura Xpuhil I

Cechą wspólną architektury stanowiska archeologicznego Xpuhil I jest rezydencyjny charakter wszystkich tutejszych budowli. Kilka pozostaje nadal nieodkopanych. Wszystkie zrekonstruowane mają formę jednoskrzydłowego pałacu umieszczonego na szerokiej i wysokiej platformie. Cztery spośród pałaców (struktury I, II, IIA i IV) zbudowane zostały na osi północ-południe, z frontową elewacją skierowaną na wschód. Oznacza to nie mniej ni więcej, że stoją one plecami do najbardziej prominentnej budowli osiedla – struktury I, czyli Pałacu Trzech Wież, położonego najbardziej na zachód.

Pałac Trzech Wież

Stanowisko archeologiczne Xpuhil I słynie przede wszystkim z Pałacu Trzech Wież. Jest to dość mocno rozbudowany dwór w stylu Rio Bec z trzema parami zhierarchizowanych komnat od strony wschodniej, parami komnat na północy i południu, dwiema komnatami od strony zachodniej. Razem jest ich zatem 12 na platformie. Dodatkowe trzy komnaty niższego poziomu przylegają do pałacu od strony północnej, a na południowym wschodzie leży odseparowana kuchnia. Ta wspaniała budowla charakteryzuje się poza tym jedynym w swoim rodzaju rozwiązaniem architektonicznym: oprócz dwóch wież w stylu Rio Bec po bokach, ma również trzecią wieżę w centrum.

Wyjątek od reguły

Dwory Rio Bec były chętnie ozdabiane wieżami, mającymi symbolizować strzeliste piramidy Peten, wieże takie pojawiały się jednak tylko po bokach budowli. Wyjątki od reguły to właśnie Pałac Trzech Wież na stanowisku Xpuhil I oraz Ixtinta (struktura 5N2) w grupie Rio Bec A, gdzie w centrum pałacu wbudowana została półpiramida. O ile pałac Ixtinta ma swój pierwowzór w wielkim pałacu w Dzibilnocac w regionie Chenes, o tyle Pałac Trzech Wież w Xpujil jest jak dotąd niepowtarzalny.

Jeden z największych dworów Rio Bec

Podobnie jak inne wystawne rezydencje na terenie stanowiska archeologicznego Xpuhil I, Pałac Trzech Wież umieszczony jest na wielkiej platformie, o szerokości aż 58 m i głębokości 30 m. Podobnie jak dwa pozostałe duże pałace w Xpuhil I: struktura II i struktura IV, Pałac Trzech Wież (struktura I) zbudowany został na osi północ-południe, z główną elewacją skierowaną na wschód.

Po wschodniej, reprezentacyjnej stronie Pałacu Trzech Wież znajdują się trzy pary komnat. W każdej z par tylna komnata ma wyższy poziom podłogi niż przednia. Jest to charakterystyczne rozwiązanie dla stylu architektonicznego Rio Bec. Wskazuje ono na wyższy status komnaty z wyższym poziomem podłogi. W każdej z tylnych komnat znajduje się umieszona przez całą szerokość ława w kształcie litery C z kwadratową niszą pod spodem. Podłogi tylnych komnat podpierane są dekoracyjnymi wspornikami w kształcie trapezów lub odwróconych piramid schodkowym. Zagadkowa symbolika tych wsporników wyjaśniona zostanie w odrębnym artykule.

Bogaty program ikonograficzny Xpuhil I

Każde z wejść do wschodnich par komnat flankowane jest dwiema niszami na elewacji pałacu. Znajdują się w nich reliefy wymodelowane w stiuku. Jest to najbogatsze spośród rozwiązań ikonograficznych, spotykanych w regionie Rio Bec (prostsze to szachownica, trójca kwinkunksów lub blenda, czyli pusta nisza).

Jednym z elementów programu ikonograficznego prezentowanego w niszach jest Witz – Potwór Ziemi, przedstawiony z profilu. Identyfikujemy go poprzez haczykowaty nos i spiralne oko. Na jego czole widać łuskę, sygnalizującą, że mamy do czynienia z gadem. Z przodu na czole kotylion.

Atrapy świątyń na szczytach wież

Wszystkie wieże Pałacu Trzech Wież miały w przeszłości atrapy świątyń na szczytach. Niestety zachowała się jedynie ta na centralnej wieży pałacu. Na szczególną uwagę zwracają resztki zoomorficznych portali, z których najlepiej zachował się ten od strony zachodniej. Zachowały się jednak resztki schodów, mniejszych nisz ofiarnych i zaokrąglone rogi wież wschodniej i zachodniej – rozwiązanie typowe dla stylu architektonicznego Rio Bec. Strome schody prowadziły do nieobecnych już atrap świątyń na szczytach.

Zoomorficzny portal na szczycie centralnej wieży po zachodniej stronie ma formę typową dla stylu architektonicznego Chenes: kształt odwróconej litery T. Zdaniem Karla Taube jest to forma odwróconego glifu IK’, symbolizującego między innymi żywioł wiatru (zdaniem Taubego, odwrócenie symbolu do góry nogami nie miało symbolicznego negującego znaczenia u Majów tak, jak odwrócenie runy w kulturach skandynawskich) oraz duszę – żywotną siłę przenoszoną powietrzem.

Uformowanie portalu – mitologicznej paszczy węża – Potwora Ziemi – Witz w tym kształcie wzmacniało zatem symbolikę ożywionej, oddychającej jaskini, zaznaczaną zwykle przez umieszczane dookoła portalu wolut (odnosi się to do realnego zjawiska mgły uchodzącej z jaskiń przy znacznym obniżeniu temperatury otoczenia, z pewnością zaobserwowanego przez Majów).

Mniejsze nisze ofiarne

Oprócz niszy do składania ofiar w atrapie wejścia znajdującej się wewnątrz portalu, poniżej, wzdłuż stromych schodów centralnej wieży znajdowały się trzy mniejsze nisze do składania ofiar. Te również były stylizowane na kształt rozwartej paszczy węża. Zachowane ślady wskazują, że podobne trójce nisz znajdowały się również na schodach pozostałych wież pałacu.

Pałac IIA w Xpuhil I

Struktura IIA to szeroka platforma ustawiona na osi północ-południe z grupą komnat rozmieszczonych na niej w kształcie litery C. Przy czym komnaty od południa i zachodu mają wejścia zwrócone ku platformie, natomiast komnaty na północy zostały od niej odcięte i mają wejście skierowane na północ. Pod nimi do platformy przylega kilka komnat o niższym poziomie, zbudowanych bezpośrednio na gruncie.

Hierarchia komnat dworu

Najbardziej prominentnym był tandem szerokich komnat po lewej, południowej stronie. Widać to choćby po poziomie podłogi przedniej komnaty w stosunku do platformy, znacznie wyższym niż pozostałych. Prowadzą do niej dwa schodki. Wewnętrzna ława tylnej komnaty tego tandemu pomieszczeń wspierana jest przez trzy grube bębny. Przednia komnata nie ma ław bocznych, ale nietypowo, w zachodniej części ściany północnej posiada wewnętrzną dość głęboką niszę.

W centrum platformy biegną trzy pojedyncze komnaty z wejściami skierowanymi na wschód. Po północnej stronie znajduje się kolejna komnata z szeroką ławą w kształcie litery C, jednak zamknięta blendą od strony platformy, z wejściem skierowanym na północ. U jej podnóża na poziomie gruntu, znajdowała się szeroka komnata z trzema wejściami skierowanymi również na północ.

Struktury I i IIA miały rząd komnat zbudowanych bezpośrednio na poziomie gruntu u północnych krawędzi swoich platform. Nieopodal południowo-wschodniego wierzchołka platformy struktury I znajdują się resztki budowli, która mogła być otwartą kuchnią, na wzór tych znajdujących się w pobliżu dworu Temple w grupie Rio Bec B czy pałacu Ixtninta w grupie Rio Bec A.

Pałac IIB w Xpuhil I

Struktura IIB została zrekonstruowana później, dlatego jest pomijana na większości map stanowiska archeologicznego Xpuhil I. Jej platforma zachodzi nieco przed strukturę IIA – w tym miejscu jest między nimi wąskie przejście. Na platformie struktury IIB znajdują się dwa tandemy komnat ze swego rodzaju siodłem pomiędzy nimi. Ta środkowa część ma formę płaskiej podniesionej platformy. Nigdzie jednak nie widać prowadzących nań schodów. Być może jest to jakiś błąd rekonstrukcyjny. Być może również był to fundament pod nigdy nie wybudowaną piramidę, jaka miałaby się znajdować w środku dworu, jak ma to miejsce w wypadku struktury IV.

Pałac III w Xpuhil I

Struktura III w Xpuhil I to jedyna z zrekonstruowanych struktur, która nie trzyma typowej dla tego stanowiska archeologicznego orientacji na wschód. Pałac ten stoi bokiem, z frontową elewacją skierowaną na północ. Ma dwa skrzydła mieszkalne oraz platformę niewiadomego przeznaczenia w centrum, która może być wynikiem nieprzemyślanej rekonstrukcji obiektu, bądź też stanowić fundament pod nigdy nie wybudowaną piramidę. W centrum południowej, tylnej elewacji na szczyt platformy mogły prowadzić schody. Podobne rozwiązanie powtarzać się może w centrum struktury IIB, z identycznym zastrzeżeniem.

Struktura III mogła w przeszłości formować wspólny plac z pobliskimi strukturami II i IIA? Spośród nieodkopanych rezydencji, które wciąż gęsto porasta selwa, struktura V również ustawiona jest bokiem, na osi wschód-zachód.

Pałac Piramidy (struktura IV)

Struktura IV w Xpuhil I mogłaby być typowym trzyczęściowym dworem w stylu Rio Bec, gdyby nie wbudowana w jej środku piramida. Ustawiona na wysokiej platformie na osi północ-południe, frontem jest skierowana na wschód, podobnie jak większość pozostałych pałaców stanowiska. Szerokie schody prowadzą po wschodniej stronie od podnóża platformy do świątyni znajdującej się na jej szczycie.

Świątynia ta nie była atrapą – miała cztery komnaty, dwie w środku, w osi nadbudówki i dwie kolejne na bokach. Nie jest to typowe rozwiązanie dla stylu architektonicznego Rio Bec, a nawet w stylu Chenes, gdzie zamiast atrap na szczytach wież pojawiają się w pełni funkcjonalne świątynie. Układ czterech pomieszczeń w świątyni na szczycie wbudowanej piramidy obecny jest jednak w strukturze XX w Chicanna – kolejnym ze stanowisk satelitarnych Becan. W wypadku struktury IV w Xpuhil I boczne komnaty mają jednak po dwa wejścia.

Centralne wejście do świątyni flankują dwie nisze (blendy). Wejścia do bocznych komnat skierowane są odpowiednio na północ lub południe. W obecnym stanie rekonstrukcji trudno orzec czy miały one znaczenie użytkowe, gdyż nie widać żadnych prowadzących do nich schodów czy tarasów.

Komnaty rezydencyjne

Na północ i na południe od piramidy znajdują się dwie pary komnat rezydencyjnych w układzie typowym dla Rio Bec, czyli ze zróżnicowanymi poziomami podłóg. Elewacje tych tandemów komnat zdobiły dwa komplety blend: szerszych, znajdujących się bliżej wejść i węższych, umieszczonych nieco dalej. W obu wypadkach szersze blendy były pierwotnie dodatkowymi wejściami, które następnie zostały zabudowane.

W obu wypadkach wewnętrze przejścia do tylnych komnat są nieco szersze niż wejścia do przednich. W obu tylnych komnatach na całą ich szerokość biegną ławy w kształcie litery C, jednak bez bocznych schodków. Poza wspomnianą piramidą, pewną anomalią na skalę regionu są kwinkunksy zdobiące wewnętrzne ściany komnat znajdujących się z przodu, na ich ścianach wschodnich, w pobliżu piramidy. Sklepienia bocznych komnat struktury IV ani świątyni na szczycie piramidy się nie zachowały.

Para komnat południowych

W tandemie komnat południowych daje się zauważyć kilka nietypowych cech. Najniższe wgłębienie kwinkunksa prześwituje poprzez blendę na wylot. Uchwyty pod zamknięcia komnat umieszczone są na ścianach ościeżowych, zamiast od środka. Pomiędzy komnatą przednią i tylną znajduje się dodatkowe wąskie na około 60 cm przejście, tuż przy ścianie centralnej piramidy. W tylnej komnacie, w miejsce uchwytów zamknięć w ścianę wbudowane są dwie ceramiczne rury o średnicy około 8 cm. Znajdują się one na niedokładnie tej samej wysokości.

Ławę wewnętrznej komaty zdobi prostokątna nisza flankowana przez dwa komplety trójpółkolumn – jednego z najstarszych motywów dekoracyjnych w stylu architektonicznym Rio Bec. W przedniej komnacie nie widać śladów ław bocznych. W pobliżu schodów prowadzących na centralną piramidę, naprzeciwko tandemu komnat południowych, widać resztki niewielkiego pomieszczenia, być może otwartej kuchni i resztki wąskich schodów, być może prowadzących w przeszłości na górę, do bocznych komnat świątyni?

Para komnat północnych

Tandem komnat północnych miał znaczenie prominentne, gdyż jego podłogi znajdują się wyżej w stosunku do platformy niż komnat północnych. Przed wejściem do komnaty przedniej znajduje się dodatkowy podest, ułatwiający wchodzenie. Ławę wewnętrznej komnaty zdobią wsporniki w formie trzech odwróconych piramidek schodkowych.’

Wnętrze każdej z nich zdobi wklęsła forma w kształcie litery T z dodatkowym półsferycznym wgłębieniem w samym centrum. Po bokach przedniej komnaty zachowały się dwie ławy ozdobione dwoma kompletami podwójnych półkolumn – dość niespotykany wariant typowego dla stylu architektonicznego Rio Bec motywu trójpółkolumn.

Wartość przyrodnicza

Stanowisko archeologiczne Xpuhil I jest zwolna wchłaniane przez rozrastającą się miejscowość Xpujil. Jednakże, dzięki zachowaniu skrawka selwy na jego terenie, wciąż można tu spotkać szarego lisa wirgińskiego. Z tyłu za Pałacem Trzech Wież często przesiadują sokoły białogardłe, a po nagrzanych słońcem kamieniach chętnie biegają jaszczurki. Miejsce najlepiej jest zwiedzać popołudniem, kiedy Słońce kładzie się ku zachodowi z tyłu za Pałacem Trzech Wież.

Jak się dostać do Xpuhil I?

Stanowisko archeologiczne Xpuhil I znajduje się o kilometr od centrum miejscowości Xpujil w południowo-wschodniej części meksykańskiego stanu Campeche. Wejście do ruin jest odległe o dziesięć minut spaceru od ronda z pomnikiem La Campechana.

Materiały fotograficzne z drona uzyskane zostały za pozwoleniem INAH (Instituto Nacional de Antropología e Historia) w ramach projektu realizowanego z moich prywatnych funduszy

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
13.0.11.2.0 13 Ajaw 8 Mak (kor. 584286)

Jeżeli uznasz treści prezentowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, przyłącz się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy przez dwa lata utrzymywałem portal własnym sumptem, publikując w tym czasie ponad 130 artykułów. Koszty techniczne utrzymana portalu z roku na rok rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6 i zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat. Wspierajmy polską naukę